- دیدگاهی که برنامه ریزی در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه را، نه به منزله تلاش آگاهانه دولت در این کشورها برای بهبود وضعیت اقتصادی خود، بلکه ابزار مدرن سرمایه داری مسلط بر استمرار روند استثمار اقتصادهای پیرامونی یا عقب افتاده می داند؛

ولیکن به نظر می رسد دیدگاه واقع بینانه تری نسبت به دو دیدگاه قبل موجود باشد که طرح هر گونه نظریه ای درباره ناکامی برنامه ریزی و اجرای برنامه های توسعه اقتصادی در ایران، در درجه اول معرف نظریه ای درباره رفتار دولت در کشور باشد. هر نظریه ای که بهتر بتواند این رفتار را تبیین کند نظریه معتبرتری درباره علل ناکامی برنامه ریزی در ایران خواهد بود(سلیمی، ۱۱:۱۳۸۴) و چارچوب مناسبی را جهت تحلیل شکست برنامه ریزی توسعه کشاورزی فراهم می آورد.
در مورد دولت، چگونگی کارکرد آن، مکانیسم های درونی آن و رابطه آن با سایر نهادهای جامعه نظریه های مختلفی مطرح شده است که مهمترین آنها عبارتند از نظریه های کثرت گرایی، نخبه سالاری، مارکسیسم، گزینش اجتماعی، نهادگرایی و فراساختارگرایی.
کثرت گرایی: اساس کلیه نظریه های کثرت گرایی این اندیشه است که در امور سیاسی و اجتماعی کثرت و تنوع مطلوب است زیرا مانع از سلطه یک اندیشه واحد بر جامعه می شود.  به عبارت دیگر، قدرت می بایست در جامعه پراکنده باشد و از تمرکز آن در نهاد دولت جلوگیری نمود. کثرت گرایی خواهان محدود کردن قدرت نهاد دولت و واگذاری هرچه بیشتر قدرت به گروه های اجتماعی است؛
نخبه سالاری: از دید مکتب نخبه سالاری، نهاد دولت یک میانجی بی طرف و مستقل بین گروه های اجتماعی نیست که وظیفه آن تامین منافع ملی و پشتیبانی از منافع کلیه گروه ها و ایجاد تعادل بین آنها باشد.  بلکه نهاد دولت در دست گروه نخبگان حاکم است که از سیاستمداران، امیران ارتش و صاحبان سرمایه تشکیل می شود و هدف آنها تامین بیشترین منافع برای خود است؛
مارکسیسم: برای مارکسیست ها دولت درعین آنکه عمدتا یک ابزاراعمال قهر طبقاتی است که توسط آن طبقه سرمایه دار حاکمیت اقتصادی و سیاسی خود را تضمین می کند، دارای سه وظیفه ساختاری نیزمی باشد که عبارتند از: ایجاد نهادها و ساختارهای لازم برای کارکرد نظام سرمایه داری، کنترل تنش های طبقاتی به منظور حفظ اتحاد و همبستگی جامعه و کنترل و تنظیم  رقابت بین سرمایه داران جهت تامین منافع بلند مدت نظام سرمایه داری؛
گزینش اجتماعی: وجه مشخصه این نظریه استفاده از چارچوب نظری و ابزارهای تحلیلی علم اقتصاد برای مطالعه و شناخت پدیده های سیاسی است. اولا مانند علم اقتصاد، نظریه گزینش اجتماعی معتقد است که همه افراد عقلایی هستند و هدف آنها تامین حداکثر منافع و حداکثرسازی مطلوبی است. دوما، نظریه گزینش اجتماعی بر این مبنی مدل های تئوریک می سازد و سپس مانند علم اقتصاد این مدل ها را برای بررسی، توضیح و پیش بینی رفتار افراد و کارگزاران بکار می گیرد. نظریه گزینش اجتماعی، با بهره گرفتن از روش ها و ابزارهای علم اقتصاد، به نتایجی سیستماتیک در مورد دولت دست می یابد که در مجموع دولت را منشاء ناکارآمدی می داند. نظریه پردازان «گزینش اجتماعی» علل نارسایی دولت را از جوانب متعددی مورد بررسی قرار داده اند که از آن میان نظریه های رانت خواری، مبادله رای، دوره های سیاسی - اقتصادی و حداکثرسازی بودجه شایان توجه می باشند؛
نهادگرایان: از دید نهادگرایان، نهاد دولت حکم متنی را دارد که تحولات اجتماعی در بستر آن انجام می پذیرد. این متن فرصت ها و محدودیت هایی را که بازیگران سیاسی در مسیر تحقق اهداف خود با آنها روبرو می شوند تعریف و تعیین می کند. به عبارت دقیق تر، این متن نهادی نوعی گزینش استراتژیک را بر بازیگران صحنه سیاست تحمیل می کند، زیرا بازیگران این صحنه می بایست جهت نیل به خواست های خود محدوده آزادی عمل، فرصت ها و تنگناهای ناشی از متن نهادی را مد نظر داشته باشند.
فراساختارگرایی: نظریه فراساختارگرایی به نهاد دولت نه به عنوان یک پدیده یا یک موجود، بلکه به عنوان یک عمل یا مجموعه ای از رفتارها می نگرد. در این چارچوب نهاد دولت هم نتیجه و هم عامل کنش ها و پدیده های سیاسی است و کنشگر سیاسی، مستقل ازمتن سیاسی و اجتماعی که در آن فعال است وجود ندارد(زمانی، ۶۱:۲۰۰۷).
۲-۲- ۱- ساختار قدرت در ایران
متعاقب قرن ها سلطه حکومت خودکامه در ایران، قریب یک قرن پیش تحت تاثیر شالوده های داخلی و برخی همکاری های خارجی، نهضتی در ایران شکل گرفت که تغییر وضع موجود، امید به بهسازی ساخت سیاسی و نجات جامعه از آلام و دردهای عدیده، پیام آن و حصول به حداکثر عدالت ممکنه آرمان آن بود. این نهضت ضد استبدادی، سرانجام در قالب نظام مشروطه به ثمر رسید. اما انقلاب مشروطه نتوانست به اهدافش برسد. به جای آرمان انقلاب مشروطه نظامی متمرکز و مستبد برآمد، انحصار و تمرکز قدرت و تمرکزگرایی و استبداد بصورت مظاهر و ویژگی های بارز این دوره تجلی یافت(احمدی پور و منصوریان، ۶۹:۱۳۸۵-۷۰).
ساختار سیاسی عصر پهلوی- که برخی محققان، آن را پاتریمونیالیسم نامیده اند- به گونه ای بود که همه قدرت ها، در نهایت به شاه ختم می شد و او، در راس سلسله مراتب قدرت قرار داشت. نخبگان حاکم نیز، قدرت خود را از شاه می گرفتند و هر چه به شاه نزدیک تر می شدند، از قدرت بیشتری برخوردار می گردیدند. این قدرت، به اراده شاه وابسته بود و هرآن، ممکن بود از افراد گرفته شود(شهرام نیا و اسکندری، ۷۸:۱۳۸۹). عصر پهلوی نقطه آغازین فعالیت های محسوس نوسازی در ایران است(طالب و عنبری، ۱۹۷:۱۳۸۵). در قالب نوسازی در دوره رضا شاه، ایران متمرکز شد و قدرت خان های ایلی و اربابان محدود شد (معرفتی، ۱۱:۱۳۹۰) و دولت به عنوان یگانه قدرت حاکم بر کشور معرفی گردید.
با اشغال ایران از سوی نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰ و برافتادن رضا شاه پهنه سیاسی ایران وارد مرحله تازه ای کرد و فروپاشی ناگهانی استبداد شانزده ساله، عقده های سرکوب شده را آزاد کرد. سیاست مدارانی که به اجبار خانه نشین شده بودند، به میدان باز گشتند؛ احزاب سیاسی، مطبوعات و محافل مذهبی به تندی پویا شدند؛ هیجان همگانی به اوج خود رسید و مردمان خواهان آزادی زندانیان سیاسی، بازگشت تبعیدشدگان، کیفر دیدن گناهکاران و برگشت اموال غصبی شدند. محمد رضا پهلوی در چنین شرایطی جانشین پدر شد(اطاعت، ۱۰۲:۱۳۸۵). دوره سی و هفت ساله حکومت محمد رضا شاه دوره یک دست و مداومی نبود، بلکه فراز و نشیب های زیادی با خود داشت؛ به ویژه قدرت شاه گاه افزایش و گاه کاهش پیدا می کرد(نبوی، ۱۹۷:۱۳۹۰-۱۹۸). در این دوره ایلات و عشایر از نو قدرت گرفتند و حکومت مرکزی مجددا تضعیف شد و ظهور جنبش های وابسته به شوروی به ویژه در آذربایجان و کردستان، بحران های سیاسی و مشکلات اقتصادی فراوانی را موجب شد. بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۳۲، دولت در برنامه ریزی اقتصادی نقش مهم تری به دست گرفت و مجری تام و تمام برنامه های عمرانی بود(قدیری معصوم و محمدی فیروز، ۷۰:۱۳۸۷). برای بررسی ساختار اقتصادی، فوران این دوره را به سه دوره سال های ۴۲-۳۲، ۵۲-۴۲، ۵۶-۵۲ تقسیم می کند. در ابتدای سال های ۴۲-۳۲ درآمد نفت باعث فعال شدن مدل توسعه گردید اما بعد از واردات بر صادرات فزونی گرفت و بی ثباتی ایجاد شد. در مرحله دوم که آن را دوران گذار همه جانبه به اقتصاد سرمایه داری وابسته می نامد، اصلاحات ارضی به نظام دهقانی سهم بری پایان داد و در بخش زیربنایی سرمایه گذاری سنگینی صورت گرفت، در عین حال فساد و مصرف گرایی افزایش یافت. در این دوره بخش های مختلف اقتصاد شامل:۱- کشاورزی، ۲- شبانکارگی، ۳- سرمایه داری و ۴- تولید خرده کالایی بود(زاهد، ۲۸:۱۳۸۰). در مجموع در دوره محمدرضاه پهلوی ایران موفقیت های چشمگیری در عرصه نوسازی کشور کسب کرد. اما استراتژی نوسازی آمرانه که پس از دهه ۴۰، با بهره گرفتن از درآمد سرشار نفت شدت بی سابقه ای یافته بود، گسست میان قشرهای سنتی و مدرن جامعه را بیش از اندازه کرد و موجب پیدایش بحران اقتصادی، اجتماعی و سیاسی عمیقی گردید که نهایتا به فروپاشی رژیم پهلوی انجامید(زمانی، ۲۷۰:۲۰۰۷).
با پیروزی انقلاب اسلامی، موج عظیمی از نیروهای انسانی آزاد گشت و تا آنجا که به هدف گذاری برای توسعه ملی مربوط می شود، با تصویب قانون اساسی، خطوط کلی آن مشخص شد که از نظر اقتصادی چارچوبی مردم گرا، عدالت خواه و استقلال طلب را ترسیم می کند(رضوانی، ۸۸:۱۳۸۳). بعد از انقلاب اسلامی بی ثباتی های سیاسی پس از انقلاب بعلاوه جنگ باعث شد حدود یک دهه اقتصاد ایران بدون برنامه بود و بر محوریت جنگ و تحولات انقلابی اداره می شد و دولت مجبور به دخالت در شریان های اقتصادی گردید. وضعیت اقتصادی کشور در مقطع پایانی جنگ از یک سو متاثر از ساختار اقتصادی قبل از انقلاب به ویژه وابستگی بخش تولید به درآمدهای حاصل از صدور نفت و از سوی دیگر مشکلات اقتصادی بعد از انقلاب اسلامی نظیر محاصره اقتصادی، بروز جنگ و سیاست های کنترلی بوده است. مشکلات فوق موجبات ایجاد عدم تعادل در بازارهای مختلف را فراهم آورده بود. با توجه به مشکلات فوق می توان گفت که این اوضاع نمی توانست در هیچ شرایطی مدت زیادی دوام آورد(مقصودلو، ۱۳۸۰: ۱). دولت وقت در بدو فعالیت، (۱۳۶۹) برنامه تعدیل اقتصادی را به عنوان محور برنامه انتخاب نمود؛ این برنامه که برای دستیابی به اهداف مهم اقتصاد کلان، مانند کاهش نرخ تورم، افزایش نرخ رشد تولید واقعی و بهبود وضعیت تراز پرداخت ها اتخاذ می شوند، مستلزم سیاست هایی چون کاهش یارانه ها، کاهش ارزش پول ملی، کاهش کسری بودجه از طریق کاهش مخارج دولت، افزایش مالیات ها، عدم کنترل قیمت ها، خصوصی سازی، کاهش تعداد کارکنان بخش دولتی می باشد. تحقیقات نشان می دهد که این برنامه در مجموع با موفقیت همراه نبوده و پیامدهای نامساعدی چون بیکاری گسترده، بدتر شدن توزیع درآمد، فقر فزاینده و نیز پیامدهای اجتماعی منفی و… را در برداشته اند(خضری، ۲۱:۱۳۸۰).
۲-۲-۲- اقتصاد سیاسی در ایران
کنکاش در واقعیات اقتصاد سیاسی ایران به‌ویژه در دوره زمانی پس از ۱۳۲۰ بیانگر این نکته است که بخش نفت و گاز با تدارک جریان مستمری از تجارت خارجی، عرضه‌کننده خون حیاتی و نیروی جلوبرنده اقتصاد کشور بوده است. در مقطع مورد نظر با تبدیل شدن سیاست نفتی به قلب و محور استراتژی توسعه ایران تمامی مشغله‌ها و سیاست‌های اقتصادی دیگر تحت‌الشعاع قرار گرفت. به‌گونه‌ای که تصمیمات مرتبط با مدیریت، بهره‌برداری، تولید بازاریابی و قیمت نفت همواره در راس دستور کار اقتصاد ملی و بالاترین اولویت بوده است. مهمتر از همه، آن که افزایش درآمدهای نفتی باعث گردید تا دولت به‌عنوان تنها مالک و صاحب منابع و ذخایر نفتی، از طریق تخصیص عواید حاصله به بخش‌های مختلف اقتصادی به‌صورت برنامه‌ریز، هدایت‌کننده و کارگزار اصلی جریان توسعه ملی کشور درآید(نوروزی، ۸:۱۳۸۵). برهمین اساس، در طول سابقه بیش از ۵۰ ساله نظام برنامه ریزی در ایران و اجرای ۵ برنامه عمرانی در قبل از انقلاب و ۴ برنامه توسعه در بعد از انقلاب ۵۷ ایران، سهم نفت در تامین هزینه های این برنامه ها بسیار بالا بوده است. بطورکلی، در ایران ارز حاصل از فروش نفت، زمینه و امکان مالی برای دولتی بودن بخش قابل توجهی از فعالیت های اقتصادی کشور را بوجود آورده است(لطفی و همکاران، ۹۴:۱۳۸۷).
جدول(۲-۱): سهم نفت در تامین هزینه های برنامه های عمرانی و توسعه دولت

