کلمات کلیدی:گرایش به برند، برندسازی داخلی، مدیریت استراتژیک برند، رقابت‌پذیری شعب بانک تجارت.
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1 مقدمه
برند بخش مهمی از یک فرایند نظام مند بازاریابی یکپارچه است. برند می تواند با افزایش تمرکز و آگاهی مصرف کننده نسبت به یک محصول یا خدمت موجب رشد سهم بازار شود و با ایجاد و احساس تعلق و نزدیکی در مصرف کنندگان زمینه ساز تکرار خرید آن ها گردد. اگرچه برند می تواند تمامی این نقش ها را ایفا کند اما استراتژی نام تجاری فراتر و گسترده تر از صرف بحث بازاریابی است و اگر منطبق با استراتژی کلی سازمان نیز نباشد احتمال شکست آن بسیار زیاد است(کلر^[1]، 2008). مدیریت برند شامل سه حوزه اصلی می‌باشد که عبارتند از:نام های تجاری مختلف در دوران حیات خود با چالش های متفاوتی رو به رو می شوند. زمانی که یک برند جدید به بازار وارد می شود به اتخاذ رویکردهای کاملاً متفاوتی از برندهای جا افتاده و کهنه کار در بازار نیاز دارد. تمامی این برندها که در مرحله معرفی خود به بازار قرار دارند از یک ویژگی مشترک برخوردارند و آن قرار گرفتن همه آنها در معرض شکست است. البته صاحبان این برندها هیچکدام به شکست نمی اندیشند و تجربه خود را متمایز از دیگران میدانند ، اما بیشتر تحقیقات نشان دهنده این نکته است که نرخ شکست بر این برندهای جدید بیش از 50% است. از اینرو توجه به یک رویکرد مناسب برای ساخت برند از اهمیت به سزایی برخوردار است(دهدشتی، 1391). وقتی مشتریان به شرکت افتخار می­ کنند، حجم خریدشان را افزایش می­ دهند، چیزهای مثبتی در مورد شرکت می­گویند و شرکت را به دوستان و خویشاوندان توصیه می­ کنند. آنها به­ طور عملی نشان می­ دهند که با شرکت هم پیمان و پیوسته­اند. ازطرف دیگر وقتی مشتری نزد دوستان ، خویشان ، نمایندگی ­های داخلی و خارجی شکایت می­ کند یا به سوی شرکت دیگری می­رود ، عملاً نشان می­دهد که تصمیم به ترک شرکت گرفته و کمتر برای این شرکت خرج می­ کند.از طرف دیگر به­علت رقابتی شدن بازار، مشتری روز به روز ارزش بیشتری پیدا می­ کند. چالش­هایی از قبیل تشدید رقابت جهانی، افزایش مستمر انتظارات مشتریان و متعاقباً تقاضای آنها به منظور افزایش بهبود کیفیت محصولات وخدمات باعث شده است که شرکت­ها دیگر نتوانند به طور مؤثر نیازها و خواسته‌های آنها را برآورده کنند و خطر از دست دادن مشتریان ناراضی به سمت رقبا و همچنین کاهش نهایی سود، ورشکستگی شرکت را به دنبال خواهد داشت(کیانگ و دیگران^[2]، 2014).در تدوين استراتژی، وفاداری مشتريان برای هر سازمانی اهمیت استراتژیک دارد. وفاداری واژه­ای مثبت است. دوستان و همسران از یکدیگر انتظار وفاداری دارند. در بیشتر موارد وفاداری به مردم، شرکت­ها و محصولات نسبت داده می شود. وفاداری اصولاً دو طرفه و مبتنی بر همکاری است. ولی وقتی که وفاداری در رابطه با مشتری مطرح می­ شود. تعریف سنتی معتبر نیست.موون و مینور در کتاب خود، وفاداری به برند تجاري را چنین تعریف کرده ­اند: وفاداری به برند می ­تواند به‌عنوان میزانی که مشتری نسبت به یک برند نگرش مثبت دارد، میزان پایبندی او به برند مزبور و قصد ادامه خرید آن در آینده تعریف شود. همچنین طبق تحقیقات آنها وفاداری به برند مستقیماً متأثر از رضایت یا نارضایتی از برند که در طول زمان جمع آوری شده و نیز متأثر از کیفیت محصول است (گابای و دیگران^[3]، 2009).

