۵٫ کشتن زنان و فرزندان کافران نیز مباح است و کودکانشان، همیشه در آتش خواهند ماند.^[۲۸]
خوارج، هر کسى را که به لشکرشان مى‏پیوست، مى‏آزمودند؛ به این صورت که اسیرى از مخالفانشان را به وى مى‏دادند و به او مى‏گفتند او را بکشد؛ اگر مى‏کشت، او را تصدیق مى‏کردند؛ اما اگر خوددارى مى‏کرد، او را منافق و مشرک مى‏شمردند و مى‏کشتند.^[۲۹] آنان امیرالمؤمنین على (ع) را به شهادت رساندند؛ با این توجیه که وى به دلیل پذیرفتن حکمیت کافر شده است و باید کشته شود.^[۳۰] چنین عقایدى سبب شد که خون، مال و ناموس مسلمانان لگدمال این گروه شود و تمامى سرزمین‏هاى اسلامى از نگاه آنان کفرستان شمرده شود. این در حالى بود که آنان به ظواهر اسلام مقید بودند. بسیارى از آن‏ها قائم باللیل و صائم بالنهار بودند؛ اما چنان‏که پیامبر گرامى اسلام (ص) پیش‏بینى کرده بود، با موضعى که درباره‏ى مفهوم ایمان گرفتند، از دین خارج شدند و امروز به‏ جز نامى، از آن‏ها باقى نمانده است. قرائت خوارج از مفهوم ایمان، نه ‏تنها در حوزه‏ى عمل ویرانى‏هاى بسیارى را به‏وجود آورد، بلکه در واکنش به این نظریه، دیدگاه مرجئه شکل گرفت که در نقطه‏ى مقابل اندیشه‏ى خوارج قرار داشت و توسط امویان به‏شدت ترویج شد. «ارجا» در لغت، به دو معنى به‏کار رفته است: تأخیر و امید.^[۳۱]
مرجئه معتقد بودند که عمل، متأخر از ایمان است و به همین سبب، هیچ ربطى به ایمان ندارد؛^[۳۲]. و نقل می کنند فردى از امام صادق (ع) پرسید: کم‏ترین اندازه‏ى ایمان چیست؟ امام فرمود:« این‏که به یکتایى خداوند و رسالت پیامبر گرامى اسلام (ص) شهادت بدهد و اقرار به اطاعت کند و امام زمان خود را بشناسد. کسى که چنین باشد، مؤمن است».^[۳۳]،^[۳۴] علامه حلى در شرح کلام خواجه، این نظر را تأیید کرده است.^[۳۵] فاضل مقداد نیز چنین عقیده‏اى دارد.^[۳۶] مرحوم مجلسى در بحار مى‏گوید: «ایمان، عبارت است از تسلیم خداوند بودن و تصدیق به آن‏چه نبى آورده است، به زبان و قلب».^[۳۷]،^[۳۸]
به‏طور خلاصه، با توجه به آن‏چه گفته شد، در تاریخ اسلام سه انحراف مهم در تعریف اصطلاحى ایمان دیده مى‏شود: خوارج (تلازم ایمان و عمل)؛ مرجئه (عدم تلازم میان ایمان و عمل) و معتزله‏ (منزله بین المنزلتین). همه‏ى این دیدگاه‏ها نیز به‏سبب مغایرت با اندیشه‏ى اسلامى، از میان رفته‏اند.^[۳۹]
در حوزه‏ى نظرى، اندیشه‏ى تکفیر در چند قرن گذشته، ریشه در دیدگاه‏هاى ابن‏تیمیه و محمد بن عبدالوهاب دارد و وهابیت و دیگر گروه‏هاى تکفیرى، دیدگاه تکفیرى خود را از ابن‏تیمیه گرفته‏اند. ازاین‏رو، براى فهم دیدگاه تکفیرى وهابیان، باید ابن‏تیمیه را نقطه‏ى عزیمت شکل گیری گروه های تکفیری قرار داد.