بسیاری از کشور‏ها که اصل آزادی بیان را مورد قبول قرارداده‏اند ومیثاقهای بین‏المللی در این زمینه را امضا نموده‏اند، در قوانین خود این اصل مهم را تسری داده ‏اند. مثل کشور فرانسه که در ماده ی ۷ خود از این اصل سخن گفته است «حق اظهار فکر و عقیده‏ی فرد چه از طریق مطبوعات باشد و چه از طریق دیگر،حق اجتماع و گردهم آمدن به نحو مسالمت آمیز و آزادی انجام مراسم مذهبی آزادیهایی هستند که نمی‏توان ممنوع کرد». ماده ۵ قانون اساسی جمهوری فدرال آلمان مصوب ۱۹۴۸نیز به خوبی این اصل را مورد حمایت قرار داده است: «هرکس دارای این حق است که آزادانه عقیده خود را به صورت گفتاری ،نوشتاری ،ارائه تصویر بیان کند و تبلیغ کند و بدون هیچ گونه اشکال تراشی از منابعی که بطور عام در اختیارش است بیان کند. آزادی چاپ وآزادی گزارش از طریق پخش و فیلم تضمین شده است و هیچگونه سانسوری نخواهد بود».^[۱۰۰]و ماده ۱۱ قانون اساسی ایتالیا نیز می گوید «هر فردی حق دارد آزادانه عقاید خویش را بوسیله کلام،نوشته و یا هر وسیله دیگری بیان کند »^[۱۰۱].
در کشور ما به عنوان یک کشور اسلامی از این حق یاد شده و مورد احترام است خصوصاً اینکه اسلام به عنوان کاملترین برنامه سعادت انسانها این حق را به دفعات مورد تأکید قرارداده ، مردم را به احترام آزادی عقیده دعوت می‏کند و آنان را به شنیدن سخن اشخاص و پروی از بهترین آنها فرا می‏خواند.«فَبشّر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیهم»همچنین قانون و مردم را به رعایت و احترام آزادی بیان و عقیده دعوت می‏کند . انعکاس این اصل را می‏توان در قانون اساسی و در اصول ۲۳،۲۴،۹و۱۷۵ به وضوح دید که نشریات و مطبوعات را در بیان مطالب آزاد می‏داند و این اصل تاکید ویژه دارد و به هیچ مقامی اجازه نمی‏دهد که به بهانه های مختلف این آزادی را سلب نماید.
بند۳: آزادی عقیده در قلمرو رسانه‏های صوتی و تصویری
آزادی بیان از بدو خلقت انسان همراه او بوده است لیکن در گذشته مردم نمی‏توانستند افکار و عقاید خود را به اطلاع عموم برسانند. وارتباطات و ابراز عقایدشان محدود بود اما با ظهور وسایل ارتباط جمعی و رسانه های همگانی این محدودیت برداشته شد و انتشار افکار و عقاید عمومیت یافت و رسانه‏ها مهمترین عامل این عمومی سازی و علنی سازی افکار و ابراز عقاید شدند.مردم با توسل به این ابزار بود که توانستند حق آزادی بیان را اعمال و اجرا کنند.آزادی بیان، حقوقی به انسان می دهد تا از طریق سخن با مطبوعات و کتب و خصوصاً رسانه‏های صوتی و تصویری اندیشه و عقاید خود را برای انسانها ابراز دارد. ابداع وسایل الکترونیکی خصوصاً رسانه های دیجیتال، اینترنت ، ماهواره و دیگر رسانه های صوتی و تصویری و در رأس آنها رادیو و تلویزیون عمدی سازی علنی افکار و اندیشه ها را ممکن ساختند. در ذیل آزادی بیان را در رادیوف تلویزیون و شبکه‏های رایانه‏ای ملی و بین‏المللی و همچنین نوارهای حقوقی، ویدیوئی،