با توجه به مباحث مطرح شده در بالا هدف و تمرکز اصلی این پژوهش بررسی تأثیر سیستم مدیریت برند بر میزان رقابت پذیری شعب بانک تجارت در شهرکرمانشاه می‌باشد.
1-2 بیان مسأله
محیط تجاري امروز به شدت تحت تأثیر رقابت میان شرکتها، تغییرات سریع تکنولوژي و تغییر مداوم در خواسته‌ها و نیازهاي مشتریان است. شرکتها می‌بایست براي کسب مزیت رقابتی و توفیق در این محیط متلاطم، خواسته‌ها و نیازهاي مشتریان را در مرکز توجه فعالیتهاي کسب و کار خود قرار دهند(کلر^[4]، 2008). علاوه بر این، جهانی سازي ومسائل مربوط به امور بین‌المللی و موفقیت در بازارهاي خارجی، شرکتها را به سمت دستیابی به مزیت رقابتی از طرق مختلف سوق داده است به طوري که، آنها براي دستیابی به مزیت رقابتی در بازارهاي بین المللی، اقدام به برندسازي در مقیاس جهانی کردند(شیرازی و دیگران، 1392).برندسازي پتانسیل فوق العاده‌اي در بازاریابی امروزه هویت نام تجاری همانند سرمایه برای سازمان و محصولات آن ارزش می‌آفریند، از اینرو ارتقای نام تجاری در بسیاری موارد به استراتژی سازمان تبدیل میگردد. نام تجاری تصویری از محصولات در بازار است. افرادی که با نام تجاری سر و کار دارند، در پی کیفیت یا خصوصیات خاصی هستند که آن را ویژه یا منحصر به فرد می کند(شفیعی،1391).امروزه برخورداری از برند تجاری قوی یک مزیت رقابتی محسوب می‌شود. برند معروف میتواند مزایای مادی و غیرمادی برای شرکت به ارمغان آورد. برند تجاری یک دارایی استراتژیک محسوب می‌شود و لازم است هم در داخل وهم در خارج از سازمان مدیریت شود. برند دارایی نامشهود هر شرکت است که میتواند ارزش‌های بسیاری برای شرکت خلق کند. در دنیای کسب و کار به شدت رقابتی امروز، آنچه برندهاي قوي به طور مشترك دارا هستند، همانا در نظر گرفتن آنها به عنوان يك دارايي براي استراتژي بلند مدت شركت و ابزاري استراتژيك براي خلق ارزش و ايجاد وفاداري براي محصولات شركت‌ها است(محمدی و هرندی، 1393). رقابت پذیری فرایندی است که هر نهادی می کوشد تا از این طریق بهتر از دیگری عمل کرده و از وی پیشی گیرد. کسب توانمندی‌های رقابتی در جهان امروز به یکی از چالش های اساسی کشورهای مختلف در سطح بین المللی تبدیل شده است. مزیت رقابتی عبارت از میزان جذابیت پیشنهاد های شرکت در مقایسه با رقبا از مشتریان است. ضریب رقابتی تمایز در ویژگی ها یا ابعاد هر شرکتی است که آنرا قادر به ارائه خدمات بهتر از رقبا به مشتریان می‌کند(هی و دیگران^[5]، 2011). به طور کلی مؤلفه‌های مفهوم مزیت رقابتی شامل ارزش آفرینی ، بازارگرایی ، خشنودی مشتری ، شناخت توان بالقوه ، حرکت دادن توان بالفعل ، انگیزه سازی ، مهارت سازی ، قیمت مناسب ، پاسخگویی و نوآوری است . رقابت پذیری یکی از فعالیت‌های مهم بانک های تجاری و خصوصی می‌باشد از این رو این پژوهش در صدد بررسی نوع مدیریت برند وتأثیر آن بر میزان رقابت پذیری و رقابت چویی بانک های شهر کرمانشاه می‌باشد.
1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش
برندسازی و مدیریت برند مقوله ای بسیار حساس است و به دست آوردن فرصت ایجاد وفاداری در مشتری به سهولت صورت نمی‌گیرد و احساسات نسبت به یک برند در دیگران به راحتی تخریب می شود. ضرورت و جایگاه دیدگاه مشتری در برندسازی تا جایی اهمیت دارد که مباحث گسترده روانشناختی مطرح می گردد. به عنوان مثال، یکی از شیوه های روانشناختی مؤثر در شناخت دیدگاه مشتری درخواست از آنها برای ایجاد ترکیبی از تصاویر و کلمات برای بیان ایده های خود در مورد برندی مشخص است(دهدشتی، 1391). هدف بیان ادراکات و دیدگاه های مردم در خصوص برند موردنظر بدون لزوم استفاده از واژگان عاریتی از دیدگاه انسان‌شناسی یا روانکاوی می‌باشد و ذکر این مطلب نشان دهنده اهمیت ادراکات و دیدگاه های مشتریان است که می خواهیم آنها را درک کنیم. در اینجا تنها تداعی هایی اهمیت دارد که برند در ذهن آنها ایجاد می‌کند(شفیعی، 1391). موفقیت در برند سازی ضمن توسعه بازار های صادراتی به اعتبار بین‌المللی کشورها نیز میافزاید و در آینده موجب خواهد گردید که درآمد حاصل از واگذاری برند به شرکت‌های علاقمند در خارج بر درآمد ناشی از صدور مستقیم کالا پیشی گیرد(لی و باک^[6]، 2014).برند مداری به مفهوم تضمین برند است که با ویژگی هایی در استراتژی بازاریابی شناخته می شود و مفهوم مسیر یک شرکت در بخش های برنامه ریزی و بازاریابی استراتژیک را گسترش می دهد. برند ها می توانند منجر به خلق ایده های جدید در مورد محصولات و خدمات شرکت شوند. برند تعهدی ایجاد شده توسط یک سازمان است تا از طریق آن از مشتریانش حمایت نماید(گادسدار^[7]، 2008). اگر سازمانی برند را تنها در حد یک نام در نظر بگیرد کاربرد عمیقی را که برند می تواند در بازاریابی داشته باشد درک نخواهد کرد. تصویر برند بر ادراک مشتریان از کیفیت محصولات و خدمات تأثیر دارد و اعتبار سازمان بر روی ادراک مشتری و وفاداری او مؤثر است. برند بخشی از ویژگی های عملیاتی و هیجانی است که مشتری به یک کالا یا خدمات نسبت می دهد و یک ابزار یاری رسان به مشتریان برای تصمیم گیری و خرید می‌باشد(محمدی و هرندی، 1393).شفاف سازی برند سازمانی به نوع خاصی از تغییر رفتار در میان کارکنان منجر می گردد. اگر شرکت تمایل به دستیابی به شهرت دارد تعریف روشنی از برند سازمانی منجر به درک بهتر هویت و اهداف شرکت گردیده شناخت را تسریع بخشیده و شرکت را مشهور می سازد. برند سازمانی جنبه های منحصر بفردی از سازمان از جمله فرایند کارمند یابی را برجسته می سازد. بارزترین مهارت بازاریاب حرف های شاید این باشد که بتواند برند تجاری قدرتمندی به وجود آورد، از آن پاسداری کند مصونش بدارد و آن را تقویت نماید. امروزه هدف از بازاریابی مدیریت تقاضا از طریق رشد دادن و سوق دادن مشتری تا حد بلوغ در نردبان وفاداری به سازمان‌هاست. در این پارادایم هدف برقراری روابط بلندمدت و متقابل گروه‌های ذینفع و مهمتر از همه مشتری است به طوری که مشتریان بیشتری را حفظ نموده و مشتریان کمتری را از دست بدهد و به این ترتیب در بلند مدت منافعی حاصل شود که در نتیجه سهم بازار و سودآوری شرکت افزایش یابد(گابای و دیگران^[8]، 2009).
بديهي است در دنياي كسب و كار امروز، هر كسي به اهميت انتخاب برند مناسب براي شركت و محصولات و خدمات ارائه شده در بازار، پي برده است. برند مناسب براي محصول ميتواند بر موضع‌گيـري محصول در بازار تاثير داشته باشـد كه اين به نوبه خود ميتواند بر ميزان موفقيت محصول و به دست آوردن سهم بازار بيشتر، اثرگذار باشد. شركت ها در بازاريابي جديد، براي ايجاد تمايز بين محصولات خود و رقبا از استراتژي‌ها وروش هاي گوناگوني استفاده مي كنند. يكي از تصميمات مهم در بازاريابي امروز ، تصميم در مورد برند تجاري براي محصول است. اگر برند تجاري با رعايت نكات دقيق روانشناسي ، مطالعه رفتار مصرف كنندگان و با توجه به اصول صحيح بازاريابي انتخاب شده باشد ، موفقيت يك محصول در بازار را به مقدارزيادي تضمين مي كند. بر طبق نظر هارتومورفي ، نامتجاري مهمترين عنصر آميخته برند است. زيرا عنصري است كه شركـت اميـد دارد هيچگاه مجبور به تغيير آن نباشد. يك برند تجاري ، نقش‌هاي مهمي ايفا مي كند : متمايز كننده محصول وخدمت است ، با مصرف كننده ارتباط برقرار مي كند و به عنوان يك حوزه قانوني عمل ميكند كه توليد كننده ميتواند در آن سرمايه گذاري كند.
1-4 اهداف پژوهش
1-4-1 هدف کلی
- بررسی تأثیر سیستم مدیریت برند بر میزان رقابت پذیری بانک.
1-4-2 اهداف ویژه
1- تعیین تأثیر گرایش به برند بر نوآوری.
2- تعیین تأثیر برندسازی داخلی بر نوآوری.
3- تعیین تأثیر مدیریت استراتژیک برند بر نوآوری.
4- تعیین تأثیر گرایش به برند بر گرایش به بازار.
5- تعیین تأثیر برندسازی داخلی بر گرایش به بازار.
6- تعیین تأثیر مدیریت استراتژیک برند بر گرایش به بازار.
7- تعیین تأثیر گرایش به بازار بر رقابت جویی.
8-تعیین تأثیر نوآوری بر رقابت جویی.
1-5 فرضیات پژوهش
1- گرایش به برند بر نوآوری تأثیر مثبت و معناداری دارد.
2- برندسازی داخلی بر نوآوری تأثیر مثبت و معناداری دارد..
3- مدیریت استراتژیک برند بر نوآوری تأثیر مثبت و معناداری دارد.
4- گرایش به برند بر گرایش به بازار تأثیر مثبت و معناداری دارد.
5- برندسازی داخلی بر گرایش به بازار تأثیر مثبت و معناداری دارد.
6- مدیریت استراتژیک برند بر گرایش به بازار تأثیر مثبت و معناداری دارد.
7- گرایش به بازار بر رقابت جویی تأثیر مثبت و معناداری دارد.
8-نوآوری بر رقابت جویی تأثیر مثبت و معناداری دارد.
1-6 قلمرو پژوهش
1-6-1 قلمرو موضوعي
بررسی تأثیر سیستم مدیریت برند بر میزان رقابت پذیری بانک.
1-6-2 قلمرو زماني انجام پژوهش
سال 1394
1-6-3 قلمرو مكاني پژوهش
شعب بانک تجارت شهر کرمانشاه
1-7 مدل مفهومی پژوهش
سیستم مدیریت برند
رقابت جویی
نمودار 1-1 مدل مفهومی پژوهش(منبع: ماریا و دیگران، 2014)
جدول 1-1 تعیین متغیرهای پژوهش

با توجه به خاصیت برابر بودن جمع سطرها و ستون های متناظر(Q_i=Q_j وقتی i=j) شکل ماتریس رابطه بالا را می توان به صورت زیر نمایش داد.

