۷۶

چکیده انگلیسی

۸۲

چکیده
تعیین مهریه‌های غیرمتعارف و غیرعقلایی به دلیل فقدان قدرت بر تسلیم آن از نظر فقهی و حقوقی باطل انگاشته می‌شود و از عوامل تداوم زندگی زناشویی به شمار نمی‌آید بلکه آثار نامطلوبی را درپی خواهد داشت. در این رساله سعی شده است تا با گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی کتابخانه‌ای به بررسی کتب فقهی وحقوقی مهریه‌های غیرمتعارف و غیرعقلایی و آثار آن پرداخته شود تا شاید در یک مجموعه‌ی مدوّن اطلاعات سودمندی در اختیار طالبان این مباحث قرار دهد. به همین جهت با توجه به جایگاه مهریه به عنوان یک سنّت کهن در سیره‌ی قولی و عملی ائمه وتفاوت نگرش مردم درزمان حال به تبیین و روشنگری اقسام مهریه، صحت و بطلان آن، ماهیت فقهی و حقوقی آن، تفاوت‌ مهریه‌های غیرمتعارف و غیرعقلایی و احکام مربوط به هر یک، علل افزایش میزان مهریه و… پرداخته شده است.
بنابراین در خصوص مهریه رجوع به اصل دین، یکی از منابع مهم تولید ارزش و تعریف رفتار بهنجار در جامعه‌ی ماست. مهریه‌‌های غیرمتعارف و غیرعقلایی از منظر دینی یک ناهنجاری شمرده می‌شوند. روایات متعددی بر سبک بودن مهریه تأکید می‌کنند و افزایش آن را منشأ خصومت می‌دانند. برخی از جامعه‌شناسان نیز در شناساندن رفتارهای بهنجار از رفتار نابهنجار فقط به تعاریف مرسوم در منابع غربی توجه می‌کنند و احیاناً در تحلیل و تبیین آنها دچار اشتباه می‌شوند.

واژگان کلیدی: مهریه، مهریه‌های غیرمتعارف، مهریه‌های غیرعقلایی
مقدمه
زندگی مشترک که با میثاق مقدس ازدواج آغاز می‌شود، یکی از با ارزش‌ترین نعمت‌هایی است که خداوند متعال جهت تکامل انسان‌ها قرار داده است. بی‌تردید چنانچه امر ازدواج با شرایط منطقی، صحیح و منطبق با اصول موجود در شرع مقدّس اسلام انجام پذیرد، حاصلی جز نزدیکی به معبود یکتا و آرامش انسان نخواهد داشت. یکی از شرایط ازدواج که لازم است پیش از وقع عقد زن و مرد بر سر ان به توافق رسند، مسأله‌ی مهریه است.
بر اساس دستورات شرع مقدس اسلام، شایسته است با تعیین مهریه‌ی متعادل، با توجه به اصول شرعی و در حدی که افراط و تفریط نباشد، پایه‌های یک زندگی مشترک از ابتدا به گونه‌ای صحیح بنا نهاده شود. «براساس آیه‌ی ۴ سوره‌ی نساء «واتو انساء صدقاتهن نحله…» فلسفه‌ شرع مقدس برای مهریه یک نوع هدیه دادن است. سنت پیامبر در این زمینه در مورد حضرت زهرا(س) و زنان پیامبر مهر السنه بوده و زیاد نبودن مبلغ مهریه، به عنوان امری پسندیده تلقی می‌شده است.
در اجتماع کنونی ما که نوعاً ازدواج‌ها دچار آسیب شده است، برخی خانواده‌ها برای فرار از تزلزل و جدایی، در موقع پیوند ازدواج مهریه‌ی دختر را خیلی بالا گرفته و از این گذرگاه می‌کوشند تا پیوند ازدواج را استحکام ببخشند؛ غافل از این که همین دوراندیشی راساً و مستقلاً عامل تزلزل و تضعیف خانواده می‌گردد.