سی دی ها و دیسکت های رایانه‏ای بررسی می کنیم.
الف) آزادی بیان و رادیو تلویزیون
آزادی بیان در برنامه‏های رادیو و تلویزیونی باچالش های زیادی رو به روست که در زیر به مهمترین آنها اشاره شده است :
۱)بی طرفی سیاسی موضوعاتی که از طریق رسانه‏های صوتی ،تصویری پخش می شود.
۲)استقلال مقامات یا مراجع یا ایستگاههای تلویزیونی و رادیویی از نفوذ و کنترل دولت یا مقامات دولتی.
۳)وضع و اجرای قوانین و مقررات و اجرای استانداردهایی که باید متصدیان این رسانه‏ها درباره ی موضوعات جنسی،خشونت،مسایل مربوط به عفت عمومی و….رعایت کنند.
به دلیل وجود رادیو و تلویزیون در هر خانه ای قدرت نفوذ و گستردگی این دو رسانه نیز بیشتر از سایر وسایل ارتباط جمعی است و همین وسعت اقتدار عمل باعث افزایش مسؤولیت مدنی آنها می شود. اگر یک برنامه‏ی رادیو،تلویزیونی باعث ضرر یا خسارت به فرد یا افراد خاصی گردد مسؤولیتی بر گردن رادیو و تلویزیون خواهد بود.پس به دلیل قدرت نفوذ و وسعت حوزه ی عمل این دو رسانه میزان خسارت زیان‏های ناشی از آنها از میزان خسارت در سایر رسانه ها‏ی همگانی بیشتر است.
ب) آزادی بیان و شبکه‏های رایانه‏ای ملی و بین المللی
شبکه‏های رایانه‏ای ملی و شبکه‏ی رایانه‏ای بین‏المللی موسوم به اینترنت از دستاوردهای نوین دانش بشری هستند که زندگی جامعه‏ی بشری را تحت تاثیر قرار داده ‏اند . پیشرفت تکنولوژی و استفاده‏ی همگانی اشخاص از وسایلی چون اینترنت و رایانه برای تسهیل امور خود باعث شده که شبکه‏های ملی و بین المللی هم در ردیف رسانه‏ها قرار گیرند. به تبع دسترسی آسان افراد به این وسایل به راحتی اطلاعات مختلفی در گوشه و کنار جهان منتشر می شود و در مدت زمان کوتاهی به همه‏ی جهان مخابره می شود. در پرتو همین اطلاع رسانی، افراد به بیان نظرات مختلف و ارائه اندیشه و افکار می پردازند و اصل آزادی بیان در این جا هم نمود پیدا می‏کند . این امر اگر چه در ظاهر امری طبیعی است اما انتشار این مطالب در فضای بین‏المللی و ملی ممکن است آزادی‏های عمومی و حقوق فردی را دچار خدشه نماید و در اینجاست که مساله لزوم جبران خسارت و مسؤولیت مدنی مطرح می‏شود اگرچه قبول لزوم جبران خسارت در این دو غیر قابل تردید به نظر می‏رسد اما با مشکلاتی مواجه است. و اینکه تشخیص عمل زیان آور فرد مرتکب و محکوم کردن آن فرد به سادگی میسر نیست، زیرا اینترنت و شبکه بین المللی کاربران متعددی دارد که اطلاعات زیادی را هر روزه به بقیه ی افراد عرضه می‏کنند. و در این میان تشخیص فردی که اطلاعات نادرست و کذب را منتشرکرده در بین کاربران پر شمار امری غیر ممکن است و شناسایی عامل و یا عاملان ورود خسارت مشکل به نظر میرسد.
ج) آزادی بیان و نوار‏های صوتی،ویدیویی،سی دی‏ها ودیسکت‏های رایانه‏ای
از دیگر رسانه‏هایی که نقشی غیر قابل تردید در زندگی امروزه دارند می توان ازدیسکت‏های رایانه‏ای، نوار‏های صوتی و تصویری و سی دی ها نام برد که در بین افراد عمومیت یافته اند و بدلیل قابلیت‌هایی چون ارزان بودن، چند منظوره بودن،و استفاده ی آنها در مکانها و زمان های مختلف و تولید و تکثیر، به دست مخاطبان و مصرف کردن آن‏ها طرفداران زیادی را دارا هستند این وسایل نیز می توانند ابزاری برای بیان افکار و عقاید باشند که صاحبان آنها متعهد به رعایت محدودیت‏هایی قانونی هستند در غیر این صورت مسؤول جبران ضرر وارده به افراد می شوند.
بند۴: اصل آزادی اخبار و اطلاعات
حقوق مربوط به آزادی اخبار و اطلاعات اعم است از حقوق یکایک شهروندان در دستیابی به
درست‏ترین و صادقانه‏ترین اطلاعات در باب مسائل و حوادث داخلی و بین‏المللی وهمچنین آزادی مطبوعات ،آزادی چاپ و نشر،آزادی ایجاد مؤسسه انتشارات ،ممنوع بودن سانسور و کوشش برای ممانعت از وابستگی رسانه ها به قدرتهای مالی و ایجاد مقررات دقیق و سنجیده درباره نیرومندترین وسایل رساننده گروهی نظیر رادیو و تلویزیون^[۱۰۲].
هر شهروند حق دارد با بهره گرفتن از رسانه‏ها و تکنیکهای جدید نشر از جمله اینترنت و شبکه‏های دیجیتال به درست‏ترین اخبار و اطلاعات داخلی و خارجی دسترسی داشته باشد و مقامات عمومی حق ندارند با ندادن اجازه چاپ و نشر یا سانسور مطبوعات و فیلم و نمایش یا بکار انداختن پارازیت بر روی امواج ماهواره‏ای یا رادیو و تلویزیون و یا ممانعت از عبور و مرور خبرنگاران و یا به طرق دیگر مانع جریان صحیح اخبار ،اطلاعات و افکار شوند و را افراد از درک حقایق و واقعیات امور باز دارند.^[۱۰۳]
به نظر می رسد در بین نظامهای مختلف سیاسی تنها بعضی از کشورهای اسکاندنیاوی آزادی اطلاعات حقیقی و مطلق را در قانون اساسی خود تضمین کرده اند .مثلاًدر قانون اساسی سوئد آمده است«کلیه شهروندان سوئدی از نظر اصول حق دارند به کلیه اسناد و مدارک عمومی اعم از اسناد مربوط به حکومت مرکزی یا مقامات محلی دسترسی داشته باشند.^[۱۰۴]» در کشور ما به مانند اکثر کشورها این اصل دارای محدودیت‏هایی است .به عنوان مثال قانون مجازات انتشار و افشای اسناد محرمانه و سری مدنی مصوب ۲۹/۱۱/۵۳،ماده۶۳۸ قانون مجازات اسلامی و بند۶ماده۶ قانون مطبوعات ۱۳۶۴ ازجمله موارد تحدید آزادی اخبار و اطلاعات می باشد.
با این حال رسانه‏ها و مطبوعات از مهمترین ابزار آزادی بیان بوده و در قوانین داخلی نیز این اصل جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده که نمونه آن را می توانیم در ماده۱ قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ نظاره گر باشیم.^[۱۰۵]
البته این معنای خاص مطبوعات است و مطبوعات در یک معنای عام شامل هر وسیله انتشار عقاید و افکار (حتی رادیو و تلویزیون )می شوند.^[۱۰۶] نقش مطبوعات در گسترش دموکراسی به حدی است که امروزه مطبوعات را رکن چهارم دموکراسی می گویند چرا که این فرصت را به مخاطبین خود می دهد که هر روزه از آخرین اخبار و اطلاعات مطلع گردند.از طرفی از طریق مطبوعات درباره سطح آگاهی های مردم و یک کشور می توان قضاوت کرد، مشروط بر آنکه مطبوعات حقیقتاً به نقش آگاهی بخش خود عمل کنند.^[۱۰۷]
بند ۵: اصل آزادی در زندگی خصوصی و حفظ اسرار اشخاص
الف) مفهوم اصل
این اصل از مصادیق آزادی های شخصی افراد است .مطابق این اصل هیچ کس به خصوص هیچ رسانه گروهی حق افشای اسرار فردی و تجاوز به حریم خصوصی افراد را ندارد و نمی تواند حتی بدلیل صحت اخبار و واقعیات حوادث از خود در مقابل نقض این حق سلب مسؤولیت نماید.حریم شخصی هر فرد مالکیت او بر فضای خصوصی است و نیاز به امنیت و حفظ این حریم، خاص همه‏ی جانداران است.حمایت از این حق و آزادی در برابر دیگران به عهده ی قانون است. هر فردی آزاداست که هر نوع روش زندگی را برای خود اتنخاب کند و هیچ کس نمی تواند او را بدون مجوز قانونی از این حق ممنوع کند. در حقیقت حریم شخصی میزان احساس امنیتی است که او از کنترل بر مالکیت خود بریک فضای خصوصی دارد و البته این نیاز مختص به انسان نیست بلکه تمام جانداران در حفظ حریم خصوصی خود کوشش می کنند^[۱۰۸]. هرکسی آزاد است که هر نوع طریقه ای را برای زندگی خود ، مشروط براینکه به حقوق دیگری یا جامعه صدمه نزند برگزیند. لذا،هیچ کس نی تواند خود را بدون مجوز قانونی از این حق محروم کند^[۱۰۹].
ب)ضمانت های اجرایی اصل
اصل آزادی در زندگی خصوصی اهمیت به سزایی در حقوق بین المللی و حقوق داخلی دارد، تا جایی که در میثاق‏های بین المللی و قوانین مختلف کشورها از این آزادی صحبت شده است .مانند ماده ی ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر که در این باره مقرر داشته است «احدی در زندگی خصوصی و امور خانوادگی و اقامتگاه و یا مکاتبات شخصی خود نباید مورد مداخله‏های خودسرانه واقع شود. هرکس حق دارد در مقابل این گونه مداخلات مورد حمایت قانون قرار گیرد» . ماده ی ۸ پیمان اروپایی حقوق بشر نیز احترام به زندگی خصوصی را بطور کلی پذیرفته است «همه‏ی افراد حق احترام به شخصیت،خانواده ،مسکن و ارتباطاتشان را دارند».در امریکا هم قوانین متعددی در این زمینه وجود دارد مثل : «قانون آزادی اطلاعات ۱۹۶۱»، «قانون مربوط به زندگی خصوصی ۷۴»،«قانون حمایت زندگی خصوصی ۸۰» و «قانون ارتباطات الکترونیکی در زندگی خصوصی سال ۷۶^[۱۱۰] » و.. . این قاعده منطبق با آیه‏ای در قرآن کریم است که
می فرماید)«یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم ولا تجسسوا ولا یغتب بعضکم بعضاً^[۱۱۱]». در فرانسه قانون مصوب ۱۷ژوئیه ۱۹۷۰ موضوع اصلاح قانون مدنی برای حمایت از زندگی خصوصی بیان می دارد،«همه افراد حق احترام به زندگی خصوصی خود را دارند» در این قانون حق احترام به زندگی خصوصی به طور اعمعبارت است از «حق احترام به زندگی خانوادگی ،زندگی در خانه و وطن،سلامت جسمی ،اخلاقی،و عدم انتشار بدون مجوز عکسهای خصوصی و حمایت در مقابل افشای اطلاعات و اسرار فردی ،بدون مجوز^[۱۱۲] ».
در قانون اساسی ایران نیز می توان ردپایی از این اصل جستجو کرد.در اصل۲۲ قانون اساسی^[۱۱۳] که به مصون بودن حیثیت و جان و مال وحقوق افراد از تعرض اشاره دارد و یا اصل ۲۵^[۱۱۴] که تجسس در ارتباطات افراد و افشای آن را ممنوع می دارد همچنین مجازاتهایی نیز در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است.
ج) تعارض اصل یا سایر اصول
اصرار در کسب اطلاع و ابراز عقیده درباره هرکس و همه چیز و در عین حال محرمانه بودن زندگی خصوصی با هم متضاد است. در این بین پیشرفتهای روز افزون علمی و تکنیکی در دنیای مدرن باعث
می‏گردد که زندگی خصوصی افراد بیش از پیش مورد تهدید قرارگیرد .از این روست که در اکثر قوانین به نفع اصل آزادی در زندگی خصوصی محدودیت‏هایی برای اصل آزادی اطلاعات و اصل آزادی بیان وضع شده است. به طور کلی تا آنجا که هم به اخبار و هم به تفسیر مربوط می شود رسانه ها در پرداختن به موضوعاتی که دربرگیرنده زندگی مسائل خصوصی است، باید دقت و ملاحظه‏ای ویژه مبذول دارند^[۱۱۵].در حقیقت افراد تا حدی در ابراز نظر خود آزادی دارند که موجب کوچکترین ضرری به دیگران نشود و این امری است که در اکثر نظامهای حقوقی با این عنوان که هیچ کس نمی تواند در تمام اجرای حق خویش موجب اضرار دیگری نشود مطرح نمی گردد^[۱۱۶].
د) موارد نقض تجاوز به اصل آزادی در زندگی خصوصی در رسانه‏های صوتی و تصویری
تعیین مصادیق تجاوز به حریم شخصی، بالاخص در بحث رسانه بسیار حائز اهمیت است. در این زمینه در کنگره حقوقدانان که در سال ۱۹۷۷ دراستکهلم برگزار شد موارد نقض مورد بحث قرار گرفت. در این کنگره گفته شد «حق فرد است که زندگی بکند به آن صورتی که قصد دارد و حمایت شود در مقابل:
الف)هرگونه مداخله در زندگی خصوصی خانوادگی و داخلی او. ب)هرگونه تعرض به سلامت جسمی یا روحی و به آزادی اخلاقی یا معنوی او. ج)هرگونه تعرض به شرافت و شهرت او. د)هرگونه تفسیر مضری از گفته‏هایش. و)استفاده از اسم،هویت و عکس او. ح)افشای اطلاعاتی که او داده یا گرفته بر خلاف قاعده حفظ اسرار مربوط به شغلی و حرفه ای^[۱۱۷]».
البته نکات مورد تردیدی در این زمینه وجود دارند ،مورد اول ،زندگی شخصی افراد مشهور که مورد توجه جامعه است و رسانه برای اراضی نگه داشتن مخاطبین، اطلاعات این فرد مشهور را در اختیار مردم قرار می‏دهد. ستارگان سینما و ورزش مصادیق این افراد مشهور هستند که به کمک همین رسانه‏ها به موقعیت اجتماعی بالایی دست می یابند^[۱۱۸]. در مورد این افراد نمی‏توان این استدلال را داشت که زندگی خصوصی آنها از بین رفته است چون با حمایت همین رسانه‏هاست که به رشد بالایی در زمینه ی کاری خود می‏رسند^[۱۱۹] و دیگر اینکه از این افشاگری زندگی شخصی شان توسط رسانه ابایی ندارند و نوعی تبلیغ برای آنها محسوب می‏شود. درمورد افراد سیاسی این مسئله با ابهاماتی رو به رو است. چون همه‏ی
رسانه ها وبیشتر درزمینه ی مبارزات انتخاباتی بسیاری از ابعاد زندگی خصوصی شان افشا می گردد و این امری خلاف اخلاق است و در بسیاری کشورها ورود به زندگی خصوصی افرادی که متصدی شغل‏های عمومی هستند مجازات و جرم نیست و حتی آن را حق مردم می‏دانند که از زندگی این افراد اطلاع یابند. تردیدی نیست به اینکه این امر هم خلاف اخلاق و هم خلاف قوانین انتخاباتی است ولی آنچه مهم است افشای مواردی از زندگی ایشان است که از زندگی عمومی آنها جدا نیست. اکثر قوانین مربوط به فعالیت رسانه‏ها ،انتشار اخبار مربوط به زندگی عمومی افرادی که متصدی شغل عمومی هستند را جرم نمی‏دانند حتی بعضی از قوانین کشورها ورود به زندگی خصوصی داوطلبان را به خاطر شرایط خاص حاکم بر انتخابات مجاز می‏دانند، چرا که زندگی خصوصی ایشان را از آنچه باید به عنوان مسئول در جامعه انجام دهند مجزا نمی دانند و حق مردم می دانند که با اطلاع کامل از تمام ابعاد زندگی به او رأی دهند^[۱۲۰].
مسئله دیگری که دراین مطلب باید بدان اشاره شود مسئله پخش تصویر است که در بسیاری از کشورها مورد بحث قرار گرفته و حتی برای آن قوانینی وضع کرده‏اند . در حقوق فرانسه اصل برعدم پخش تصویر و چاپ عکس بدون رضایت صاحب آن است. زیرا تصویر فرد ارائه شخصیت او استو چاپ بدون مجوز آن تجاوز به زندگی خصوصی او محسوب می شود^[۱۲۱].رویه قضایی و دکترین فرانسه در مواردی که پخش تصویر یا چاپ عکس باعث ضرر شود نفع خصوصی حمایت از زندگی را برنفع عمومی انتشار اخبار ترجیح
می دهند. مثلاًماده ۹۷ قانون حق مولف فرانسه می گوید :«چاپ تصویر به علت معروف بودن شخص یا به دلیل عمومی و یا به علت لزوم قضایی و پلیسی و اهداف آموزشی و همچنین در مواردیکه نفع و مصالح عمومی ایجاب میکند بدون اجازه صاحب آن مجاز است ولی نباید موجب ورود ضرر به اعتبار و حیثیت فرد شود.^[۱۲۲]» و یا ماده ۱۰ قانون ایتالیا که می گوید: «اگر تصویر یک شخص یا نزدیکان او بدون مجوز قانونی به چاپ یا نمایش برسد به دلیل خساراتی که به شخص وارد شده است می توان دستور توقف نمایش و یا انتشار را صادر کرد.» و یا ماده ۹۷ قانون حمایت از مولفین ایتالیا که می گوید: «رضایت فرد در چاپ تصویرش لازم نیست .گر این امر به واسطه شهرت فرد و یا به وسیله عملکرد عمومی که فرد در آن مشغول است، نیازهای پلیسی وقضایی و اهداف علمی و آموزشی و فرهنگی باشد و یا زمانیکه چاپ تصویر مربوط عملی باشد که نفع عمومی درآن وجود داشته است.^[۱۲۳]» در امریکا نیز این امر مورد توجه مقنن و رویه قضایی بوده و اولین رأی در این مورد مربوط است که به رأی دیوان عالی ایالت جورجیا مبنی بر جبران خسارت به نفع خواهانی که روزنامه، عکس اورا به منظور تجاری چاپ کرده بود.به عقیده قاضی این پرونده «تأمین زندگی خصوصی به همان اندازه برای فرد اساسی است که امنیت مادی و برای اینکه امنیت مطلق باشد باید هرکس را نه نتها در برابر انتشار افترا بلکه در مقابل چاپ عکس به منظور تجاری مورد حمایت قرار داد»^[۱۲۴].
در حقوق ما نص قانونی و یا رویه خاصی در این مورد وجود ندارد، هرچند در قانون الحاق یک بند و تبصره تا ماده ی ۶ قانون مطبوعات مصوب ۲۱/۵/۷۷ مجلس، یکی از موارد محدودیت مطبوعات استفاده‏ی ابزاری از افراد در تصاویر و محتوا دانسته شده است. اضافه بر این، بعضی از حقوقدانان گرفتن عکس و مونتاژآن بدون اجازه‏ی فرد را عرفاً وشرعاً ممنوع می دانند.^[۱۲۵]
بهرحال نتیجه‏ای که از این بحث می‏توان گرفت اصل بر عدم جواز پخش یا چاپ تصویر است اما به واسطه استثناءات وارد شده شاید تنها در صورتی که این امر به خاطر مقاصد تجاری یا تبلیغاتی صورت
می‏گیرد تجاوز به حق خصوصی فرد محسوب می‏شود.
بند۶: اصل آزادی مالکیت و احترام به آن
مالکیت حقی است دائمی که به موجب آن شخص می‏تواند در حدود قوانین تصرف در مالی را به خود اختصاص دهد و از منافع آن استفاده کند. مالک حق دارد هرنوع تصرف مادی یا حقوقی بر مال خود انجام دهد. البته این اختیار که در تمام نظامهای حقوقی به عنوان یک اصل پذیرفته شده دارای استثناءات فراوانی می‏باشد^[۱۲۶].حق مالکیت در نخستین اعلامیه‏های حقوقی و به ویژه اعلامیه۱۷۸۹ فرانسه در فهرست آزادیهای عمومی قرار گرفته است ^[۱۲۷].این امر در ماده ۱۷ اعلامیه حقوق بشر ۱۹۴۸ و ماده ۱۹ اعلامیه اسلامی حقوق بشر قاهره و همچنین اکثر قوانین اساسی کشورها از جمله اصل ۴۶ قانون اساسی ایران به صراحت پیش بینی شده است^[۱۲۸].یکی از مصادیق مهم این اصل مالکیتی است که انسان بر حاصل ابتکار و اندیشه خود دارد که حقوق معنوی یا فکری نامیده می‏شود. مانند حق تألیف،حق اختراع،مالکیت صنعتی و تجاری و… . در شناسایی این حق و به تبع آن مالکیت بر آن تردید دارند و یا وجود آن را منوط به شناسایی قانون
می‏دانند^[۱۲۹]. ولی به هرحال این حقی است که امروزه اغلب، آن را به درستی مورد تأکید قرارداده و در معاهدات بین المللی و قوانین داخلی نیز آمده است. که در آینده به تفصیل راجع به آن سخن گفته خواهد شد.آنچه در اینجا مهم است احترام به این اصل است چرا که رشد وسایل ارتباط جمعی از جمله رسانه‏های صوتی و تصویری ایجاب می کند که به اصل آزادی مالکیت حقوق معنوی پدید‏آورندگان آثار احترام بیشتری گذاشته شده و از هرگونه تصرفی نسبت به آن خودداری گردد.
گفتار دوم: مبانی اخلاقی مسئولیت مدنی رسانه‏های صوتی و تصویری
بند۱: مفهوم اخلاق و رابطه‏ی آن با حقوق
اخلاق،مجموعه قواعدی است که رعایت آنها برای نیکوکاری و رسیدن به کمال لازم است. قواعد اخلاقی میزان تشخیص نیکی و بدی است و بی آنکه نیازی به دخالت دولت باشد انسان در وجدان خویش آنها را محترم و اجباری می داند. اخلاق نیز هرچند تفاوت‏هایی با حقوق دارد اما به هرحال قانون زندگی است و از انسان و فضیلت و داد وستم به طور نوعی گفتگو می‏کند .^[۱۳۰]
درمورد رابطه‏ی اخلاق با حقوق برخی بر این نظرند که حقوق و قانون باید منطبق با اخلاق جامعه باشد و جائی که قانون خلاف اخلاق است اعتباری ندارد. گروهی هیچ رابطه ضروری میان حقایق حقوقی و اخلاق قائل نیستند و گروهی قضات را ملزم می‏دانند که در تفسیر قوانین به گونه‏ای عمل نمایند که با وجود سازگاری با واقعیتهای حقوقی بالاترین جذابیت اخلاقی را داشته باشد.^[۱۳۱] با وجود همه‏ی اختلافات امروز همه بر این عقیده‏اند که حقوق را نمی‏توان فقط در لابه لای قوانین جستجو کرد زیرا که هدف حقوق رعایت مسائل جامعه نیز هست و در بسیاری از مسائل مثل مسؤولیت مدنی نیز قواعد اخلاقی به کمک حقوق می‏آیند . چون بحث مسؤولیت، اخلاق را نیز در بر می‏گیرد در مورد فعالیت رسانه‏ها اجرای اصول اخلاقی با تضاد و ابهام و نبود ضمانت اجراهای لازم روبرو است اما اصول اخلاقی معیار خوبی برای تشخیص تقصیر صاحبان رسانه در صورت بروز خسارت می باشد.