(۱۷-۲)

X=AQ

از طرفی تقاضای کل از جمع تقاضای واسطه برای بخش های مختلف و تقاضای نهایی برای کالاها و خدمات بدست می آید. یعنی:

(۱۸-۲)

X+Y=Q

که X: مجموع تقاضای واسطه و Y: مجموع تقاضای نهایی برای کالاها و خدمات است با جایگذاری رابطه (۱۷-۲) در (۱۸-۲) خواهیم داشت:

(۱۹-۲)

AB+y=Q

که اگر باشد آنگاه Q=Cyو ماتریس که معکوس ماتریس لئونتیف است عناصر آن یعنی C_ij نشانگر میزان تولیدات مورد نیاز بخش I ، برای پاسخگویی به یک واحد تقاضای نهایی ایجاد شده در بخش j است که شامل کل اثر (مستقیم و غیرمستقیم) است. جمع ستونی ماتریس C نشان دهنده کل نیازهای مستقیم وغیرمستقیم برای تولید یک واحد از محصول بخشی است که در ستون موردنظر قرار گرفته است. مثلاً جمع ستونی ستون اول میزان تولید مورد نیاز بخش های مختلف برای پاسخگویی به یک واحد تقاضای نهایی ایجاد شده در بخش اول است که بیانگر شاخص ارتباط کلی پسین^[۲۴] است که با رابطه زیر نشان داده می شود.

(۲۰-۲)

T

مقدار این شاخص تقاضای مستقیم و غیرمستقیم در اثر یک واحد کالای نهایی تولید شده در بخش j را برای تولیدات منطقه یا کشور نشان می دهد. به این ترتیب بخش هایی که در مقایسه با سایر بخش های اقتصادی، شاخص ارتباط کلی پسین بالاتری دارند در جریان فعالیت های تولیدی قدرت تحرک آفرینی بیشتری در اقتصاد منطقه یا کشور دارند.
۶-۸-۲ کاربرد جدول داده- ستانده
روش داده- ستانده که از شمار روش های اقتصاد خطی است کاربرد فراوان دارد که می­توان به مواردی نظیر پیش بینی تقاضا، تولید، اشتغال، و سرمایه گذاری به تفکیک بخش ها برای یک کشور یا یک منطقه اقتصادی کوچکتر، بررسی دگرگونی فنون(تکنولوژی) و اثر آن برروی بهره وری، اثر تغییر دستمزد، سود یا مالیات برروی قیمت ها، بررسی روابط اقتصادی میان کشورها و مناطق، استفاده از منابع طبیعی و برنامه ریزی اقتصادی، پیش بینی واردات و به طور کلی تراز بازرگانی، برآورد مصرف انرژی، اثر توزیعی بودجه دولت، تعیین نرخ تنزیل، اثر ابزارهای مالی مانند نرخ تسعیراند، نرخ متعارف انواع مالیات ها(درآمد، ارزش افزوده) معافیت های مالیاتی و هزینه های اجتماعی دولت(بهداشت، آموزش و مسکن) اثرات فراز و نشیب اقتصادی، مسائل محیط زیست و برنامه ریزی شهری اشاره کرد.
۷-۸-۲ انواع جدول داده – ستانده
با وارد کردن بحث های جمعیتی، گروه های اقتصادی، پویا کردن مدل های داده- ستانده بحث پول و عرضه آن و جمع مدل های داده- ستانده با مدل های سنجی در مدل های داده- ستانده این مدل ها رشد پیدا کردند که در زیر به بعضی از این موارد اشاره می شود.
۱-۷-۸-۲ جدول داده- ستانده نوع اول
این جدول که ساده ترین نوع مدل داده- ستانده است از دو بخش تشکیل می شود که داد و ستد بین بخش ها قسمت درونزا و تقاضای نهایی قسمت برونزای جدول را تشکیل می دهد. در ایران از این نوع جدول استفاده می شود به این مدل، مدل باز هم می گویند.
۲-۷-۸-۲ جدول داده- ستانده نوع دوم
در این مدل برخلاف مدل نوع اول؛ خانوارها مانند یکی از بخش های اقتصادی در ناحیه اول نشان داده می شوند که عرضه کننده عوامل تولید و متقاضی کالاها و خدمات هستند. به این ترتیب هزینه خانوارها جهت تقاضا برای کالاها و خدمات و درآمد آنها که از جبران خدمات عوامل تولید به دست می آید. برخلاف مدل نوع اول به صورت متغیرهای درونزا در یک سطر و ستون اضافی به درون سیستم لئونتیف انتقال می یابد. الگوی بسته جدول داده- ستانده (مدل داده- ستانده نوع دوم) تحلیل واقع گری از فعالیت های اقتصادی و رابط بین آنها را نشان می دهد. زیرا در این الگو فرض بر این است که درآمد و مصرف خانوارها بعنوان متغیرهای درون زا وارد مدل می شوند لذا تغییر در تقاضای نهایی که منجر به افزایش تولید می شود درآمد خانوارها و به دنبال آن هزینه خانوارها را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین ماتریس ضرایب فنی این مدل که با A نشان داده می شود به صورت زیر می باشد:

همبستگی حاصل از معرفهای مذکور نشاندهندهی آن است که کمترین میزان همبستگی مربوط به معرف «توزیع عادلانه ثروت است» با همبستگی ۴۱۰/۰، معرف «هزینه ها متناسب با ارزش کالاها» نیز با ۶۹۲/۰ بیشترین میزان همبستگی را با سه معرف دیگر دارد. بنابراین شاخص احساس عدالت اقتصادی از ترکیب ۴ معرف فوق ساخته شده است. از اینرو حداکثر امتیاز یک فرد نیز برابر با ۲۰ است.