دیدگاه ابن‏تیمیه درباره‏ى تکفیر نیز همانند سایر اندیشه‏هاى وى، لبالب از تعارض و تضاد است؛ بدین معنى که با مراجعه به برخى از آثار ابن‏تیمیه، وى را شخصیتى ضدتکفیر مى‏یابیم؛ اما او در برخى دیگر از آثارش، چنان تیغ تکفیر را بر فرق جامعه‏ى اسلامى فرو مى‏آورد که انسان شگفت‏زده مى‏شود و در جمع میان آراى تکفیرى و ضدتکفیرى وى باز مى‏ماند.
ابن‏تیمیه در برخى از کتاب‏هاى خود، ازجمله «مجموع الفتاوى»، به‏تفصیل درباره‏ى اقسام تکفیر، شرایط تکفیر و حرمت تکفیر سخن گفته است. با نگاهى به این بخش از سخنان ابن‏تیمیه، وى را مى‏توان چهره‏اى ضدتکفیرى قلمداد کرد. ابن‏تیمیه ابتدا تکفیر را به دو بخش «مطلق» و «معین» تقسیم مى‏کند. «تکفیر مطلق»، در مورد کلام، فعل یا اعتقادى است که با مبانى اسلام در تضاد و تناقض است؛ هم‏چنین به‏صورت مطلق به کسى که چنین دیدگاهى داشته باشد، کافر اطلاق مى‏شود؛ اما فرد خاصى مورد نظر نیست.
«تکفیر معین»، حکم به تکفیر شخص معین و خاصى است که عملى را در تضاد با اصول و مبانى اسلام انجام داده است و به‏سبب وجود شروط تکفیر در وى و نبودن مانع، کافر خوانده مى‏شود: «وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛^[۴۰]
و البته عداوت گروهى نباید شما را بر آن دارد که از راه عدل بیرون روید. عدالت کنید که به تقوا نزدیک‏تر [از هر عمل‏] است؛ و از خدا بترسید، که البته خدا به هرچه مى‏کنید، آگاه است. به‏گفته‏ى ابن‏تیمیه، باید میان تکفیر مطلق و معین، تفاوت قائل شد؛ یعنى چنین نیست که هرکس فعلى را که منطبق با کفر بود انجام داد، کافر است. هر فردى که در مسأله‏اى از امور اعتقادى مخالفت کرد، به‏معنى هلاکت وى نیست. گاهى شخص مخالف، مجتهدى است که در اجتهاد خود خطا کرده است و خداوند وى را مى‏بخشد؛ و گاهى درباره‏ى موضوع، آگاهى و علم کافى ندارد و به همین سبب، حجت بر وى تمام نشده است؛ و گاهى حسناتى که دارد، سیئات وى را پوشش مى‏دهد.^[۴۱] ابن‏تیمیه در تبیین تفاوت میان تکفیر مطلق و معین مى‏گوید: آن‏چه بزرگان سلف گفته‏اند که اگر کسى فلان چیز را بگوید، حکمش فلان است، ناظر به تکفیر مطلق است و صحیح است؛ اما باید میان تکفیر مطلق و معین تفاوت گذاشت. و این نخستین مسأله‏ى بزرگى است که میان امت موجب نزاع شده است و آن، مسأله‏ى «وعید» است. ^[۴۲]
آیات وعید در قرآن مجید، به صورت مطلق بیان شده است؛ مانند این آیه: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا»؛^[۴۳] و هم‏چنین گزاره‏هایى مانند: کسى که چنین کند، چنان خواهد شد. تمامى این موارد، امور مطلق و عام هستند و این همانند گفته‏ى سلف است که کسى که چنین بگوید چنان است. اما گاهى وعید به واسطه‏ى توبه، حسنات، مصائبى که جبران‏کننده‏ى گناه است و یا شفاعت مقبول نسبت به فرد معین، منتفى مى‏شود.^[۴۴] ابن تیمیه در جایى دیگر بیان مى‏دارد که حتى برخى از دیدگاه‏هاى جهمیه- که از نظر وى، به‏صورت مطلق کفر است- مانند اعتقاد به خلق قرآن، انکار رؤیت خدا و انکار حضور خداوند بر عرش، موجب نمى‏شود که معتقد به این امور نیز کافر باشد؛ مگر آن‏که حجت بر تکفیر وى تمام باشد.^[۴۵] او هم‏چنین عقاید باطنیه را کفر مى‏داند، اما حکم به تکفیر افراد باطنى را مشروط به ثبوت شروط تکفیر و از میان رفتن موانع تکفیر درباره‏ى آنان مى‏داند.^[۴۶]