در این امر نباید تردید کرد که «کار» اگر از سایر عوامل در رشد روانی و شخصیتی افراد موثرتر نباشد، بدون شک تأثیش کمتر از سایر عوامل هم نیست. به هر حال تأمین بسیاری از نیازهای عمیق و اساسی انسان از طریق کار و تلاش میسرتر است و در بعضی از موارد اصولا” این جوهره کار و اثر کار است که می تواند انسان را در ارتباط با بسیاری از نیازهای روانی خودش قانع و ارضا بکند.
کار به عنوان یکی از عوامل مهم در مسائل تربیتی، هم در آثار علما و اندیشمندان اسلام و هم در آثار صاحب نظران و هم متفکرین غیر مسلمان مورد توجه قرار داشته است. شهید مطهری در کتاب تعلیم و تربیت به این نکته در یک فصل جداگانه اشاره می کنند که کار همان قدر که توسط انسان آفریده می شود و در واقع وجود انسان و در نتیجه تربیت انسان، مقدم بر کار هست، به همان اندازه کار بر شکل گیری شخصیت انسان و خصوصیات مختلف انسانی او نقش دارد. یعنی هم تربیت مقدم بر کار و هم کار مقدم بر تربیت است. هم تربیت علت کار و در نتیجه کار معلول تربیت است و هم کار علت تربیت و در نتیجه تربیت درست معلول کار صحیح و تلاش نیکو است.
یکی از علمای تعلیم و تربیت به اسم «دکرولی» اصولا” روش و سیستمی که در بحث تربیت مطرح می کند، سیستمی است مبتنی بر کار و مدل های مختلف کارآفرینی و مطرح می کند که با این مدل می شود، جامعه و افراد جامعه را چه در سنین کودکی و چه در سنین نوجوانی و جوانی تحت تربیت قرار داد.
تجربه بسیاری از کشورها نشان می دهد که نگاه کرده به کار به عنوان یکی از عوامل تربیت، توفیق های زیادی می تواند به همراه داشته باشد. کشور چین یکی از بهترین تجربه ها را داشته است و در تربیت اخلاقی و سیاسی دانش آموزان و دانشجویان، از عنصر کار به نحو بسیار مطلوبی بهره برداری کره است و در همه ارزیابی ها که خودشان داشته اند و آنچه که بسیاری از کشورهای دیگر در ارتباط با این برنامه گفتند، چین یک کشور موفق تلقی شده است. در هندوستان به همین ترتیب، در بعضی از ایالت ها به عنوان یکی از اجزای اصلی فعالیت های تربیتی مسأله کار کردن در لابه لای برنامه آموزشی، چه در سطح مدارس و چه در سطح دانشگاه ها، مورد توجه و مدنظر قرار گرفته است.
امروز در دنیا، این مسئله شناخته شده ای است که آمیختگی کار با آموزش، هم آموزش را عمیق تر می کند و دیرپاتر در ذهن و جان دانش آموزان قرار می دهد و به آموزش عمق می بخشد و هم بر عکس از آموزش استفاده زیادی می شود، برای اینکه عنصر کار و تلاش و فرهنگ کار را در جامعه ایجاد کنند. باز در این جهت یکی از کشورهایی که بسیار موفق بوده و در ارتباط با تلفیق کار و آموزش و استفاده به خصوص از آموزش برای ایجاد روحیه و فرهنگ کار در جامعه، ژاپن است. آموزش و پرورش ژاپن، از این جهت در دنیا یک نقطه اوجی تلقی می شود. البته کشورهای دیگری هم هستند که در بخش آموزش های فنی و حرفه ای که خودش به میزان زیادی به طور مستقیم با مسأله کار ارتباط پیدا می کند، موفق بوده اند، مثل آلمان و اتریش. اما در سیستم آموزشی ژاپن، امروز مسأله آشنا کردن دانش آموزان از دوره پیش دبستانی تا پایان دوره های عالی دانشگاهی به فرهنگ کار و روحیه کار، به شدت مورد توجه قرار دارد و در همه برنامه های آموزشی و تربیتی این مسأله مورد توجه است.