با توجه به این که در حال حاضر در کشور ما بین ۱۳ تا ۱۴ میلیون جوان در آستانه‌ی ازدواج قرار دارند و یکی از شرایط لازم امر ازدواج در شرع مقدس اسلام مسأله‌ی مهریه است و نظر به این که ۷۸ درصد از جوانان، مهریه‌ی سنگین را موجب گریز از ازدواج می‌دانند، تعیین میزان مهریه به نوع که هم قابل پرداخت بوده، و هم جلوی هر گونه سوء استفاده‌ی احتمالی را بگیرد، تبدیل به یکی از معضلات اجتماعی گردیده است. لذا مطالعه‌ی وضعیت مهریه در ازدواج جوانان امروزی، آسیب‌شناسی آن به منظور برنامه‌ریزی جهت تسهیل امر مقدس ازدواج و برطرف نمودن موانع آن ضروری می‌باشد.
پرداختن قرآن کریم به موضوع مهریه در برخی از آیات(نساء آیه‌ی ۴ و ۲۴) نشان‌دهنده‌ی اهمیت آن در زندگی انسان است. در اسلام، مسأله‌ی مهر و پرداخت آن تا آن درجه اهمیت دارد که در سنت اسلامی زن نمی‌تواند از پذیرش مهریه، ولو به مقدار ناچیز، سرباز زند. «مهریه به آن درجه از اهمیت نیست که عدم پرداخت آن موجب گسستن زندگی گردد، اما تعیین مهریه برای زن، نوعی عنایت و توجه به اوست.
دین مبین اسلام نسبت به اصل مهریه نظر کاملاً روشنی ارائه می‌دهد و شرط صحت عقد نکاح را در تعیین میزان مهریه می‌داند، اما نسبت به مقدار آن کمینه و بیشینه‌ای تعیین ننموده و به توصیه‌های اخلاقی با توافق طرفین بسنده نموده، اما شرایطی را در تعیین مهریه لحاظ کرده است.
با وجود آن که دین اسلام بر سبک بودن مهریه تأکید دارد، اما بررسی میزان مهریه‌ها در سال‌های اخیر افزایش میانگین مهریه را نشان می‌دهد. از آن جا که پدیده‌ی افزایش مهریه در ایران نسبتاً جدید است ریشه‌های آن را باید در شرایط سال‌های اخیر بررسی نمود. مطالعات نشان می‌دهد که عوامل زیادی افزایش مهریه را تحت الشعاع خود قرار داده که به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: نسیه بودن مهریه، وقوع تغییراتی در نظام باورها، نگرش‌ها، رفتارها، انتظارات و ترجیحات اکثریت افراد جامعه و غلبه‌ی نگرش‌های مادی، تحرکات اجتماعی و ایجاد فرصت‌های جدید و استقلال‌طلبی نسبی برای زنان، مهار طلاق و کنترل نوجویی‌های مردان با توجه به بالا رفتن آمار طلاق، افزایش ارتقای منزلت اجتماعی زنان، تشریفات ازدواج، چشم‌و هم‌چشمی‌ها، کمال‌یابی‌، شیوع ازدواج‌های برون فامیلی، تضعیف اعتماد اجتماعی، ترویج بی‌بند و باری و غیره.‌
افزایش مهریه با وجود آن که طلاق را برای مرد مشکل می‌سازد پیامدهای منفی به دنبال دارد. افزایش سن ازدواج و عدم تأمین نیازهای روحی و جسمی جوانان، تغییر در نوع همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، تحمل اجباری زندگی‌های تصنعی، تحت‌الشعاع قرار گرفتن ارزش‌های دین، افسردگی، عصبیت و بدبینی، رواج فحشاء، حیله‌گیری و بداخلاقی، عدم وفای به عهد و از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی از جمله این پیامدهاست.