ابن‏تیمیه در جایى دیگر، تکفیر افراد معین را- هرچند دیدگاه‏هاى بدعت‏آمیز داشته باشند- جایز نمى‏شمارد و فتوا مى‏دهد که هیچ کس نمى‏تواند احدى از مسلمانان را تکفیر کند، هرچند خطاکار باشند، تا وقتى که حقیقت براى آن‏ها تبیین شود و شبهه زدوده گردد.^[۴۷]
وی برای توجیه نظرات خود، تهمت‏ها و افترائاتى را به شیعه نسبت مى‏دهد که واقعیت ندارند؛ مانند این‏که شیعه، عامه‏ى مهاجرین و انصار را تکفیر مى‏کند؛ درحالى‏که چنین نیست و بسیارى از مهاجرین و انصار، نزد شیعه بسیار عظمت دارند. وى هم‏چنین ادعا مى‏کند :« شیعه خون مخالفان خود را حلال مى‏داند؛ ذبیحه‏ى آنان را حرام مى‏شمارد؛ مایعات و روغنى که اهل سنت به آن‏ها دست بزنند، نزد شیعه نجس است»؛^{[۴۸] [۴۹]}

وى هم‏چنین شیعه را به‏سبب اعتقاد به مسائلى مانند زیارت قبور و ساخت بنا بر روى آن‏ها کافر مى‏شمارد؛^[۵۰] در حالى‏که چنین امورى، تنها در معتقدات شیعه وجود ندارد؛ بلکه جزء اعتقادات همه‏ى مسلمانان، به‏جز سلفیان وهابى است.
ابن تیمیه، سپس در تقسیم شیعیان مى‏گوید:«شیعیانى که به الوهیت حضرت على اعتقاد دارند و یا معتقدند که حضرت جبرئیل خیانت کرد و به جاى آن که وحى را براى على بیاورد، براى پیامبر آورد و على پیامبر است، در کفر این گروه شکى نیست … هم‏چنین کسانى که معتقدند که عامه‏ى صحابه فاسق بوده‏اند، نیز شکى در کفر آن‏ها وجود ندارد^[۵۱]. اما ابن‏تیمیه که شاگردان وهابى وى، وى را دانشمندى فرهیخته مى‏دانند، آیا نمى‏دانست شیعیان اثنى عشرى هیچ یک از این امور را قبول ندارند.
نه‏تنها در قرون اخیر، بلکه در طول تاریخ اسلام، به‏جز خوارج، کسى همانند ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب مسلمانان را تکفیر نکرده است. تمامى کتاب‏ها و رساله‏هاى اعتقادى آن ها، لبریز از تکفیرِ نه‏تنها عوام مسلمانان، بلکه علماى اسلامى است. محمدبن عبدالوهاب در تکفیر، حتى به مبانى ابن‏تیمیه نیز وفادار نماند و خون و مال و ناموس مسلمانان را مباح شمرد. البته او در برخى از نامه‏هایش که بیش‏تر جنبه‏ى سیاسى دارد، ادعا کرده است که مسلمانان را تکفیر نکرده و نسبت‏هایى که به وى در تکفیر مسلمانان داده ‏اند، کذب‏ است. او در نامه‏اى، درباره‏ى تکفیر عموم مى‏نویسد: «سبحان‏الله! نسبت تکفیر به من بهتان بزرگى است»؛^[۵۲] اما با نگاهى گذرا به آثار وى، به‏سادگى اوج تکفیر مسلمانان، اعم از شیعه وسنى، در اندیشه‏ى وى دیده مى‏شود. از سوى دیگر، در برخى از نامه‏ها ادعا مى‏کند که وى هیچ مسلمانى را تکفیر نکرده و تنها مشرکان را تکفیر نموده است. براى نمونه، در نامه‏اى به اهل ریاض و منفوحه مى‏نویسد: «ما مسلمانان را تکفیر نکرده‏ایم. چرا چنین چیزى مى‏گویید؟ ما مسلمانان را تکفیر نکرده‏ایم؛ بلکه فقط مشرکان را تکفیر مى‏کنیم».^[۵۳]