به هر حال امروز در دنیا، قسمت های مهمی از برنامه های درسی کشورها را آموزش کار تشکیل می دهد. شیوه های مختلف کار کردن در حین آموزش در دنیا تجربه شده است، ساده ترین و آشنا ترین این روش ها همان کاریست که دانش آموز در آزمایشگاه و در کارگاه در ارتباط با یک درس مشخص انجام می دهد. در واقع مثلا در درس علوم تجربی کار آزمایشگاهی و کارگاهی از یک جهت آموزش مستقیم تلقی می شود و از یک جهت کار مستقیم، به شرطی که امکانات لازم فراهم شود و معلمان توجه به این جنبه دوم هم داشته باشند که صرف نظر از آموزشی که قرار است از طریق وسایل و امکانات آزمایشگاهی به دانش آموزش بدهند باید او را با عنصر کار و جوهر کار، آشنا کنند و کاری کنند که دانش آموز از انجام کار لذت ببرد و این لذت باعث بشود که تدریجا او به سمت هر کار مولد و هر کار سازنده ای گرایش پیدا کند و یک گرایش مثبت در روح و ذهن جوان و نوجوان، از این طریق ایجاد کنند.
باز در توصیه های یونسکو و همین طور، دفتر بین المللی تعلیم و تربیت در ژنو، در چند سال اخیر مرتبا در ارتباط با بازنگری سیستم های آموزشی و درسی این مطلب مورد تأکید قرار گرفته است که کشورها باید در جهت اشاعه فرهنگ کار در برنامه های درسی و آموزشی خودشان تلاش و حرکت کنند.
از نظر آنچه که در آثار دانشمندان و علمای اسلامی وجود دارد و هم از نظر آنچه که تجربیات دنیای معاصر در خارج از دنیای اسلام تلقی می شود، در بین صاحب نظران و اندیشه پردازان مسائل تعلیم و تربیت، ارگان ها و نهادهای بین المللی، مسأله اهمیت کار و استفاده از کار به عنوان یک ابزار مهم در امر تعلیم و تربیت به چشم می خورد و نقش آموزش و کمک آموزش، برای اینکه فرهنگ کار در جامعه اشاعه داده شود و افراد برای حضور فعال و خلاق در جامعه تربیت بشوند، مرتبا مورد تأکید، قرار گرفته است.
اما در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی، اگر بخواهیم هر عادتی را، هر خصلت مثبتی را و هر توانایی بالفعلی را در جامعه خود ایجاد کنیم باید از دوران کودکی این کار را آغاز کنیم. در واقع در تقسیم بندی دوره های آموزشی، آموزش و پرورش دوران ابتدایی یعنی از گروه سنی ۶ تا ۱۰ سال، شاید بهترین سن است. برای ایجاد این روحیه و این نوع خصوصیات و عادات رفتاری که به یک ملکه در ذهن و در روح هر آموزش گیرنده تبدیل شود و بعد دوران نوجوانی و بعد هم تدریجا” به همین ترتیب تا پایان ادامه دارد.
اگر بخواهیم فرهنگ کار را در جامعه اشاعه بدهیم، کارهای مختلفی می توان انجام داد و عموم افراد جامعه را از نظر تبلیغاتی و فرهنگی مورد خطاب قرار داد، تنبلی و رکود و خمودگی را در جامعه کوبید، کار و تلاش سازندگی را تشویق و ترویج کرد.
اما اگر بخواهیم به شکل و مبنائی و مطمئن دنبال تکامل و اشاعه فرهنگ کار باشیم، باید این مطلب را از دوران مدرسه شروع کنیم.
بنابراین نقش آموزش و پرورش در ایجاد یک گرایش مثبت و یک بینش درست نسبت به مسأله کار و سازندگی، لااقل برای آینده جامعه ما، یک نقش تعیین کننده است.
در ارتباط با کتب درسی است که هم به طور مستقیم و هم به طور غیر مستقیم دنبال این بودیم که کار و تلاش، سازندگی و روحیه تلاشگری را در لابه لای دروس مختلف اشاعه بدهیم، هم از جهت آگاه کردن دانش آموزان از اهمیت کار و تلاش از دیدگاه اسلام و در ارتباط با پیشوایان دینی در بسیاری از بخش های کتاب های تعلیمات دینی ما، مسایلی از پیشوایان دین بیان شده که حاکی از همین مطلب است. در بعضی از موارد مستقیما به مسئله کار و اهمیت و ارزش آن اشاره شده و در بعضی از موارد به طور غیر مستقیم در قالب یک عکس و یا در لابه لای یک داستان، این مطلب را که امامان ما همواره به نفع جامعه و به نفع دیگران در حال کار و تلاش و سازندگی بودند، مورد توجه قرار داده ایم.
موضوع دیگر اینکه برای شناساندن مفهوم کار و انواع حرف و تنوع حرف مختلف در جامعه، در کتاب های فارسی و همین طور در کتاب های علوم اجتماعی کوشش شده و در موارد متعددی، هم به طور مستقیم و هم به طور غیر مستقیم، به این مسئله توجه شده است که در لابه لای سرگذشت بزرگان، در لابه لای پند و اندرز، و حتی مطالبی به صورت طنز آورده شود.
مسئله دیگر، تلاشی است که در کتاب های درسی برای ایجاد علاقه و انگیزه و نگرش مثبت به کار کردن انجام گرفته است. این را هم در کتاب های علوم تجربی، در ارتباط با برنامه ها و درس های مربوط به انجام آزمایش های مختلف علوم تجربی، هم در ارتباط با کتاب های علوم اجتماعی و هم کتاب های مربوط به شناخت حرفه و فن که از دروس دوره راهنمایی است، مورد توجه قرار دادیم.
ما باید فرهنگ کار را از نظر فرهنگی، تبلیغاتی در جامعه اشاعه بدهیم. اگر بخواهیم واقعا این فرهنگ را در نظام آموزشی کشورمان جا بیندازیم باید بیش از هر چیز معلم هایمان به این فرهنگ اعتقاد پیدا کنند و با آن آشنا بشوند (نجفی، ۱۳۸۴: ۴۵-۳۳).
۲- ۷- ۱ : اهمیت آموزش و پرورش دوره ابتدایی و اهداف این دوره
در قانون اساسی معارف مصوب ۱۲۹۰ در اصل مربوط به ساختار آموزش و پرورش ایران، مکاتب دهکده و مکاتب بلدی (شهری) قبل از دوره متوسطه و عالی به عنوان اولین دوره تحصیلات رسمی، یعنی ابتدایی مطرح شده است.
در ساختار آموزش پرورش ایران در سال ۱۳۴۴، دوره ابتدایی به عنوان اولین مرحله آموزش و پرورش عمومی اعلام شده است.
در قانون تعلیمات اجباری مصوب ۱۳۲۲ و مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش مرتبط با دوره ی ابتدایی، این دوره با اسامی گوناگون «تعلیمات ابتدایی»، «تعلیمات اجباری»، آموزش همگانی» و «آموزش عمومی» مطرح شده است. از این مفاهیم استنباط می شود که هر آنچه در این دوره آموخته می شود، جنبه عام دارد و همه دانش آموزان به این سطح از آموزش و پرورش نیاز دارند. آموزش و پرورش ابتدایی در ایران در مراکزی به نام دبستان انجام می گیرد و دبستان عبارت است از یک واحد تربیتی که به وسیله یا با اجازه وزارت آموزش و پرورش برای تربیت کودکانی که در سنین شش تا ده سال هستند تأسیس می شود» (صافی، ۴۰:۱۳۸۳).
مهم ترین دوره تحصیلی در نظام های آموزشی، دوره ابتدایی است. زیرا شکل گیری شخصیت و رشد همه جانبه فرد در این دوره بیشتر حائز اهمیت می باشد و هر سیستم آموزشی بر اساس هدف هایی پایه گداری می شود که این اهداف را جامعه تعیین می کند. در واقع، راه تحقق این اهداف از طریق آموزش و پرورش رسمی است که از دبستان و دوره ابتدایی آغاز می شود و تا سطوح آموزش عالی ادامه پیدا می کند. دوره ی ابتدایی در هر نظام آموزشی واجد اهمیت فوق العاده است. همچنین دوره ای است که در آن فرصت و موقعیت مناسبی برای تحصیل، تربیت و یادگیری شیوه ی ارتباط صحیح با دیگران برای کودک فراهم می گردد و استعداد هر کودک به تدریج شکوفا می شود. آموزش ابتدایی به اولین مرحله آموزش رسمی و همگانی و پرجمعیت ترین دوره تحصیلی به شمار می رود. سن ورود به این دوره بین ۵ تا ۷ سالگی می باشد (یاوری، ۱۳۸۰).
بر اساس طرح نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۷ و در جهت اهداف کلی نظام، اهداف دوره ابتدایی در سه حیطه شناختی، عاطفی و روانی – حرکتی از طرف کمیسیون پیش دبستانی و دبستانی به شرح ذیل تعیین و اعلام شده است:
ـ اهداف پایه اول ابتدایی
الف) اهداف شناختی
آموزش اطلاعات مقدماتی، بهداشتی و ایمنی
آموزش خواندن، نوشتن، حساب کردن و استدلال کردن
آموزش اطلاعات ساده درباره محیط طبیعی و اجتماعی پیرامون خود
یاد دادن بعضی آیات ساده و سوره های کوچک قرآن کریم
ب) اهداف عاطفی
تقویت انگیزه آمدن به مدرسه
علاقه مند کردن کودک به درس خواندن و یادگیری
علاقه مند کردن کودک به ارزش های آداب و رسوم اسلامی و میهنی و احترام گذاردن به آن ها.
یاد دادن کنترل عواطف و ابراز آن ها به نحو مطلوب
ج) اهداف روانی – حرکتی
پرورش تن و روان و حفظ سلامت جسمی و روانی و شادابی کودک
ایجاد عادت و نظم و تربیت و پرورش روح همکاری با دیگران
ایجاد زمینه شکوفایی و رشد استعداد هنری
پرورش دقت، کنجکاوی و خلاقیت
ایجاد عادات بهداشتی و ایمتی
آشنایی با نماز
اهداف پایه های دوم تا پنجم ابتدایی
الف) اهداف شناختی
آموزش تدریجی رموز خلقت به کودک و جلب توجه او به مبدأ آن
یاد دادن قرآن مجید در حد درست خوانی
دادن اطلاعات لازم در زمینه ی واجبات دینی
آموزش اطلاعات بهداشتی و ایمنی
تقویت حس کنجکاوی دانش آموز نسبت به محیط اجتماعی و طبیعی خود و آموزش اطلاعات و مهارت های سودمند در زندگی اجتماعی و هنجارهای اجتماعی به منظور ایجاد نظم و مسئولیت پذیری در آنان