فلسفه‌ مهریه در اسلام تبیین مطلوب بودن زن و طالب بودن مرد است. خداوند مهریه را تعیین فرمود تا مرد به وسیله‌ی مهریه صداقت خود را در ابراز علاقمندی نشان بدهد. با توجه به فلسفه‌ مهریه، تعیین مهریه متناسب در حفظ زندگی زناشویی نقشی مهم ایفا می‌کند، زیرا همان گونه که مهریه‌ی سنگین در اسلام ناپسند شمرده شده، مهریه‌های اندک و حتی قرار ندادن مهریه نیز نامعقول می‌باشد. چون مهریه نشان از احترام مرد و زن است و نبودن یا اندک بودن آن موجب می‌گردد که زن خود را در مقابل زنان هم ردیف خود محقر و کوچک ببیند و آسیب‌های روحی و روانی به وی وارد آید. این در حالی است که در صورت زیاد بودن میزان مهریه مرد همیشه خود را مطیع و فرمان‌بردار زن خواهد دید و از ترس این که زن بنا به دلایلی مهریه‌ی خویش را مطالبه نماید، سعی می‌کند بنا به خواسته‌ی زوجه عمل نماید.
«مهریه»، جزو حقوق امضایی شرع مبین اسلام است. در دین اسلام احکام و حقوق به دو دسته امضایی و تاسیسی تقسیم می‌شوند. احکام امضایی از پیش از اسلام وجود داشته‌اند و شارع مقدس آنها را یا کاملا پذیرفته است یا با اندک تغییراتی جزو احکام و حقوق اسلامی برشمرده است. حال آنکه احکام تاسیسی برای نخستین بار توسط شارع مقدس وضع شده‌اند و مسلمانان موظف شده‌اند از این احکام و حقوق پیروی کنند. هنگامی که می‌گوییم «مهریه» جزو احکام و حقوق امضایی است، بدین معنی نیز هست که «مهریه» جزو حقوق عرفی جامعه بوده و شارع مقدس آن را به رسمیت شناخته است. بنابراین وجه عرفی «مهریه» را نباید فراموش کرد، ضمن آنکه در اسلام عنوان «مهرالسنه» که مهریه حضرت فاطمه سلام‌الله علیهاست و به عنوان میزان مهریه‌ای که سنت حضرت رسول (ص) آن را پذیرفته و مقبول می‌داند، مورد تایید بزرگان دین قرار دارد. مقام معظم رهبری از دو تعبیر درباره مهریه‌های سنگین استفاده فرموده‌اند. نخست ضرر زدن به جامعه است و تعبیر دوم سنت جاهلی است به فرض اگر دخترخانمی خواستار مهریه‌ای معادل سکه‌هایی که فاصله زمین تا ماه را پر کنند (در واقع چنین چیزی بوده است) و مرد هم آن را پذیرفت این دو هم به جامعه ضرر زده‌اند و هم سنتی جاهلی را ترویج داده‌اند. مهریه‌های عجیب و غریب مانند یک تن بال پشه و دست و پای داماد و امثال اینها نیز بیش از آنکه مهریه باشند، رفتارهایی عقلانیت‌گریز به شمار می‌روند. جامعه‌ای که بر آن عقلانیت حاکم نباشد، جامعه‌ای است که محیط مناسبی برای رشد انواع بزهکاری‌ها و ناهنجاری‌ها محسوب می‌شود. ازدواج امری عقلانی است، عقدی است دائم که جز با رضایت طرفین منعقد نمی‌شود. براساس این عقد، زن و مرد بر یکدیگر حلال می‌شوند و کانونی به عنوان خانواده را تشکیل می‌دهند.در این کانون که هسته‌ای‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی نیز هست، فرزندانی رشد و پرورش می‌یابند که قرار است انسان‌هایی صالح، سالم و کارآمد برای جامعه باشند. حال فرض بفرمایید که زن و شوهر به هنگام عقد یکی از انواع عجیب و غریب مهریه را پذیرفته باشند و عقد براساس آن منعقد شده باشد، در این صورت خانواده‌‌ای که در آینده شکل خواهد گرفت آیا می‌تواند رفتاری عقلانی و زیستگاهی معقول برای اعضای آن باشد؟ پاسخ قطعا منفی است. مهریه‌های سنگین یا مهریه‌های عجیب و غریب، خود معلولند، علت‌ها را باید شناخت و با ریشه‌یابی علت‌ها می‌توان با معلول برخورد کرد. متاسفانه طی چند دهه گذشته کمتر مشاهده شده است که نهادهای فرهنگ‌ساز و نهادهایی که در زمینه فرهنگ جامعه تصمیم‌گیری یا تصمیم‌سازی می‌کنند به این مهم توجه داشته باشند. اکنون ما با معضل رشد روزافزون مهریه‌های سنگین یا عجیب و غریب روبه‌رو هستیم. در واقع عرفی در حال شکل‌گیری است که عرف بیمارگونه است. بی‌تردید باید به چاره‌جویی پرداخت. به نظر می‌رسد که در گام نخست باید جامعه را نسبت به عوارض منفی این معضل آگاه ساخت که آن نیز برعهده مدیران تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر است.