محمدبن عبدالوهاب حتى مسلمان بودن را مرکب از اقرار به زبان، تصدیق به قلب، و اعمال مى‏داند و معتقد است که «اقرار کفار- مسلمانان- به توحید خداوند، موجب حرمت خون و اموال آنان نمى‏شود».^[۵۴]
در مجموع، چنین قرائتى از توحید، یادآور اندیشه‏ى خوارج در باب ایمان است که به تلازم میان ایمان و عمل قائل بودند. آنان مرتکب کبیره را کافر، و قتل او را جایز مى‏دانستند. وهابیان نیز با تعریف ابداعى از توحید، هر عملى را که به نظرشان منافى با توحید وهابى باشد- هرچند نیت و انگیزه‏ى مشرکانه نداشته باشد- کفر تلقى مى‏کنند و خون و مال مسلمانان را مباح مى‏شمارند.
تفاوت عمده‏ى خوارج با وهابیت این است که خوارج گناهانى را موجب خروج از دین مى‏دانستند که همه‏ى مسلمانان به گناه بودن آن اعتقاد داشتند، با این تفاوت که خوارج مرتکب گناهان کبیره را خارج از دین مى‏دانستند، ولى مسلمانان چنین شخصى را فاسق مى‏شمردند؛ اما وهابیان امورى را شرک و کفر مى‏شمارند که مسلمانان آن‏ها را مصداق شرک و کفر نمى‏دانند و برعکس، قرآن و حدیث و سیره‏ى مسلمانان، مشروعیت و مقبولیت آن‏ها را تأیید مى‏کند. در حالى‏که وهابیان خود را پیرو احمدبن حنبل مى‏دانند، محمدبن عبدالوهاب علماى حنبلى را گرفتار شرک اکبر و ارتداد مى‏خواند.^[۵۵]
محمدبن عبدالوهاب، جداى از تکفیر مسلمانان حرمین شریفین، عامه‏ى مسلمانان شبه‏جزیره‏ى عرب را کافر و بدتر از یهود و نصارى مى‏شمارد؛^[۵۶]
در قرون بعد نیز در میان فتاواى وهابیان، ردپاى تکفیر بسیار دیده مى‏شود. آنان حتى وهابیانى را که مسلمانان شهرهاى غیر وهابى را دوست دارند، کافر مى‏شمارند.^[۵۷] در نگاه آنان، ابن‏عربى و ابن‏فارض، کافرترین مردم روى زمین‏اند؛^[۵۸] نه‏تنها دولت عثمانى کافر است، بلکه کسى هم که آن را تکفیر نکند کافر است؛^[۵۹] کسى که دعوت وهابیت را بپذیرد، اما اعتقاد داشته باشد اجدادش که بر دین محمدبن عبدالوهاب نبوده‏اند، مسلمان از دنیا رفته‏اند، کافر است و باید توبه داده شود؛ و اگر توبه نکرد، باید گردنش زده شود.^[۶۰] کسى که پیش از پذیرش دعوت وهابى، حج به‏جا آورده است، باید دوباره حج به‏جاى آورد. هرچند بیش از سه قرن از آغاز فتنه‏ى وهابیت مى‏گذرد و در طول این مدت، وهابیت با افت‏وخیزهاى فراوانى روبه‏رو بوده است، اما هرگز گذر زمان و تحولات داخلى و خارجى، از رویکرد افراطى این اندیشه نکاسته است. البته برخى از جریان‏هاى داخلى وهابیت، در واکنش به واقعیت‏هاى جهان اسلام و جامعه‏ى خود، به اعتدال روى آورده‏اند؛ اما این گروه‏ها، نه‏تنها نتوانسته‏اند بر فضاى غالب وهابیت تأثیر بسزایى داشته باشند، بلکه خود در جامعه‏ى وهابى مطرود شده‏اند.^[۶۱]