بطور کلی معرفها همبستگی معناداری با یکدیگر دارند، ضریب آلفای کرونباخ نیز برابر با ۷۸۲/۰ است که در سطح قابل قبولی است.
۲-۲-۸-۳ احساس عدالت سیاسی
عدالت سیاسی به حوزهی قدرت و سیاست و مشارکت مردم مربوط میشود. اینکه حاکمان مشروعیت خود را چگونه به دست میآورند و در نزد مردم مشروعیت دارند یا خیر. از دیدگاه مردم، اگر حاکم سیاسی شایستگی احراز این مقام را داشته باشد، حکومت عادلانه است؛ در غیر این صورت، اگر با زور و اجبار قدرت را تصاحب کرده باشد، آن حکومت ظالم است و فرمانبرداری از آن جایز نیست. همچنین، در مقام اجرا نیز حکومتی عادل است که با رفع محدودیتها امکان مشارکت برابر و آزاد را برای مردم در زمینه های سیاسی فراهم و قدرت و مناصب سیاسی را برحسب استعداد و شایستگی افراد تقسیم کند (جمالزاده، ۱۳۸۷: ۱۲).
بهعبارتی منظور از عدالت سیاسی آن است که امور کشور به نحوی شایسته اداره شود تا مردم در فضایی عادلانه به زندگی خود ادامه دهند. برخورداری از برابری، امنیت و آسایش به عنوان حقوق طبیعی افراد جامعه تأمینکنندهی این فضای عادلانه خواهد بود. عدالت سیاسی به معنای رعایت اصل عدل در عرصه های نظری و عملی سیاست است و با مفاهیم سیاسی مانند قدرت، مشروعیت، آزادی و برابری، تبعیت و اجبار سیاسی و عناصر و نهادهای عینی اعمال قدرت (مفاهیم دولت و حکومت) و روش تولید و توزیع قدرت سیاسی در ارتباط است (امامجمعه و اخجسته: ۷۵). عدالت سیاسی اساس عدالت اجتماعی است و عدالت اجتماعی اشارهای است به روندهای اجتماعی منصفانه در تقسیم و توزیع فرصتها، پاداشها و منزلتها که اصالتی انسانی و جهان شمول دارد (امامجمعه و اخجسته، ۱۳۹۰: ۷۷). عدالت به عنوان بیطرفی با دعاوی امتیازات و مزایای ویژه ناسازگار است. درواقع مستلزم تعهد به برابری همه افراد بشر بوده و با ادعاها و تصمیمات خودسرانه مخالف است (Cavallar, 2002: 56).
در ادامه شاخصهای مهم عدالت سیاسی را مورد بررسی قرار میدهیم:
امکان مشارکت سیاسی برابر؛ در واقع، برخورداری شهروندان از حق انتخاب کردن، حق انتقاد و نظارت و آزادی احزاب است. شهروندان در فرایند انتخابات شرکت می‌کنند و آزادانه به فرد دلخواه خود رأی می‌دهند و او را بر می‌گزینند. در مرحله اعمال قدرت نیز می‌توانند بر عملکرد مسئولان نظارت داشته باشند و در صورت لزوم از آنان انتقاد کنند که برای نمونه می‌تواند در قالب استیضاح از مسئولان صورت گیرد. افراد می‌توانند از طریق احزاب نیز به حمایت از گروه و یا فرد دلخواه خود بپردازند (میراحمدی و شیری، ۱۳۸۸: ۸۵). لازمهی مشارکت سیاسی فعال وجود آزادی است چراکه در فقدان آزادی، نظارت و انتقاد صورت نمیگیرد (امامجمعه و اخجسته، ۱۳۹۰: ۷۹).
توزیع عادلانه قدرت در رابطه حکومت با مردم: مهمترین مسئله آن است که از نظر مردم به عنوان یک طرف رابطه و مبادله سیاسی، حکومت به عنوان طرف دیگر این رابطه و مبادله چه نقشی برای آنان قائل است و آیا حاضر است با پذیرش نظرات آنان و دادن جایگاه مناسب به مردم، به خواسته های آنان توجه نماید؟ (ابولحسنی، ۱۳۸۴: ۵).
امنیت سیاسی برای همگان، اطمینان شهروندان به احقاق حقوقشان از سوی دولت است. افراد جامعه، هنگامی که از امنیت شخصی، عمومی و اجتماعی‌شان از جانب دولت اطمینان حاصل کنند، به امنیت سیاسی دست یافته‌اند. این امر، زمانی تأمین می‌شود که افراد، جدا از تفاوت‌های زبانی، فرهنگی، قومی، مذهبی و نژادی، به صورت برابر در حمایت قانون قرار گیرند و در قضاوت و اجرای قانون نیز این برابری لحاظ شود (میراحمدی و شیری، ۱۳۸۸: ۸۵).
روابط اداری و مدیریتی: هنگامیکه در روابط اجتماعی احساس میشود که ضوابط و قواعد حاکم نیست، احساس فراگیری روابط مبتنی بر تبعیض، زور، ثروت و قدرت یا روابط ظالمانه شکل میگیرد. یکی از مظاهر روابط ظالمانه افزایش نقش ثروت (پول) و پارتی در انجام امور عمومی است. در اینگونه روابط اجتماعی، رشوه، روابط دوستانه یا خویشاوندی، رفاقتی و داد و ستدی نقش مهمی را ایفا میکند و شیوه های عدم صداقت، تملق و چاپلوسی در جامعه رایج میگردد (ابولحسنی، ۱۳۸۴: ۱۰).
میزان رضایت از وضع سیاسی موجود: یکی از عوامل مؤثر بر نوع گزینش مردم در مشارکت سیاسی، میزان رضایت افراد جامعه از اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور است که موجب مشارکت و یا عدم مشارکت و گزینش روسای فعلی یا رقبای آنها خواهد شد (ابولحسنی، ۱۳۸۴: ۱۸).
هویت ملی: وضعیت هویت ملی از مبانی اصلی رفتار سیاسی هر جامعهای است. وجود و فراگیری احساس هویت منسجم و هماهنگ در جامعه سیاسی عامل همبستگی ملی و دفاع از هویت ملی در برابر خطرات سیاسی و امنیتی است (ابولحسنی، ۱۳۸۴: ۲۱).
با توجه به تعاریف نظری فوق منظور از احساس عدالت سیاسی آن است که افراد به لحاظ ذهنی خود را قادر به تأثیرگذاری بر تصمیمات سیاسی کشور بدانند، به لحاظ قانونی امکان فعالیت در احزاب سیاسی را داشته باشند، از آزادیهای اجتماعی برخوردار باشند و نخبگان سیاسی نیز صلاحیتهای لازم برای مناصب خود را دارا باشند. بنابراین بُعد اصلی احساس عدالت سیاسی عبارت است از:
مشروعیت نظام و حاکمان آن
منظور از مشروعیت نظام و حاکمان؛ پذیرش اقتدار نظام سیاسی، رضایت از وضع سیاسی موجود و تأثیر رأی و خواسته افراد در تصمیمات سیاسی کشور، همچنین سلامت و کارایی دستگاه های اجرایی و اعتماد به آنهاست.
جدول (۹-۳): معرف، سطح اندازه گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه مشروعیت نظام و حاکمان آن

رضایت شغلی

رضایت از نظر لغوی به معنی ” خشنودی و پسند انبساط خاطر میل است". رضایت شغلی یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت شغلی است. رضایت شغلی عاملی است که باعث افزایش کارآیی فرد میگردد. هر مدیری به نوعی درصدد افزایش رضایت شغلی در کارکنان مؤسسه خود است (شفیعآبادی، ۱۳۷۵).
رضایت شغلی مجموعهای از احساسهای سازگار و ناسازگار است که کارکنان با آن به شغل خود مینگرند (ویت و نای^[۸۰]، ۱۹۹۹).
رضایت از شغل احساس مطلوبی است که هر فرد نسبت به حرفه خود دارد (موحد و حقیقی مقدم، ۱۳۸۲).
لاک^[۸۱] رضایت شغلی را احساسی تعریف میکند که ارزیابی شغل به عنوان عامل دربرگیرنده چهار عامل توصیف میکند که عبارتند از؛

1. 1. پاداش به معنی حقوق و مزایا

1. 1. زمینه شغلی به معنی شرایط و مزایای شغلی

1. 1. عوامل و روابط انسانی با همکاران و سرپرستان

1. 1. ویژگیهای شغل، فراهم آمدن ارزشهای شغلی با ارضای نیازهای اساسی فرد هماهنگ است و به تحقیق آن کمک میکند (لاک، ۱۹۶۹).

فلدمن و آرنولد^[۸۲] رضایت شغلی را اینگونه تعریف میکنند؛ “رضایت شغلی به مجموعه تمایلات مثبت یا احساسات مثبت که افراد نسبت به شغل خود دارند اطلاق میشود.” زمانی که میگوییم یک فرد رضایت شغلی بالایی دارد در حقیقت منظورمان این است که وی به طور کلی به میزان زیادی شغل خود را دوست داشته و از طریق آن توانسته است نیازهای خود را ارضاء نماید و در نتیجه احساسات مثبتی نسبت به آن دارد (آرنولد و فلدمن، ۱۹۸۶).
به عقیده لوتانز^[۸۳] رضایت شغلی نتیجه ادارک کارکنان از چگونگی فراهم ساختن انتظارات مهم آنان توسط شغل خود میباشد.
رضایت شغلی یک پاسخ احساسی به شرایط کار است و نمیتوان این پاسخ را مشاهده کرد ولی میتوان آن را اثبات نمود.
رضایت شغلی را میتوان از طریق چگونگی دستیابی به اهداف یا برآورده ساختن انتظارات تعیین کرد.
رضایت شغلی مجموعهای از نگرشهای مرتبط با هم میباشد (شرع پسند، ۱۳۸۹).
آرمسترانگ رضایت شغلی را نشان دهنده نگرش و احساس افراد نسبت به کارشان میداند، نگرش مطلوب نسبت به کار نشان دهنده رضایت شغلی و نگرش نامطلوب و منفی حاکی از عدم رضایت شغلی میباشد (آرمسترانگ، ۱۹۹۳).
گیسیربرگ و همکارانش به دو نوع رضایت شغلی اشاره می کنند:
رضایت درونی از دو منبع حاصل می گردد. اول احساس لذتی که انسان صرفاً از اشتغال به کار و فعالیت عایدش می شود. دوم لذتی که بر اثر مشاهده پیشرفت و یا انجام مسئولیت های اجتماعی و به ظهور رساندن توانایی ها و رغبت های فردی به انسان دست می دهد.
رضایت بیرون: که با شرایط اشتغال و محیط کار ارتباط دارد هر لحظه در حال تغییر و تحول است. عوامل درونی که خصوصیات و حالات فردی را شامل می گردند در مقایسه با عوامل بیرونی که شرایط کار و اشتغال را در بر می گیرد و از ثبات بیشتری برخوردارند. لذا رضایت درونی پایدارتر از رضایت بیرونی است. رضایت کلی نتیجه تعامل بین رضایت درونی و بیرونی است (شفیع آبادی، ۱۳۸۵).