۲- بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته محصول در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.
۳- بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته ترفیع و در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.
۴- بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته توزیع در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.
۵- بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته فرد میزان در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.
سوال­های تحقیق
۱- شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه از چه میزان کارآفرینی سازمانی برخوردار می­باشند؟
۲- هر یک از ابعاد کارآفرینی سازمانی شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه از چه جایگاهی برخوردارند؟
۳- شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه از چه میزان آمیخته بازاریابی کارآفرینانه­ای برخوردار می­باشند؟
۴- اجزای هر کدام یک از عناصر آمیخته بازاریابی کارآفرینانه شرکت­های کوچک و متوسط شهرک­های صنعتی استان کرمانشاه از چه جایگاهی برخوردرند؟
قلمرو تحقیق
قلمرو تحقیق شامل قلمرو موضوعی، مکانی و زمانی می­باشد.

• • • قلمرو موضوعی؛ در این تحقیق منظور از کارآفرینی سازمانی تنها سه بعد تجدید استراتژیک، نوآوری و توسعه کسب و کار می­باشد. همچنین منظور از آمیخته بازایابی کارآفرینانه ۵ عنصر شخص، قیمت، ترفیع، توزیع و قیمت می باشد(و دیگر ابعادی که برای این مفاهیم در نظر گرفته می شود را شامل نمی شود) که این مباحث در حوزه مطالعات استراتژیک و بازاریابی قرار می­گیرند.

  

• • قلمرو مکانی تحقیق شامل بررسی شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان کرمانشاه می­باشد.

• • قلمرو زمانی تحقیق نیز از دی سال۱۳۹۰ تا اواخر شهریور ۱۳۹۱ را دربر می­گیرد

روش تحقیق
این پژوهش یک پژوهش کمی و از نوع تحقیقات کاربردی و توسعه­ای است. همچنین از لحاظ روش پژوهش، یک تحقیق توصیفی-پیمایشی محسوب می­ شود. روش جمع­آوری اطلاعات شامل دو بخش کتابخانه­ای و میدانی است. برای جمع­آوری اطلاعات مربوط به چارچوب نظری و پیشینه پژوهش از روش کتابخانه­ای و برای جمع‌ آوری اطلاعات مورد نظر جهت آزمون فرضیات از روش میدانی(به کمک پرسشنامه) کمک گرفته شد. پرسشنامه شامل دو بخش سوالات عمومی و تخصصی است. بخشی از سوالات تخصصی، به سنجش آمیخته بازاریابی کارآفرینانه و بخش دیگر آن به سنجش کارآفرینی سازمانی شرکت­ها بر اساس طیف لیکرت می ­پردازد. سوالات بخش کارآفرینی سازمانی از مدل زهرا(۱۹۹۵) استخراج شد. اما برای دستیابی به سوالات بخش آمیخته بازاریابی این شرکت­ها، ابتدا پرسشنامه­ای جامع به کمک مبانی نظری این بخش تهیه شد، سپس در بخشی از شهرک­های صنعتی استان کرمانشاه که به عنوان نمونه اولیه آزمایشی انتخاب شده بودند، توزیع شد. در نهایت به کمک آزمون­های آماری، آمیخته بازاریابی متناسب با آن­ها بدست آمد. جامعه آماری این تحقیق، شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه می­باشد که تعداد واحدهای فعال در آن ۱۱۴ شرکت می­باشد که با بهره گرفتن از فرمول تعیین حجمِ نمونه­ جامعه محدود، ۶۳ واحد به عنوان نمونه انتخاب شدند.
به منظور تجزیه و تحلیل داده‌های پرسشنامه از نرم افزار SPSS و برای ترسیم نمودارهای بخش آمار توصیفی از نرم افزارEXEl بهره گرفته شد. در بخش آمار توصیفی از شاخص­ های آماری نظیر فراوانی، میانگین، انحراف معیار، جداول و نمودار‌های آماری استفاده شد. همچنین در بخش آمار استنباطی از آزمون­هایی چون آزمون فریدمن، ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون دو-جمله ای، تحلیل عاملی، مقایسه میانگین دو جامعه، آزمون میانگین یک جامعه و کولموگوروف-اسمیرنوف استفاده شد.
کاربرد نتایج تحقیق
این تحقیق در صورت همکاری مناسب تولیدکنندگان در ارائه اطلاعات مناسب می ­تواند جایگاه کارآفرینی سازمانی و آمیخته بازارایابی کارآفرینانه این شرکت­ها را مشخص کند. همچنین ابزارهایی که صاحبان این واحدها به عنوان وظایف بازاریابی از آن استفاده می کنند، معلوم می کند. بعلاوه این تحقیق به صاحبان این کسب و کارها می ­تواند در یافتن استراتژی­ های مناسب در خصوص عناصر آمیخته بازاریابی(قیمت، محصول، ترفیع، توزیع و شخص) برای داشتن عملکردی بهتر، یاری رساند.
متغیر­های تحقیق
متغیر شامل هرچیزی است که بتواند ارزش­های گوناگون و متفاوت را بپذیرد. این ارزش­ها می ­تواند در زمان­های مختلف برای یک شخص یا یک چیز متفاوت باشد یا این که در یک زمان برای اشخاص یا چیزهای مختلف متفاوت باشد(سکاران، ۱۳۹۰). متغیرها بر اساس نقشی که در پژوهش برعهده دارند به دو دسته تقسیم بندی می شود:
الف: متغیر مستقل؛ متغیری است که توسط پژوهشگر اندازه ­گیری، دستکاری یا انتخاب می­ شود تا تاثیر یا ارتباط آن با متغیر دیگر را مشخص کند(دانایی فرد، الوانی، آذر، ۱۳۸۹). در این تحقیق متغیرهای مستقل عبارتند از: کارآفرینی سازمانی و سه بعد آن(تجدید استراتژیک، نوآوری و توسعه کسب و کار).
ب: متغیر وابسته؛ متغیری است که مشاهده یا اندازه ­گیری می­ شود تا تاثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود(خاکی، ۱۳۸۲). در این تحقیق متغییرهای وابسته عبارتند از: آمیخته بازاریابی کارآفرینانه و هر ۵ عنصر آن(شخص، قیمت، توزیع، ترفیع و محصول).
تعریف متغیرها
تعریف مفهومی متغیرها

• • قیمت: مقدار پولی است که مشتریان برای بدست آوردن کالا پرداخت می­ کنند(کاتلر، آرمسترانگ^[۳۰]، ۱۳۷۹).

• • ترفیع: برنامه­هایی که از سوی مدیران بازاریابی برای برقراری ارتباط با مصرف کننده با یکی از اهداف معرفی، یادآوری و یا ترغیب استفاده می شود(رضایی، ۱۳۸۹؛ رضوانی، گلابی، ۱۳۹۰).

• • محصول: محصول شامل ترکیب کالا و خدماتی است که شرکت به بازار هدف خود ارائه می­دهد(کاتلر، آرمسترانگ، ۱۳۷۹).

• • شخص: افرادی می­باشند که عمدتا به منظور کسب هدف­های شخصی، کسب و کاری را تاسیس و اداره می­ کنند و این کار تنها منبع درآمد آن­ها به حساب می ­آید(صمدآقایی، ۱۳۸۸).

• • توزیع: دربرگیرنده آن دسته از فعالیت­های شرکت است که کالا را در دسترس مصرف کنندگان قرار می دهد(کاتلر، آرمسترانگ، ۱۳۷۹).

• • تجدید استراتژیک: تلاش­ های کارآفرینانه سازمانی که منجر به تغییرات قابل توجه در کسب و کار سازمان، سطح ساختار و یا استراتژی سازمانی می­ شود، تعریف شده است(شارما، کریسمن، ۱۹۹۹).

• • نوآوری: ایجاد، توسعه و اجرای ایده­ ها و رفتارهای جدید را نوآوری گویند(وینکر، سیجده، دورینگ و نیجهف، ^[۳۱]، ۲۰۰۸).

• • توسعه کسب و کار : به تلاش­ های کارآفرینانه سازمانی که منجر به ایجاد کسب و کارهای جدید درون یا بیرون سازمان می­ شود، اطلاق شده است(شارما، کریسمن، ۱۹۹۹).

• • کارآفرینی سازمانی: شامل معرفی محصولات و فرایندهای جدید، طراحی ساختارهای جدید سازمانی و گسترش بازارهای جدید است. همچنین این مفهوم شامل اصلاح دوره­ای ساختارها و استراتژی­ها که ممکن است منجر به تعریف مجدد بعضی قلمروها شود، نیز اطلاق می­ شود(رومرو-مارتینز، فرناندز-رودریگز، وازکویز-اینچواستی^[۳۲]، ۲۰۱۰)

• • آمیخته­ بازاریابی کارآفرینانه: مجموعه ابزارهایی است که یک بنگاه کارآفرین با بکارگیری آن ها به شیوه ای نوآورانه، به صورت بهره­ گیری از توانایی­های فرد کارآفرین، همچنین ترکیب مولفه­های قیمت، محصول، ترفیع و توزیع سعی در کسب سود بیشتر و ارائه ارزشی بالاتر نسبت به سایر رقبا برای مشتریان اولیه/ثانویه دارد(رضوانی، گلابی، خداداد حسینی و فارسی، ۱۳۸۹).