مبحث دوم: جایگاه تکفیر در اسلام
گفتار اول: تکفیر در قرآن
قرآن کریم، مسلمانان را از کافر انگاشتن هر که تظاهر به اسلام نماید بر حذر داشته و فرموده است: «یا ایها الذین امنو اذا ضربتم فى سبیل الله فتبینوا و لا تقولوا لمن القى الیکم السلام لست مومناً یبتغون عرض الحیاه الدنیا فعندالله مغانم کثیره کذلک کنتم من قبل فمن الله علیکم فتبینوا ان الله کان بما تعملون خبیرا»؛^[۶۲]
«اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که در راه خدا بیرون مى‏روید بررسى کنید و به کسى که براى شما تظاهر به اسلام مى‏نماید نگویید که‏ تو مومن نیستى، تا فراخى زندگى دنیا را تحصیل نمایید، چه آن‏که نزد خدا بهره‏هاى فراوان است، شما بیشتر چنین بودید پس خدا بر شما منت نهاد، اکنون بررسى کنید همانا خداوند به آنچه انجام مى‏دهید آگاه است.»
در شأن نزول این آیه روایت شده است که پیامبر گرامى اسلام گروهى از اصحاب خود را به فرماندهى اسامه بن زید براى جنگ با بنى ضُمره فرستادند. آنان با مردى از قبیله مذکور به نام مِرداس روبه رو شدند که مقدارى دارایى و شترى سرخ رو داشت، هنگامى که مِرداس با سپاه اسامه روبه رو شد برآنان سلام کرد و کلمه شهادتین را بر زبان راند، اما اسامه به سخن او توجهى نکرد و وى را به قتل رساند تا دارایى و شتر او را به غنیمت بگیرد. همراهان اسامه پس از بازگشت ماجرا را به پیامبراسلام گزارش دادند و گفتند: اى رسول خدا! ندیدى که اسامه چگونه مردى را که مى‏گفت لا اله الا الله محمد رسول الله به قتل رساند؟! پیامبر وقتى این گزارش را شنید خطاب به اسام فرمود: با لا اله الا الله چه کردى؟ اسام گفت‏اى رسول خدا! آن مرد تنها براى این شهادتین را گفت که جان خویش را حفظ کند. پیامبر فرمود: آیا تو دلش را شکافتى و از درونش آگاهى یافتى؟ در این هنگام آیه مذکور نازل شده و اسامه سوگند یاد کرد که دیگر هرگز با کسى که شهادتین را بر زبان مى‏راند نجنگد.^[۶۳]
این روایت و روایات فراوان دیگر، هم حاکى از آنند که نمى‏توان کسى را که شهادتین بر زبان جارى مى‏کند، کافر یا مشرک نامید و به این بهانه جان و مال او را حلال شمرد. از این رو هیچ یک از پیشوایان مذاهب و شخصیت‏هاى بزرگ اسلامى، تکفیر مسلمین را بر خود روا نمى‏شمردند و عناوین چون کافر ومشرک را بر اهل قبله اطلاق نمى‏نمودند. مفهوم آیه و روایات اسامه این است که اگر کسى اظهار اسلام کند (یعنى شهادتین‏ بگوید) مسلمان است و نمى‏شود او را تکفیرنمود. تنها اگر همین آیه و روایت را داشتیم، براى منع از تکفیر و احترام اهل مذاهب و فرقه‏هاى اسلامى به یکدیگر کافى بود، چون در صورتى که شخصى شهادتین را پناهگاه خود قرار دهد، این‏قدر احترام دارد. بدون تردید کسانى که بدون این انگیزه، شهادتین گفته ومى گویند، از احترام والاتر و بالاترى باید برخوردار باشند و عناد و دشمنى و سَبّ و لعن و طرد و تفسیق و تکفیر آن‏ها جایز نخواهد بود.