عوامل مؤثر بر رضایت شغلی

مطالعات مختلف در زمینه رضایت شغلی نشان می دهد که متغیرهای زیادی با رضایت شغلی مرتبط است که این متغیرها در چهار گروه عوامل سازمانی، عوامل محیطی، ماهیت کار و عوامل فردی قابل طبقه بندی است. این عوامل در زیر شرح داده شدهاند.
الف) عوامل سازمانی
بعضی از عوامل سازمانی که منبع رضایت شغلی هستند عبارتند از :
حقوق و دستمزد: مطالعات “لاک” نشان می دهد که حقوق و دستمزد یک عامل تعیین کننده رضایت شغلی است، به ویژه زمانیکه از دیدگاه کارمند این پرداخت منصفانه و عادلانه باشد.
ترفیعات: ترفیعات شامل تغییر مثبت در حقوق (حقوق بالاتر)، کمتر مورد سرپرستی قرار گرفتن، چالش کاری بیشتر، مسئولیت بیشتر و آزادی در تصمیم گیری است. به علت اینکه ارتقا میزان ارزش فرد را برای سازمان نشان می دهد (به ویژه در سطوح عالیتر)، ترفیع فرد منجر به افزایش روحیه وی می گردد.

خط مشی های سازمانی: ساختار دیوانسالارانه برای فردی که دارای سبک رهبری دموکراسی است، مناسب نیست علاوه بر آن خط مشی های سازمانی نیز در رضایت شغلی تأثیر می گذارد. خطمشیهای غیر منعطف باعث بر انگیختن احساسات منفی شغلی می شود و خط مشی منعطف باعث رضایت شغلی می شود.
ب) عوامل محیط
عوامل محیطی کار شامل موارد زیر است:
سبک سرپرستی: هر جا که سر پرستان با کارکنان رفتاری حمایتی و دوستانه داشته اند، رضایت شغلی نیز زیاد بوده است.
گروه کاری: اندازه گروه و کیفیت ارتباطات متقابل شخصی در گروه نقش مهمی در خشنودی کارکنان دارد. هر چه گروه کاری بزرگتر باشد، رضایت شغلی نیز کاهش می یابد. زیرا ارتباطات متقابل شخصی ضعیف تر شده و احساس همبستگی کم رنگ تر و نهایتا شناخت تمام افراد مشکل میشود. همچنین گروه کاری بعنوان یک اجتماع، سیستم حمایتی-احساسی و روحیه ای برای کارکنان محسوب می شود. اگر افراد در گروه دارای ویژگیهای اجتماعی مشابهی (نگرشها و باورهای مشابه) باشند، جوی بوجود می آورد که در سایه رضایت شغلی فراهم می گردد.
شرایط کار: هر چه شرایط کاری مطلوب تر باشد، باعث رضایت شغلی می شود، چرا که شرایط کاری مطلوب، آرامش فیزیکی و روانی بهتری برای افراد فراهم می شود.
ج) ماهیت کار
کار به خودی خود نقش مهمی در تعیین سطح رضایت شغلی دارد. محتوای شغل دارای دو جنبه است: یکی محدوده شغل که شامل میزان مسئولیت، اقدامات کاری و بازخور است. هر چه این عوامل وسیعتر ابشد، باعث افزایش حیطه شغلی می شود که آن نیز به نوبه خود رضایت شغلی را فراهم می آورد. دومین جنبه عبارت است که از تنوع کاری تحقیقات نشان می دهد که تنوع کاری متوسط مؤثرتر است. تنوع وسیع باعث ابهام و استرس می شود از طرف دیگر تنوع کم نیز باعث یکنواختی و خستگی می شود که نهایتا منجر به عدم رضایت شغلی می گردد. ابهام در نقش و تضاد در نقش همواره از سوی کارکنان مورد اجتناب قرار گرفته است زیرا اگر کارکنان کاری که انجام می دهند و انتظاری که از آنها می رود را نشناسند، موجبات ناخشنودی آنها فراهم می گردد.
د) عوامل فردی
در حالی که محیط بیرونی سازمان و ماهیت شغل عواملی تعیین کننده در رضایت شغلی هستند، صفات و ویژگیهای فرد نیز نقش مهمی در آن دارد. افراد که بطور کلی دارای نگرش منفی هستند همیشه از هر چیزی که مربوط به شغل است، شکایت دارند. سن، ارشدیت و سابقه، تأثیر قابل ملاحظه ای بر رضایت شغلی دارند. کارکنانی که دارای سن بالا و سابقه زیاد در سازمان هستند، انتظار دارند که رضایت بیشتری از شغل خود داشته باشند. همچنین بعضی صفات مشخصه شخصیتی طوری است که باعث افزایش رضایت شغلی می شود. بعلاوه می توان این طور نتیجه گرفت افرادی که در سلسله مراتب نیازهای مازلو در سطح بالاتری قرار دارند، رضایت بیشتری خواهند داشت (افشار، ۱۳۸۶).

نظریههای رضایت شغلی

همانطور که درباره تعریف و عوامل ایجاد کننده رضایت شغلی، وحدت عقیده وجود ندارد، درباره نظریه های رضایت شغلی نیز وحدت عقیده وجود ندارد. درباره نظریه های رضایت شغلی عقاید متفاوت و گوناگونی بیان شده است. بروفی نظریه های رضایت شغلی را به شرح زیر تقسیم کرده است.
الف) نظریه نیازها
میزان رضایت هر فرد که از اشتغال حاصل می شود به دو عامل بستگی دارد، اول چه مقدار از نیازها و به چه میزانی از طریق کار و احراز موقعیت مورد نظر تامین می گردد. دوم چه مقدار از نیازها و به چه میزانی از طریق اشتغال به کار مورد نظر تامین نشده باقی می ماند. نتیجه ای که از بررسی عوامل دسته اول و دوم حاصل می شود میزان رضایت شغلی فرد را تعیین می کند.
ب) نظریه های انتظارات
انتظارات فرد در تعیین نوع و میزان رضایت شغلی مؤثرند. اگر انتظارات فرد از شغلش خیلی زیاد باشد در این حالت رضایت شغلی معمولا دیرتر و مشکل تر حاصل می گردد. لذا رضایت شغلی مفهوم کاملا یکتا و فردی است و باید در مورد هر فرد به طور جداگانه عوامل و میزان نوع آن مورد بررسی قرار گیرد.
ج) نظریه نقشی
در این نظریه به دو جنبه اجتماعی و روانی توجه می شود. در جنبه اجتماعی تأثیر عواملی نظیر نظام سازمانی و کارگاهی و شرایط محیط اشتغال در رضایت شغلی مورد توجه قرار می گیرد. این عوامل همان شرایط بیرونی رضایت شغلی را شامل می شود. جنبه روانی رضایت شغلی بیشتر به انتظارات و توقعات فرد مربوط می گردد. به عبارت دیگر، احساس فرد از موقعیت شغلی و فعالیتهایش در انجام مسئولیتهای محوله و ایفای نقش خاص به عنوان عضوی از اعضای جامعه، میزان رضایت شغلی فرد را مشخص می نماید. رضایت کلی نتیجه ای است که از ترکیب دو جنبه اجتماعی و روانی حاصل می گردد (شفیعآبادی، ۱۳۷۵).

