۹۰)کسی که پیش تو جز من نهاد خوان سخن به کاسه سر بی مغز میپزد سودا
بین خوان، کاسه و میپزد تناسب وجود دارد.
سودا: (به معنی مرض دماغی) با مغز و سر ایهام تناسب دارد.
معنی بیت: هر کسی غیر از من در محضر تو زبان به سخن بگشاید، از خامی و بی مغزی، سودای خام و ناروا در کاسهی سر میپزد و به مراد خود نخواهد رسید.
۹۱)دم مجیر به مدحت زبان مرغانست تو فهم کن که سلیمان تویی به تاج و لوا
معنی بیت: دم مجیرالدین در مدیح تو همچون زبان مرغان گشوده شده و نغمه پردازی میکند تو نیز اشارت سخن مرا فهم کن. زیرا تو به واسطهی تاج و رایت خود سلیمان زمانی و سلیمان نیز زبان مرغان را میفهمد.
۹۲)اگر نبوت اهل سخن کنم دعوی بس است معجز من این قصیده غرا
غرا: عبارت فصیح و استوار و منسجم (معین).
معنی بیت: اگر من ادعای پیامبری جرگه اهل سخن و شعرا را بکنم، این قصیده فصیح و استوار به عنوان معجزه نبوت من کافی خواهد بود.
۹۳)سزد که صدر ترا زحمت دعا ندهم چه چیز نیست ترا تا بخواهم آن به دعا؟
صدر: صدر مجلس، پیشگاه (معین).
مصرع دوم استفهام انکاری است.
معنی بیت: ای سرور من، سزاوار است که دعا را مزاحم پیشگاه تو نگردانم چرا که تو چیزی کم نداری تا دعا کرده و آن را برای تو بخواهم.
۹۴)ازین قدر نگزیرد که گویم از سر صدق که باد حاجت و حکمت همه روان و روا
بین روان و روا، جناس زاید (مذیل) وجود دارد.
در این بیت لف و نشر مشوش وجود دارد.
این بیت، بیت دعاست.
معنی بیت: ولی گزیر و چاره ای از این نیست که با صداقت بگویم حاجت و حکم تو در همه جا روان و روا باد.
منابع قصیده ۴
۱-مولوی، جلالالدین، کلیات شمس یا دیوان کبیر، مصحح بدیع الزمان فروزانفر، امیر کبیر، تهران، چاپ دوم، ۲۵۳۵.
۲-ملّاح، حسینعلی، حافظ و موسیقی، وزارت فرهنگ و هنر تهران، ۱۳۵۱، ص ۴۵.
۳-مصاحب، غلامحسین، دائرهالمعارف فارسی، فرانکلین، تهران، جلد ۱، ۱۳۴۵، ج ۲، ۱۳۶۵.
۴-خواجوی کرمانی، دیوان، مصحح؛ احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، چاپ دوم، ۱۳۶۹ .
۵-خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ، انتشارات صفی علیشاه، چاپ مروی، چاپ ۲۵، تهران زمستان ۱۳۷۸، ص ۳۱۶ .
۶-خاقانی شروانی، افضلالدین بدیل بن علی نجار، دیوان، دکتر ضیاءالدین سجادی، انتشارات زوّار، چاپ مهدی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴، ص ۲۴ .
۷-شهیدی، سید جعفر، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۴، ص ۸ .
۸-نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، به تصحیح دکتر بهروز ثروتیان، انتشارات توس، چاپ و صحافی شرکت افست «سهامی عام» (چاپخانه ۱۷ شهریور)، چاپ اول، ۱۳۶۶، ص ۵۸۲ .
۹-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۳۲۱ .
۱۰-شهیدی، سید جعفر، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۴، ص ۴۳۹ .
۱۱-عطار نیشابوری، فریدالدین، الهی نامه، مصحح فؤاد روحانی، انتشارات زوّار، تهران، چاپ دوم، ۱۳۵۱ .
۱۲-جرجانی، میر سید شریف، تعریفات، استانبول ۱۳۲۷ هـ . ق.
۱۳-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۲۴۳ .
۱۴-نظامی، هفت پیکر، مصحح :وحید دستگردی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، بدون تاریخ.
۱۵-دیوان خاقانی، همان مأخذ.
۱۶-نظامی گنجوی، مخزن الاسرار، با تصحیح: حسن وحید دستگردی، انتشارات سوره مهر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۹، ص ۵ .
۱۷-خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار؛ منشآت، تصحیح و تحشیه محمد روشن، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۹.
۱۸-خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ، انتشارات صفی علیشاه، چاپ مروی، چاپ ۲۵، زمستان ۱۳۷۸، ص ۵۶۳ .
۱۹-دیوان غزلیات حافظ، همان مأخذ، ص ۶۴۲ .
۲۰-عطار نیشابوری، فریدالدین، دیوان، حواشی و تعلیقات از: م. درویش، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ دوم، ۱۳۵۹، ص ۷۲۸ .
۲۱-سعدی، کلیات، طبق نسخه محمدعلی فروغی، نشر پیمان، چاپ گلبان، چاپ اول، ۱۳۷۸ .
۲۲-معدن کن، معصومه، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ محمد امین، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص ۱۶۴ .
وزن:
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
بحر:
مجتث مثمن مخبون اصلم
ظاهراً مجیرالدین در سرودن این قصیده از قصیدهی خاقانی با مطلع:
عروس عافیت آنگه قبول کرد مرا که عمر بیش بها دادمش به شیربها
تأثیر پذیرفته و به وزن و روی آن قصیده، قصیدهی خود را سروده است و حتی بعضی از کلمات و ترکیبات و مضمونهای مجیر در این قصیده، در قصیدهی مذکور استادش به چشم میخورد. مجیر در این قصیده، از استاد خود خاقانی به نیکی یاد کرده و علم و دانش و سخنان استوار و ایمان و ارادهی استادش را ستوده است و بالاخره در برابر مقام والای خاقانی و مدح و تمجید او اظهار عجز نموده و با دعای خیر برای او و آرزوی فراگیر بودن علمش، سخن را به پایان برده است.
۱)ز دور جنبش این چرخ سیمگون سیما چو سیم و زر شده گیر اشگ ما و چهره ما
سیمگون سیما: آن که سیمای سفید و روشن دارد. (فرهنگنامه شعری)
لف و نشر مرتب وجود دارد(: اشک ما چو سیم (سفید) و چهره ما چو زر (زرد) فرض کن).
بین سیمگون و سیم: جناس زاید (مذیل) وجود دارد.
واژه ها، ترکیبات، صنایع بدیع، نکته های بلاغی و بعضی نکات دستوری در ۲۰ قصیده اول دیوان مجیرالدین بیلقانی- فایل ۳۶