در قدیم خانواده‌ها به جای این که طلا مهر کنند، ۳دانگ خانه را به اسم عروس می‌کردند تا هم سرمایه‌ای برای عروس و پسرشان باشد و هم خانواده دختر آینده نگری می‌کردند تا صاحب ملک شود و سرپناهی داشته باشد اما به دلیل شرایط بد اقتصادی چون خانواده‌ها سرمایه ای ندارند که بتوانند به عنوان مهریه استفاده کنند به سکه روی آورده اند. تعیین مهریه‌های نامتعارف به این دلیل است که دختران شغلی ندارند و اگر طلاق بگیرند باید بتوانند به نحوی زندگی‌شان را بگذرانند و بالا گرفتن مهریه به این دلیل است که دختر کار نمی‌کند و اگر طلاق گرفت بتواند زندگی اش را بگذراند. پسرها نیز در زمان خواستگاری به این دلیل این مهریه‌ها را قبول می‌کنند که فکر می‌کنند مهریه را نه کسی داده و نه کسی گرفته و خوب می‌دانند که نمی‌توانند حتی یک صدم مهریه ای را که تعیین کرده‌اند، پرداخت کنند.
در خصوص مهریه تحقیقات زیادی در ایران انجام شده است از جمله؛ یوسف‌زاده(۱۳۸۴) در مقاله‌ای تحت «عنوان پایش جامعه‌شناختی مهریه»، سنت پرداخت مهریه را یک سنت دیرپا و کهن از نظام‌های مختلف حقوقی خانواده در بین تمدن‌های پیشین بوده است. از جمله کارکردهای اجتماعی مهریه، ارضای نیاز فطری، بیمه اجتماعی، احساس امنیت نسبت به آینده و ارزش نمادین ذکر می کند و از جمله پیامدهای مهریه سنگین و غیرعقلایی را تغییر در نوع همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، احتمال سوداگری و موارد دیگر می‌داند. همچنین حقانی‌زنجانی(۱۳۸۴) در مقاله‌ای با عنوان: «مهر سنگین، زنجیری بر پای ازدواج». با برشمردن انواع مهریه و تقسیم‌بندی آنها و نیز مسائل حقوقی مهریه سنگین به مضرات این نوع مهریه بر همسرگزینی و ازدواج و دوام خانواده پرداخته است. و سعیدی(۱۳۸۹) در تحقیق خود با عنوان: «بررسی اعتبار حقوقی مهریه‌های سنگین»، بیان می‌دارد که؛ تعیین مهریه‌های سنگین توسط زوجین که گاه ادای آن در توان زوج نیست از مشکلات شایع حقوقی است. این مهریه‌ها اغلب به طور کلی فی‌الذمه بر عهده زوج قرار می‌گیرد در حالی که اوضاع و احوال نشان می‌دهد متعهد نه تنها توان بالفعل پرداخت آن را ندارد بلکه احتمال معقولی به توانایی او در آینده نیز نیست. وی معتقد است بطلان این گونه مهریه‌ها به علت مقدور التسلیم نبودن، مورد اشاره بعضی از اساتید