نظریههای محتوایی مرتبط با رضایت شغلی

شهیدمطهری این ضرورت را چنین بیان می کند:
«آنجا که دیگر پاى علم بشر، پاى عقل بشر، پاى فعّالیّت بشر نمى‏رسد، آنجا که دیگر پاى حس نمى‏رسد، پاى عقل و فکر نمى‏رسد، خداوند به وسیله یک عدّه به نام «پیامبران»، بشر را هدایت و راهنمایى مى‏کند، از غیب مدد مى‏رساند. آنجا که جاى عجز و ناتوانى بشر است، دیگر بشر فعّالیّت خودش را کرده، کار خودش را انجام داده است، ناتوان است و در قدرت او نیست، جاى مدد غیبى است..».^[۱۶۱]
حال جای این سوال پیش می آیدکه چرا می بایست به پیامبران مراجعه کرد ؟ مگرآنان چه ویژگی وبرتری بر انسانها دارند؟
قرآن کریم به این سوال چنین پاسخ می دهد:« وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب ‏^[۱۶۲]؛ کسانى که کافر شدند مى‏گویند تو فرستاده خدا نیستى، بگو خدا و آن کس که علم کتاب نزد اوست براى گواهى میان من و شما بس است».
از کلمه«عِنْدَهُ »استفاده مى‏شود که علم او به طور تحقق و از سنخ علوم موهوبى است و از تعلیمات غیبى و الهامات باطنى سر چشمه گرفته است و از قبیل علوم اکتسابى نیست که معرض فراموشى و یا اشتباه و یا خطا باشد. ^[۱۶۳]
پس همانا برخورداری آنها از علمی که درآن ، خطا و اشتباهی نیست ؛ چون که این علم را مستقیماً از خداوند تبارک و تعالی دریافت می نمایند.این در حالی است که ما انسان های عادی از این علم دارا نیستیم.
ازدیدگاه قرآن یکی دیگر از چراغهایی که درنظام آفرینش به دیده عقل نور می دهد ، چراغ روشنگر وجود امام است.
امام ، یعنی نمونه عینی وحی. وحی گاهی به صورت پیام است و گاه عینیت می یابد. عینینت یافتن وحی این است که دروجود انسان متحقق ومتجلی شود. وقتی پیام الهی که پیام رشد و تکامل انسان است در وجود او متحقق و متجلی شد، استعدادهای انسانی در او شکوفا می گردد و آدمی، نمونه عینی وحی ، وحی مجسم و یا تجسم وحی و قرآن ناطق می شود.
امام کسی است که با عینیت یافتن چراغ وحی در وجود او ، خود، چراغ عینی وحی شده است؛ از این رو قرآن کریم از پیامبر اسلام ، که کاملترین الگوی وحی و والاترین انسان و امام امامان است، تعبیر به «سراج منیر» یعنی چراغ روشنگر می کند:«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً *وَ داعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً^[۱۶۴]؛ای پیامبر ما تورا گواه مژده آور، هشدار دهنده ، دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی روشنگر فرستادیم».
نکته قابل توجه اینکه قرآن نمی گوید پیامبر کسی است که برای راهنمایی مردم چراغ هدایت به دست دارد بلکه می­گویدپیامبر، خود ، چراغی روشنگر است.استفاده و استضائه از چراغ وجود امام، یافتن راه تکامل در پرتو انوار هدایت او و رهروی راهی است که او رفته تا به قله کمال رسیده است.و هر کس بخواهداز این چراغ پرتو بگیرد وکامل شود باید از راهی برود که او رفته است.و اینجاست که خط امام مطرح می شود. خط امام یعنی خط کسی که وحی در وجود او عینیت یافته است ازاین رو خط و راه او ، راه وحی و راه کمال است. وهرکس بخواهددر این راه حرکت کندوبه خطا وانحراف نرود باید دنبال امام حرکت کند.^[۱۶۵]