تعریف عملیاتی متغیرها
تعریف عملیاتی، مفهومی مرکب از ارائه سوابق، پی آمدها یا مفاهیم وابسته به مفهوم نیست؛ بلکه در آن صفات قابل مشاهده­ مفهوم را برای این که بتوان آن را اندازه ­گیری کرد، توصیف می­ شود(دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۹). در این تحقیق تعریف عملیاتی متغیرها به شرح زیر می­باشد.

• • آمیخته قیمت: در این تحقیق منظور از آمیخته قیمت؛ استراتژی­هایی چون تخفیف، فروش اقساطی، داشتن قیمت­های متنوع و پیروی از قیمت بازار می­باشد و مانند سایر متغیرهای این پژوهش، به وسیله طیف پنچگانه لیکرت سنجیده می­ شود .

• • آمیخته توزیع: در این تحقیق منظور از آمیخته مکان(توزیع)؛ توسعه و نفوذ در بازار و انتخاب روش­های توزیع بر اساس سود و تفاوت­های هر منطقه می­باشد.

• • آمیخته ترفیع: در این تحقیق منظور از آمیخته ترفیع؛ تبلیغات دهان به دهان، استفاده از ویزیتور، تبلیغ بر روی کامیون ها و شرکت در همایش­ها و نمایشگاه­ها می­باشد.

• • آمیخته محصول: در این تحقیق منظور از آمیخته محصول؛ برند، بسته بندی، گارانتی و هم خوانی محصول با نیاز مصرف کننده است.

• • آمیخته شخص: در این تحقیق منظور از آمیخته شخص؛ دادن ایده­های اصلی کسب و کار توسط صاحب کسب و کار و توانایی برقراری روابط دوستانه به رقبا، مشتریان و سازمان­های ذی ربط می­باشد.

• • نوآوری: در این تحقیق منظور از نوآوری؛ تغییر در خطوط محصول، توجه و ارائه محصول جدید، اضافه کردن ارزش افزوده به محصول اصلی و توجه به تحقیق و توسعه است.

۲-۲۰-۱- درمان های روانشناختی افسردگی
رواندرمانی بین فردی(IPT)^[116]
در درمان بین فردی که جرالدکلرمن مبدع آن بود ، بریکی دو مشکل بین فردی فعلی بیمار تأکید می شود، این نوع درمان بر دو فرض مبتنی است:اولاً مشکلات بین فردی احتمالا ریشه در کژکاریهای در روابط دوران کودکی او دارند، ثانیاً این مشکلات احتمالا در تسریع و دوام علایم افسردگی فعلی بیمار نیز نقشی دارند. درمان بین فردی مؤثرترین اسلوب رواندرمانی برای دوره های شدید افسردگی اساسی است. برنامه درمان بین فردی معمولاً از دوازده تا شانزده جلسه هفتگی تشکیل شده است. مشخصه این شیوه رویکرد فعال درمانی است.در این درمان به پدیده های درون روانی نظیر سازوکارهای دفاعی و تعارضهای درونی پرداخته نمی شود.به رفتارهای مشخص و معینی از قبیل فقدان جرأتمندی^[۱۱۷]، مختل بودن مهارتهای اجتماعی، وتفکر تحریف شده میتوان پرداخت، آن هم فقط در بافتار اهمیت و اثری که در روابط بین فردی بیمار دارند(کاپلان و سادوک؛ ترجمه رضاعی،۱۳۸۹).