هم‏چنین قرآن مجید براى دو طایفه از مسلمانان که به جنگ پرداخته‏اند ایمان قایل شده است: «وان طائفتان من المومنین اقتتلوا فاصلحوا بینها فان بغت احداهما على الاخرى فقاتلوا التّى تبغى حتى تفى‏ء الى امرالله” الى قوله تعالى” انما المومنون اخوهٌ فاصلحوا بین اخویکم»؛^[۶۴]
«اگر دو گروه از مومنان با یکدیگر به جنگ برخاستند، میانشان آتشى برقرار کنید. و اگر یک گروه بر دیگرى تعدّى کرد، با آن‏که تعدّى و تجاوز نموده بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد.»
تا آن‏جا که مى‏فرماید: «هر آینه مومنان برادران همدیگرند. پس میان برادرانتان آشتى برقرار کنید.»
«مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَتَبْنَا عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا»؛^[۶۵]
«از این روى بر فرزندان اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد، چنان است که گویى همه‏ى مردم را کشته باشد و هرکس کسى را زنده بدارد، چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است».
جداى از حرمت انسان، کشتن مؤمن نیز خود عذابى دوچندان دارد: «وَ مَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا»؛^[۶۶]
«هرکس عمداً مؤمنى را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود و خدا بر او خشم مى‏گیرد و لعنتش مى‏کند و عذابى بزرگ برایش آماده ساخته است».
ازسوى‏دیگر، از نظر قرآن معیار ایمان و کفر، اظهار شعائر اسلام و اقرار به مسلمانى است. در این صورت، کسى اجازه‏ى تعرض ندارد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلَا تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا»؛^[۶۷]
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! چون در راه خدا سفر مى‏کنید، [خوب‏] رسیدگى کنید و به کسى که نزد شما [اظهار] اسلام مى‏کند، مگویید تو مؤمن نیستى، [تا بدین بهانه‏] متاع زندگى دنیا را بجویید.
موجبات کفر در قرآن مجید در برخی آیات مورد تاکید قرار گرفته است که برخی آیات در این خصوص، مختصراً اشاره می نماییم:
۱- کسى که به‏جاى خدا غیر او را برگزیند و براى او شریک قرار دهد، براى نمونه، دو آیه زیر را شاهد مى‏آوریم:
«لقد کفر الذین قالوا ان الله هو المسیح ابن مریم»‏؛^[۶۸] «لقد کفر الذین قالوا ان الله ثالث ثلاثه»^[۶۹]
۲- انکار قرآن:
«یقول الذین کفروا ان هذا الا اساطیر الاولین»‏^[۷۰] «لقال الذین کفروا ان هذا الاسحر مبین»‏.^[۷۱]
۳- انکار خدا و رسول:
«ذلک بانّهم کفروا باللّه و رسوله اولئک الذین کفروا بآیات ربّهم و لقائه الى …»^[۷۲]
گفتار دوم: تکفیر در فقه عامه
احادیث فراوانى در منابع معتبر اهل سنت نقل است که به صراحت از تکفیر کسى که شهادتین گفته است نهى فرموده‏اند چه رسد به کسى که به انجام دستورهاى دینى متعهد است در این گفتار به نمونه‏هایى از این احادیث اشاره می نماییم:

• • از عایشه نقل شده است که پیامبر فرمود: «لا تکفروااحداً من اهل القلبه بذنب و ان عملوا بالکبائر»^[۷۳] «حق ندارید هیچ یک از اهل قبله را به خاطر گناهش تکفیر کنید، هرچند بزرگ‏ترین گناه را مرتکب شده باشد.”

• از ابوذر روایت مى‏کند که من از رسول اکرم شنیدم که مى‏فرمودند:«لا یرمى رجل رجلًا بالفسوق و لایرمیه بالکفر الاارتدت علیه».^[۷۴] هیچ مسلمانی مسلمان دیگر را نسبت فاسق بودن یا کافر بودن نمی دهد مگر آنکه خود وی مرتد می باشد.