بخش سوم : خطای خیال
الف- چیستی قوه خیال
یکی دیگر از عواملی که می تواندسبب خطای ما شود، تاثیر قوه خیال است.
برخی خیال را نیز از ابزار شناخت معرفی می کنندو می گویند که ادراک انسان مراتبی دارد: ادراک حس ، ادراک خیالی، ادراک وهمی و ادراک عقلی.^[۱۶۶]
خیل: به فتح اول در لغت به معنی پنداروگمان است. فی المثل من یَسْمَعْ یَخَلْ أَی یظن.^[۱۶۷] و از این واژه” خیل” در باره مرکب‏هاى سوارى است که گفته‏اند نامیدن آنها به خیل براى این است که هیچ کس بر اسبى سوار نمى‏شود مگر اینکه در نفس خویش نخوت و تکبّر و خیلائى مى‏یابد. (خَیْل)- در اصل اسم اسبان و سواران هر دو بوده است.^[۱۶۸]
در اصطلاح،خیال اصلش صورت مجرّد است؛ مثل صورتى که در خواب و آئینه و دل براى انسان به­ فاصله کمى از دور شدن شی‏ء محسوس و دیدنى در ذهن متصوّر مى‏شود سپس این معنى در هر امرى و شکل مصوّرى و در هر صورت دقیقى که مانند خیال جریان مى‏یابد بکار رفته است.تخییل، هم صورت بندى و تصویر خیالى چیزى در نفس است و تخیّل تصوّر آن است.^[۱۶۹]
قوه­ای است که آنچه را که حس مشترک از صور محسوسات پس از پنهان شدن ماده درک می کند،نگاه می­دارد به حیثیتی که هروقت حس مشترک بدان التفات کند آن را مشاهده می نماید.^[۱۷۰] قوه هیولائی قبول کننده ای است که هر صورتی را که حس عطا می کند، می پذیرد و نیز خیال به واسطه قوه مصوره صور مختلف را با یکدیگر ترکیب می کند.^[۱۷۱]
با ازبین رفتن صورت مادی یا غیبت آن ، صورتی منهای ماده از همان شی در ذهن باقی می ماند که به آن صورت خیالی می گویند.^[۱۷۲] به عبارت دیگرتخیل یعنی باز آفرینی ادراک بدون وجود خارجی شی که گواه دیگری برای قابلیت خلاق بودن روح است. ثمره آن ، نه تنها تکرار ادراک یک چیز است بلکه نتیجه نوین و منحصر به فردی است که بر اساس ادراک شکل گرفته است ؛ درست همانند ادراک که بر اساس احساسات فیزیکی به وجود می آید.^[۱۷۳]
تعریف فوق موید این مطلب است که انسان تصوری از شی(خارجی)در ذهن خود ایجادمی کندکه ممکن است این تصورهمان چیزی نباشدکه درواقعیت دیده است.
ادراک حسی پس از آنکه از بین رفت اثری از خود در ذهن باقی می گذارد و یا به تعبیر قدما پس از پیدایش صورت حسی در حاسه ، صورت دیگری در قوه دیگری که آن را “خیال ” یا ” حافظه ” می نامیم، پیدا می شود و پس از آنکه صورت حسی محو شد، آن صورت خیالی باقی می ماند و هر وقت انسان بخواهد ، آن صورت را احضار می نماید و به اصطلاح به این وسیله آن شی خارجی را تصور می کند. ^[۱۷۴]
این که گفته می­ شود ادراک خیالی در مرحله بعد از ادراک حسی قرار دارد بدین معنا نیست که خیال بعد از پایان یافتن حس حاصل می شود؛بلکه همیشه به همراه احساس صورتی در قوه خیال منعکس شده باقی می ماند؛ولی اولاً بین این دو ادراک تفاوت است^[۱۷۵] و ثانیاً ادراک خیالی در قوه دیگر که وظیفه آن حفظ صور است تحقق می یابد.
ادراک خیالی، شرط اول ادراک حسی را ندارد؛ولی آن دو شرط دیگر که عبارتنداز «اکتناف عوارض و جزئی بودن مدرک » رابه همراه خواهد داشت. بنابراین در ادراک خیالی که در مرحله و مرتبه بعدی وبالاتری قرار دارد ، نزع و انتزاع اشد و اکثر و اکبر خواهد بود.^[۱۷۶]
البته باید اذعان کرد که بین خیال و عقل هم ارتباط تنگاتنگی برقراراست.
ما از صبح تا شب با قوه خیال در ارتباطیم وباآن کار را انجام می دهیم . اگر قصد خوابیدن کنیم قوه خیال باعث خوابیدن می شود . اگر بخواهیم صبح به محل کار و تحصیلمان برویم بر اساس قوه خیال این کار را انجام می دهیم.همین طور غضب کردن و مهر و دوستی ورزیدن، همه زیر سر قوه خیال است و همین طورامثال دیگراز موارد جزئیه. هیچ کدام ازاینها مربوط به عقل نمی باشد؛زیرا عقل قوه ای برای ادراک کلیات است و در جزئیات دخالتی ندارد. عقل هیچ گاه نمی گوید: این زمین است، این آسمان است،این خورشیدوآن دیگری ماه است،اینجا محل کاروتحصیل من است و…تمام این کارهارا قوه خیال می کند.عقل فقط یک برنامه کلی می دهد؛ازاین­روقوه خیال را به«دستگاه عکاسی نفس ناطقه» تعبیر می­ کنند. همان گونه که عکاس به واسطه دوربین عکاسی اش از درخت و حیوان و انسان و دیگر موجودات عکس می­گیردوبعدبه عکسها نگاه می­کندتا ببیندمطابق با واقع گرفته یانه.قوه خیال هم به منزله دوربین عکاسی نفس انسان است که انسان از این طریق عکس موجودات را می گیردوبا آن ادراک می کند. قوه خیال واسطه بین نشئه ماده و عالم عقل است.عقل از طریق قوه خیال عکسبرداری می کندو با آن ادراکات عقلی انجام می دهد،البته اگرشخصی عاقل باشد.^[۱۷۷]
پس در یک جمله می توان گفت که قوه خیال ، ابزاری یا قوه ای است ما بین حس و عقل که ارتباط تنگاتنگی با هر دوی اینها دارد.
چگونگی خطا با خیال
درقرآن آمده است:« قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى^[۱۷۸]؛ گفت: «شما اول بیفکنید! پس ناگهان ریسمانها و چوبدستى‏هایشان، بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین‏] مى‏نمود که آنها به شتاب مى‏خزند».
‏حضرت موسى^{(علیه السلام)} خیال می کرد که ریسمانها و عصاهاى ایشان حرکت مى‏کنند.برخى گفته‏اند: یعنى فرعون خیال می کرد. این که مى‏گوید: خیال می کرد، به­واسطه این است که ریسمان ها و عصاها حقیقتاً حرکت نمی کردند. بلکه نظر به این که در داخل آنها جیوه ریخته بودند، همین که آفتاب گرم شد، جیوه بالا رفت و چیزهایى که جیوه در داخل آنها بود به حرکت در آمدند. کسى که به این صحنه مى‏نگریست و رمز آن را نمی دانست، خیال می کرد که واقعاً ریسمانها و عصاها به حرکت در آمده‏اند.^[۱۷۹]
با تلقینهایى که ساحران به مردم کرده بودند، و صحنه خاصى که در آنجا به وجود آمده بود، این چنین در چشم مردم مجسم مى‏شد که این موجودات جان گرفته‏اند و مشغول حرکتند!تعبیر “سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ” یعنى چشم مردم را سحر کردند، نیز اشاره به همین معنى است و همچنین تعبیر" یُخَیَّلُ إِلَیْهِ ” یعنى در نظر موسى چنین منعکس شد- نیز ممکن است اشاره به همین معنى باشد).به هر حال صحنه بسیار عجیبى بود، ساحران که هم تعدادشان زیاد بود و هم آگاهیشان در این فن،و طرز استفاده از خواص مرموز فیزیکى و شیمیایى اجسام و مانند آن را به خوبى مى‏دانستند، توانستند آن چنان در افکار حاضران نفوذ کنند که این باور براى آنها پیدا شود که این همه موجودات بى‏جان، جان گرفتند.^[۱۸۰]
آیه،حقیقت سحر و جادو را تفسیر نموده به این که نیروئى است که بر خیال تماشاچیان تسلط یافته بر دیدگان آنان تأثیر بسزائى خواهد گذارد و حاضران محکوم نیروى خیالى بى‏پایه خود گشته مثلاً ریسمانها و چوب هاى بسیارى را با این که بى‏حس و حرکت هستند به خاطر تماشاچیان حرکت و جنبش از آنها خطور می نماید و دیدگان نیز حرکت آنها را مى‏پندارند.
سحر و جادو عبارت از نیروى تسخیر خیال و دیدو بینائى تماشاچیان است که در اثر بکار بردن ریاضتهاى روانى و بدنى قدرت آنرا کسب کند که بتواند روان حاضران را تسخیر نمایدو بر نیروى خیال و نیز بر نیروى بینائى آنان تسلط بیابدو در نتیجه حاضران بر خلاف واقع تخیّل نمایند بلکه بر طبق آنچه خواسته ساحران است در خاطر آنان خطور نماید. بالاخره نیروى خیال تماشاچیان محکوم نیروى خیال و خواسته ساحران گردند.^[۱۸۱]
با تأمل در این آیه می توان به نکاتی دست یافت:
۱- خطای حس و عقل :همان طورکه در بالابدان اشاره شد خیال قوه ای است ما بین حس وعقل. در این راستا هم حس دچار خطا می شود و هم عقل.