محور درمان، بررسی مشکلات بین فردی بزرگ، مانند مراحل انتقال نقش، تعارضات بین شخصی، داغدیدگی و انزوای بین فردی می باشد. معمولاً درمانگر و درمانجو بر یک یا دو مورد از این مسایل تمرکز می کنند و هدف درمان کمک به شخص برای شناخت احساساتش درباره این مسایل، گرفتن تصمیمات مهم و ایجاد تغییرات برای حل کردن مشکلات مرتبط با این مسایل است. در مطالعات مختلف دیده شده که IPT در از میان بردن MDD مؤثر است و به نظر می رسد که وقتی درمان پس از بهبود شخص ادامه می یابد، از بازگشت آن جلوگیری می کند(فرانک و همکاران،۱۹۹۰).
درمان شناختی
هدف شناخت درمانی آن است که با کمک به بیمار در شناسایی و آزمودن شناختهای منفی، دوره های افسردگیش را تسکین و تخفیف دهد، از عود آنها پیشگیری کند، راه های دیگری برای اندیشیدن پیدا کند که انعطاف پذیر و مثبت باشند و سرانجام واکنشهای جدید شناختی و رفتاری را تمرین کند.
شناخت درمانی در درمان اختلال افسردگی اساسی درمان مؤثری است. بک و همکارانش طبق نظریه خود که طرحواره های منفی و سوگیری های شناختی باعث افسردگی می شود، درمان شناختی را ابداع کردند که هدف آن اصلاح الگوهای فکری غیرانطباقی است. درمانگر سعی می کند به شخص افسرده کمک کند تا عقایدش را درباره رویدادها و خودش تغییر دهد. درمانگر به فرد آموزش می دهد تا تک گویی های درونی اش را زیر سوأل ببرد و الگوهای فکری مؤثری را شناسایی کند.این نوع درمان شناختی، مستقل از درمان عقلانی - هیجانی الیس ابداع شد، اما این درمان ها از چند لحاظ شبیه یکدیگر هستند. برای مثال، بک ظهار می کند که اشخاص دچار افسردگی اگر مرتکب یک اشتباه شوند، احتمال دارد خودشان را کاملاً بی عرضه و نالایق تلقی کنند؛ الیس هم معتقد است که این قبیل اشخاص به این باور نامعقول^[۱۱۸] معتقدند که برای با ارزش بودن باید در همه چیز مهارت داشته باشند(کاپلان و سادوک؛ ترجمه رضاعی،۱۳۸۹).
بک همچنین یک شیوه رفتاری به نام فعال سازی رفتاری^[۱۱۹](BA) را در درمانش می گنجاند که در آن به درمانجو تکالیف فعالیت داده می شود تا تجارب موفقیت آمیزی برای او به ارمغان آورد و به او امکان دهد که نظر خوبی درباره خودش داشته باشد.
اقتباس جدید از درمان شناختی به نام درمان شناختی مبتنی بر ذهن آگاهی بر پیشگیری از عود پس از درمان موفقیت آمیز دوره های عودکننده افسردگی اساسی تمرکز دارد(سگال و همکاران،۲۰۰۱).
آموزش مهارت های اجتماعی
از آنجا که افسردگی ارتباطی بسیار نزدیک با مشکلات بین فردی دارد، درمان های رفتاری بر کمک به بیماران برای بهبود تعاملات اجتماعی تمرکز دارند. شواهد، کارآمدی افزایش رفتارهای اجتماعی آشکار به کمک فنونی مانند آموزش جرأت مندی و آموزش مهارتهای اجتماعی را تائید می کند(هرسن و همکاران،۱۹۸۴).
درمان فعال سازی رفتاری
درمان فعال سازی رفتاری از لحاظ رویکرد رفتاری آشکارش با آموزش مهارت های اجتماعی مرتبط است. بی فعالیتی، گوشه گیری، و تنبلی علایم شایع افسردگی اند.از دیدگاه فعال سازی رفتاری کارکرد این رفتارها بسیار مهم است. طرفداران BA ادعا می کنند که این رفتارها سطح از قبل پایین تقویت مثبت را که با افسردگی همراه است، کاهش خواهد داد. در حین درمان با پرداختن به رفتارهای غیر انطباقی بیمار او یاد می گیرد که در جهان به گونه ای عمل کند که از تقویت مثبت برخوردار شود.
درمان مبتنی بر روانکاوی:
هدف رواندرمانی روانکاوانه تغییر منش یا ساختار شخصیت بیمار است، نه فقط تسکین و تخفیف علایم. افزایش اعتماد بیمار در روابط بین فردی ، احساس صمیمیت ، مکانیسم های مدارا، قابلیت درسوگ نشستن و قدرت برخوردار شدن از طیف وسیعی از حالات روحی و هیجانی، برخی از اهداف درمان روانکاوانه است(کاپلان و سادوک؛ ترجمه رضاعی،۱۳۸۹).
دارو درمانی:
سه نوع داروی اصلی ضد افسردگی عبارتند از:
۱)داروهای سه حلقه ای(مثل ایمی پرامین)،۲) بازدارنده های مونوآمین اکسیداز( MAOIها)(مثل ترانیلسپیرومین) و ۳) پازندارنده های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI ها)(مثل پروزاک). داروهای نوع ۱ و ۲ هم ا ز میزان سروتونین و هم از میزان نوراپی نفرین مغز کم می کنند، ولی SSRI ها فقط سروتونین را انتخاب می کنند و اجازه نمی دهند که نورونهای پری سیناپتیک آنها را دوباره جذب کنند. همۀ این داروها انتقال نورترانسمیترها بین نورونها را تسهیل می کنند(گنجی،۱۳۹۲).
درمان با شوک الکتریکی(ECT):
امروزه ECT برای کسانی استفاده می شود که از افسردگی شدید رنج می برند و سایر روش های درمانی کارآمد نبوده است(گنجی،۱۳۹۲).
۲-۲۱- اضطراب:
قرن بیستم به عنوان عصر اضطراب نامیده می شود؛ هر چند که ترس و اضطراب و سایر هیجانات از زمان پیدایش انسان با وی همراه بوده و در واقع به قدمت خود بشر می باشد. با اینکه ترس از زمان های قدیم مطرح بوده اما اضطراب و تفاوت آن با ترس و نفوذ آن در شرایط زندگی تنها مدت کوتاهی قبل از قرن بیستم شناخته شده است(اشپیلرگر،۱۹۷۲). به طوری که آیدون ، عصر حاضر را دوران اضطراب نامیده است. پیچیدگی های جاری تمدن، سرعت تغییرات و بی توجهی نسبت به مذهب و ارزش های خانوادگی برای افراد و اجتماع، تعارض ها واضطراب های تازه ای بوجود آورده است. امروزه به طور کلی در کار طبابت مشاهده می شودکه به نوع و تاثیر اضطراب توجه می شود ودر واقع اضطراب جزء مکمل در طب روان تنی و فرضیه ها و کار روانپزشکی است(کاپلان و سادوک ،۱۹۸۸).
اضطراب را نگرانی به علت مشکل پیش بینی شده تعریف می کنند. اضطراب معمولاً به خطری در زمان آینده مربوط می شود. اضطراب معمولاً شامل برانگیختگی ملایم است و شخصی که دچار اضطراب است ممکن است فقط نا آرامی و تنش فیزیولوژیایی را احساس کند(کرینگ و همکاران ،۲۰۰۷).
اضطراب به عنوان مجموعه ای از پاسخ های جسمی، شناختی و رفتاری به استرس یاد می شود. یکی از پدیده هایی که پیوسته با بشر همراه بوده و به منزله بخشی از زندگی هر فرد در جوامع گوناگون تلقی می شود، اضطراب است. اضطراب بیش از حد پائین یا اضطراب بیش از حد زیاد ممکن است ما را با مشکلات و خطرات قابل توجهی مواجه سازد. در حد متوسط آن می تواند به ما کمک کند تا در جهت انجام فعالیت های خود بطور مناسب تلاش کنیم و زندگی خود را بهبود بخشیم. چنانچه وقتی اضطراب خیلی شدید باشد اصطلاحاتی چون وحشت، هراس، بیم و ترس مورد استفاده قرار می گیرد. وقتی اضطراب تا حدی ملایم و خفیف باشد اصطلاحاتی چون پریشانی، نگرانی، ناراحتی و غصه مورد استفاده قرار می گیرد. اضطراب از این لحاظ که به ما کمک می کند متوجه خطرات آینده شویم و برای آن برنامه ریزی کنیم - یعنی آمادگی مان را افزایش دهیم، به دیگران کمک کنیم تا از موقعیت های بالقوه خطرناک اجتناب کنند و قبل از وقوع مشکلات احتمالی درباره آن ها درست فکر کنیم - انطباقی است(کرینگ وهمکاران، ۲۰۰۷).
بنابراین اضطراب به منزله بخشی از زندگی هر انسان، یکی از مؤلفه های ساختار شخصیت وی را تشکیل میدهد و از این روی است که پاره ای از اضطراب های دوران کودکی و نوجوانی را می توان بهنجار دانست و تأثیر مثبت آنها را بر فرایند تحول پذیرفت چرا که این فرصت را برای افراد فراهم می آورند تا مکانیزم های سازشی خود را در جهت مواجهه با منابع تنش زا و اضطراب انگیز گسترش دهند. به عبارت دیگر می توان گفت که اضطراب در پاره ای از مواقع سازندگی و خلاقیت را در فرد ایجاد می کند، امکان تجسم موقعیت ها و سلطه بر آنها را فراهم می آورد و یا آنکه وی را بر می انگیزد تا به طور جدی با مسئولیت مهمی مانند آماده شدن برای یک امتحان یا پذیرفتن یک وظیفه اجتماعی مواجه شود(دادستان، ۱۳۷۶).
اضطراب پاسخی ضروری به تنیدگی است و فرد را به هنگام مواجهه با خطر، برای کنش و واکنش آماده می سازد. در بسیاری از مواقع چنین پاسخی منطقی و حتی حیاتی است. اما حالت نابهنجار آن می تواند برگستره ی وسیعی از عملکردهای آدمی اثر بگذارد.
نظریه پردازان مختلف دیدگاه های متفاوتی در مورد مفهوم اضطراب دارند. اکثر این نظریه پردازان می گویند ریشه های اضطراب از جهت گیری آینده است که در آن افراد نسبت به آینده بیمناک اند(بارلو، ۱۹۸۸). به طور خلاصه به برخی از آنها اشاره می شود: فروید اضطراب را به عنوان علامت و نشانه ای برای تهدید (خود) می داند. آدلر معتقد است که اضطراب احساس حقارت کردن است(شفیع آبادی و ناصری، ۱۳۷۵). هورنای معتقد است که اضطراب احساس تنهایی و درماندگی کردن در دنیای خصومت آمیز است. راجرز، اضطراب را نتیجه ادراک تهدید به مفهوم خودانگاره می داند. راتر می گوید اضطراب منعکس کننده تفاوت و اختلاف بین نیازهای مبرم و قوی فرد با انتظارات ساده او است(راس،۱۳۷۳).
۲-۲۲- تفاوت ترس و اضطراب
اضطراب اخطاری است درباره یک خطر قریب الوقوع که شخص را برای مقابله با تهدید خطر آماده می سازد. اضطراب شبیه ترس است با این تفاوت که ترس اختصاصی است و منبع مشخص و عینی دارد. اضطراب و ترس هر دو در مقابل خطر و در پاسخ به آن احساس می شوند و واکنش های زیستی مشابهی دارند. اضطراب ریشه ای درونی دارد، از شخصیت ناشی می شود و پاسخ به تهدیدی نامشخص و ناشناخته است که دارای جنبه تعارضی و غالباّ مزمن می باشد(راو،۱۹۹۸).
اختلالات اضطرابی از شایعترین طبقات اختلالات روانی هستند. سه مکتب عمدۀ روانشناختی، مکاتب روانکاوی، رفتاری، و وجودی در مورد اضطراب نظریه هایی پرداختند.
نظریه های روانکاوانه: فروید اضطراب را هشداری حاکی از وجود خطری در ناخودآگاه دانست. یعنی آن را نتیجۀ تعارض روانی بین خواسته های ناخودآگاهانه جنسی یا پرخاشگرانه و تهدیدهای مرتبط با آنها در فرامن(سوپرایگو) یا جهان خارج تلقی کرد. ایگو در پاسخ به این هشدار، مکانیسم های دفاعی خود را بسیج می کند تا از ورود افکار و احساسهای نامقبول به خودآگاه پیشگیری کند. از منظر روانپویشی، هدف از درمان الزاماً نه حذف کامل اضطراب، که افزایش تحمل فرد در برابر آن است. یعنی هدف آن است که ظرفیت فرد برای تجربۀ اضطراب بیشتر شود و بتواند از آن در یافتن تعارض زیربنایی ایجادکنندۀ اضطراب سود جوید. اضطراب واکنشی به موقعیتهای گوناگونی است که در چرخه زندگی پیش می آید.
نظریه های رفتاری: طبق نظریه یادگیری یا رفتاری، اضطراب، پاسخی شرطی به یک محرک محیطی معین است. در مدل شرطی سازی کلاسیک، دختری که توسط پدری بد رفتار بزرگ شده است به محض دیدن وی ممکن است دچار اضطراب شود. این دختر از طریق تعمیم ممکن است نسبت به همه مردها بی اعتماد شود. در مدل یادگیری اجتماعی کودک ممکن است با تقلید اضطراب موجود در محیط (مانند والدین مضطرب) پاسخ اضطرابی بروز دهد.
نظریه های وجودی (اگزیستانسیال): مفهوم کلیدی نظریه وجودی این است که فرد احساس می کند در جهانی بی هدف زندگی می کند. اضطراب در واقع واکنش فرد است به این خلأ عظیمی که در وجود و معنای زندگی می بیند.
۲-۲۳- اختلالات اضطرابی
افراد مبتلا به اختلالهای اضطرابی در اثر احساسهای مزمن و شدید اضطراب، درمانده می شوند. این احساس ها به قدری نیرومند هستند که افراد مبتلا به این اختلالها قادر نیستند فعالیتهای روزمره خود را انجام دهند. اضطراب آن ها ناخوشایند است و باعث می شود نتوانند از موقعیت های عادی لذت ببرند اما علاوه بر آن می کوشند از موقعیتهایی که باعث می شود احساس اضطراب کنند اجتناب کنند.
اختلالات اضطرابی گنجانده شده در DSM شامل :
هراس خاص^[۱۲۰]، ترس از شی یا موقعیتی خاص که شیوع آن ۷ - ۱۱ درصد می باشد.
اختلال اضطراب تعمیم یافته^[۱۲۱]، نگرانی مستمر و فراگیر که کنترلش مشکل است و شیوع آن ۵ درصد می باشد.
اختلال وسواس فکری - عملی^[۱۲۲]، تفکر وسواسی درباره تهدیدات ضدایمنی احتمالی و رفتار وسواسی کلیشه ای برای کاهش ترس که شیوع آن ۵/۲ درصد می باشد.
اختلال اضطراب پس از سانحه^[۱۲۳]، تفکرات مزاحم و تجربه مجدد ضربه روحی گذشته که شیوع آن ۸ درصد است.
اختلال اضطراب اجتماعی^[۱۲۴]، ترس از ارزشیابی منفی اجتماعی با شیوع بالاتر از ۱۳ درصد.
اختلال وحشتزدگی^[۱۲۵]، حمله ناگهانی تشویش شدید، وحشت، و احساس مرگ قریب الوقوع که با علایمی مانند تنفس سخت، تپش قلب، تهوع، درد قفسه سینه و… همراه است.
۲-۲۴- نشانه های اضطراب
اضطراب زمانی مایه نگرانی می شود که به چنان سطح شدیدی رسیده باشد که توانایی عمل کردن در زندگی روزمره را مختل کند، به طوری که فرد دچار حالت ناسازگارانه ای شده باشد که مشخصه آن واکنشهای جسمانی و روانی شدید است(هالجین و همکاران،۱۳۹۰).
اضطراب را می توان به صورت ترس مداوم و بی دلیل که خود به تنهایی می تواند به بیمار ضربه بزند توصیف کرد. این اضطراب از نظر کیفی با اضطرابی که افراد طبیعی در مقابل فشارهای خاصی دچار می شوند تفاوتی ندارد و با همان تغییرات جسمانی همراه می باشد که برای همه آشنا است، یعنی تندی نبض، تپش قلب، افزایش فشار خون، گشاد شدن مردمک چشم، لرزش دست ها، بدخوابی، بی اشتهایی و احساس برانگیختگی دائمی، اختلال در خواب شبانه و احتمال وقوع حمله های تنش و اضطراب.
کاپلان وسادوک (۱۹۹۸) احساس اضطراب را دارای دو جزء می دانند:
الف - آگاهی از احساس های فیزیولوژیک(تپش قلب ، تعریق، احساس پروانه در شکم، تنگی قفسه سینه، لرزش زانوها )
ب - آگاهی از وجود عصیانیت و ترس.
۲-۲۵- اختلال اضطراب اجتماعی
اختلال اضطراب اجتماعی SAD که گاهی هراس اجتماعی نامیده می شود توسط ترس شدید از موقعیت ها یا عملکردهای اجتماعی که ممکن است فرد در آن ها مورد قضاوت توجه و موشکافی دیگران قرار گرفته یا بسیار سراسیمه شود و خجالت بکشد مشخص می شود. بعضی از موقعیت هایی که افراد دچار اختلال اضطراب اجتماعی از آن میترسند عبارتند از: موقعیت های مربوط به تعامل های بین فردی مانند مهمانی ها، جشن ها، جلسه های عمومی، بحث و گفتگو ها و مکالمه ها و همچنین موقعیت های عملکردی مانند در مرکز توجه قرار گرفتن، خوردن، نوشیدن در مجامع عمومی.
براساس چهارمین مجموعه تجدید نظر شده تشخیصی و آماری اختلال های روانی انجمن روانپزشکی آمریکا (۲۰۰۰) تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی مستلزم این است که موقیت های ایجاد کننده هراس همیشه یک پاسخ اضطرابی را در فرد راه اندازی می کنند. فرد باید اظهار کند که ترس او افراطی، شدید، غیرواقع گرایانه است، او باید از این موقعیت ها اجتناب کرد یا با ناراحتی زیادی وارد آنها شود و از نظر بالینی ناراحتی و نگرانی شدیدی را در اثر این اختلال تجربه کند.