عقل ها با همه عظمتی که دارنددر گرداب وهم و خیال غرق می شوند و این نشان دهنده آن است که اوهام و خیالات می توانندزیانهای عظیمی را متوجه عقل کنند. غزالی نیز خطای عقل را در مبتلاشدن آن به اوهام و خیال می داندو می نویسد: «عقل که جوهر مجرداست اگر با اوهام و خیالات آلوده نشود هیچ گاه اشتباه نمی کند و راه غلط نمی پیماید ؛ بلکه به حقیقت اشیاء پی می برد ولی جلوگیری از این آلودگی کاری دشوار است».^[۱۸۲]
یکى از نشانه‏ها و آثار تسلط قوّه خیال و ضعف قوّه عاقله در انسان این است که یک بى‏میلى در انسان نسبت به مطالعه از نزدیک درباره امور پدید مى‏آید، دوست مى‏دارد اشیاء و امور را از خود دور نگه دارد و آنها را از دور و مبهم و تاریک ببیند، میل دارد در تاریکى گام بردارد نه در روشنایى. سرّ مطلب این است که قوّه خیال،تابع تمایلات و آرزوهاى مکتوم و مکنونى است که در ضمیر انسان نهفته است. هر چیزى را آن‏طور زینت مى‏دهد و آن‏طور نقاشى مى‏کند که مطابق آرزوى انسان باشد. این نقاشیهاى زیبا و موافق آرزو در جایى موجب سرگرمى انسان است که با حقیقت- که احیاناً تلخ است و مخالف آرزوها- مواجه نشود.
حقیقت گاهى تلخ است ولى خیال همیشه شیرین است. آدمى که محکوم و مقهور قوّه خیال است، خواه ناخواه از مواجه شدن با قیافه حقیقت که ممکن است براى او کریه باشد متنفر است. اما قوّه عاقله تابع میل و آرزو نیست، قاعده و قانون و حساب دارد، قادر نیست از آن تخلف کند. آیا ممکن است براى یک مسئله ریاضى، مطابق میل و آرزوى خودمان استدلال عقلى که با موازین منطقى سازگار باشد درست کنیم؟ آیا ممکن است دانشمندان مطابق میل خودشان براى مسائل علمى دلیل پیدا کنند؟ آنها و عقول آنها ناچارند تابع نوامیس کَوْن باشند. این است سرّ این که آدمى که قوّه عاقله‏اش ضعیف و محکوم خیال است علاقه دارد هرچیزى را از دور و مبهم ببیند و از نزدیک شدن پرهیز دارد.^[۱۸۳]
پس یکی از دلایل خطای خیال به خاطراین بود که تابع عقل نیست. اما دلیل دیگری نیز برآن ذکر کردندواز جمله این است که: محدودیت خیال درصور محسوسات است و قادر نیست خود را از صور محسوسات رها سازد؛ زیرا خیال جز در حس ایجاد نمی شودوجز به صورت حس ظاهرنمی گردد پس به هر آنچه معدوم، موجود، عینی و غیر عینی باشد صورت محسوس می بخشد.^[۱۸۴]پس خیال مقلد حواس است­و علاوه بر این در حفظ و نگهداری امور نیز محتاج حافظه و مذکرّه است ودرعین حال همه این قوا در مظاّن اشتباه و خطا هستند.^[۱۸۵]
به قول علمای روانشناسی وقتی ذهن انسان در ابتدا چیزی را درتحت تاثیر عوامل خارجی احساس می کند تا هنگامی که خود به خود بدون تاثیر عوامل خارجی آن را در زمان بعد مورد توجه قرارمی دهد چهار مرحله را طی می کند:۱- احساس ابتدایی: یعنی یک چیز ابتدا باید احساس شود تا آنکه ذهن آن را نگاهداری و یادآوری نماید. بدیهی است تا چیزی از خارج وارد ذهن نشود نگاهداری و یادآوری معنا ندارد.۲- حفظ( نگهداری):چیزی که وارد ذهن می شود تا اثری از خود باقی نگذارد، ممکن نیست خود به خود با نبودن عوامل موثر خارجی مجدداً در صفحه ذهن حاضر شود.۳- تذکر(یادآوری):یعنی مورد توجه قرار دادن آن خاطره گذشته با حاضر کردن آن خاطره گذشته در صفحه روشن ذهن. ۴- تشخیص(بازشناسی): یعنی تمییز دادن این که این یادآوری امر گذشته است نه احساس مجددونه تخیل واهی.
تئوری ها و فرضیه های دانشمندان راجع به مرحله دوم از این چهارمرحله(مرحله حفظ) است راجع به این جهت که صورت های ادراکی در مدتی که مورد توجه ذهن نیست درچه حالی است؟به چه نحو نگاهداری می شود؟آیا درمدت نگاهداری همه آن صورت های ادراکی می تواند عین واقعیت و تصور از قبل بوده باشد؟می توان گفت که امکان خطا و اشتباه درحافظه در طول مدت نگهداری وجود دارد.^[۱۸۶]
حافظه خطاپذیر است و احتمال اشتباه در آن منتفی نیست. با وجود اعتقاد به نقش گسترده آن در معرفت انسان و نیز حیوان، خطا در آن راه دارد. چه بسیار اتفاق افتاده است که به درستی رخداد حادثه‌ای را به یاد می‌آوریم، اما در خصوصیات و ویژگی‌های آن اشتباه می‌کنیم.^[۱۸۷]
حقیقت این است که علت اشتباهات شناختی، ناشی از تصورهای نپخته بشری است؛ یعنی بشر تصور خود را برحقایق عینی یا ذهنی تحمیل می کند و به همین جهت بیشتر دچار خطا می شود اگر بشر از حقایق ذهن یا عین تصور بسازد ، خطاهای کمتری پدیدار می شوند ؛ ولی آدمی همواره تصوری برای شناخت می سازد که همان مانع درست فهمیدن می شود . این عمل ، ذاتی نیست و تنها به صورت عادت همیشگی بشر جلوه کرده است.^[۱۸۸]
در آیه فوق، تماشاچیان که از دور شاهد این ماجرا بودند دردرجه اول حس آنان وسپس قوه تشخیص آنان دچار اشتباه شد.
۲- عامل تسخیر کننده قوه خیال
آنچه که در این آیه بدان تاکید شده ، نیروی سحر و جادو است که به عنوان عاملی بر خیال تماشاچیان تسلط یافته و بردیدگان آنان تأثیر بسزائى گذاشت و آنان محکوم نیروى خیالى بى‏پایه خود گشتند.
وجود خطا در ادراکات خیالی بدین معناست که مکاشفه‌کننده علی‌رغم اتصال با مثال مطلق یا خیال منفصل، نتواند حقایق آن را دریابد، بلکه عواملی او را از این اتصال باز داشته وبه خطا وانحراف بکشاند. نفس آدمی توان آن را دارد که با مثال مطلق اتصال یابد و می‌تواند حقایق آن عالم را دریابد، بلکه می‌تواند از آن عالم فراتر رفته، به عالم ارواح بسیط و عقول راه یابد و برخی حقایق آن را شهود نماید. اما عواملی می‌تواند مانع این اتصال و سیر نفس انسانی شود و او را از شهود آن عوالم بازدارد. در خصوص مثال مطلق یا خیال منفصل، ممکن است ادراکات خیالی با آن عالم مطابقت نکند؛ با تصرفاتی که از سوی نفس صورت می‌گیرد یا با اختلالاتی که از ناحیه قوای مادی و نفسانی انسان در کار است، نفس نتواند با آن عالم اتصال یابد.^[۱۸۹]
ازآآ رئزمر
پ - راهکار
دراین راستا بایدبه­فکرطهارت خیال خودمان باشیم.طهارت خیال از چه چیزهایی­و چگونه ؟
طهارت قوه خیال از اعتقادات فاسد و از تخیلات ردی، پاکی خیال از جولانش در میدان آمال و امانی است. قوه خیال کارخانه صورت سازی است. عقل معنا را می یابد و قوه خیال آن معنا را صورت می دهد.درکارخانه خیال معانی صورت گری می شود، جِبلّی و سرشت قوه خیال حکایت کردن معناست،خیال اگرصاف و پاک باشدقوت پیدا نموده،بهترصورتگری می کند،خوش حکایت می کند،زلال­ترتمثل می­دهد، نباید این کارخانه عظیم الهی را به کارهای ناشایست عادت داد.ازاین رو،انسان اگریک مقداراهل کشیک نفس بوده باشدخوابهای خوش برایش پیش می­آیدوبعددر بیداری تمثلات خوبی نصیب او می گردد. تمثل،پیاده شدن حقایق است به صور، حقایق در لوح وآئینه وجود انسان پیاده می شود؛منتهی هرچه مراقبت یعنی حضور عندالله قوی تر باشدتمثلات صاف تر و زلال ترخواهدبودوبایدتوجه کرد تمام تمثلات انسان انحای ادراک اوست و ادراک از درون خود انسان است نه از خارج، پس قوه خیال را باید از اعتقادات فاسدو تخیلات ناشایست تطهیرکرد؛زیرا اینها هرزه و مزاحم هستندوباید مواظب بود که جولانگاه قوه خیال میدان آرزوو آمال نباشد.^[۱۹۰]
خیال را می توان به شیوه های مختلف طهارت بخشید.ازجمله این راه ها عبارتنداز :
پ)ضبط خیال
انسان باید خیال خود را ضبط کندوتحت اختیار خود درآورد.این عبارت را حضرت امام خمینی^{( قدس سره)}چنین می فرماید:
«بدان که اول شرط از برای مجاهد دراین مقام و مقامات دیگر، حفظ طائر خیال است؛چون که این خیال مرغی است بس پرواز کن که در هر آنی به شاخی خود را می آویزدواین موجب بسی از بدبختیهاست.خیال یکی از دستاویزهای شیطان است که انسان را به واسطه آن بیچاره کرده به شقاوت دعوت می کند.