منظور از چهار طرف چیست؟ در روایتی امام باقر این پرسش را چنین پاسخ می­دهد که خودِ شیطان هجوم از چهار طرف را تفسیر و تبیین کرده است: «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ‏ مَعْنَاهُ أُهَوِّنُ‏ عَلَیْهِمْ‏ أَمْرَ الْآخِرَهِ وَ مِنْ‏ خَلْفِهِمْ‏ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ الْبُخْلِ بِهَا عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقَى لِوَرَثَتِهِمْ‏ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ‏ أُفْسِدُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِمْ بِتَزْیِینِ الضَّلَالَهِ وَ تَحْسِینِ الشُّبْهَهِ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ‏ بِتَحْبِیبِ اللَّذَّاتِ إِلَیْهِمْ وَ تَغْلِیبِ الشَّهَوَاتِ عَلَى قُلُوبِهِم‏»^[۲۸۹]: آمدن از رو به رو یعنى کار آخرت را بر آنها سبک سازم و آمدن از پشت سر یعنى آنها را به جمع مال و منع حقوق وادارم تا براى وارثان پس انداز کنند، آمدن از سمت راست تباه کردن امر دین است بوسیله خوش نما کردن گمراهى و شبهه سازى و آمدن از سمت چپ تشویق به لذات‏ و دل دادن به شهوات است.^[۲۹۰]
۳-۲-۱-۲- سیاست کمین و بهره گیری از غفلت
خداوند این انتظار را چنین بیان می­دارد: «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ»^[۲۹۱]: گفت: «پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندى، من هم براى [فریفتن‏] آنان حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست.^[۲۹۲]
۳-۲-۱-۳- سیاست گام به گام و تدریجی
این سیاست دو مرحله­ ای است؛
مرحله اول: پوشش دادن به گناهان بزرگ و آسان نمایی جرم و گناه است؛ زیرا برای آدمی در آغاز راه، ارتکاب گناهان بزرگ بسیار سخت است؛ راه حل دشمن در این سیاست نردبانی پوشش دادن و زینت آرایی گناه و آسان نشان دادن جرم سنگین آن است تا گناه دلربا شود و ترس از غذاب نابود شود و انسان، آرام آرام در مرداب فرورفته و به گروگان دشمن در آید.

مرحله دوم: وسوسه بر گناهان کوچک تا بردن به گردنه­های دشوار است. دشمن گام­های ابتدایی ورود به جاده خود را کوچک و آسان نشان می­دهد تا رفته رفته آدمی را به گردنه­های دشوار هدایت کند دشمن با وسوسه بر انجام کارهای مکروه و ترک کارهای مستحبی حمله را آغاز می­ کند و تا انجام گناهان صغیره و تکرار آنها و رسیدن به گناهان بزرگ و بعد از آن دستبرد به اعتقادات آدمی و سست کردن آنها و پاره شدن پرده حجب و حیا و تصاحب حرم دل ادامه می­دهد. در این باره امام علی فرمود: «إِنَ‏ الشَّیْطَانَ‏ یُسَنِّی‏ لَکُمْ‏ طُرُقَهُ‏ وَ یُرِیدُ أَنْ یَحُلَّ دِینَکُمْ عُقْدَهً عُقْدَهً وَ یُعْطِیَکُمْ بِالْجَمَاعَهِ الْفُرْقَه»^[۲۹۳]: شیطان می­خواهد دین شما را گره گره باز کند و به اجتماع شما تفرقه و جدایی بخشد.^[۲۹۴]
۳-۲-۱-۴ سیاست پیگیری و دوام
به نظر می­رسد که این اصل با توجه به اصول قبل نیاز به توضیح ندارد؛ چون برای هرکسی آشکار است که وسوسه­گری و جنگ بی ­پایان دشمن ادامه خواهد داشت.^[۲۹۵]
۳-۲-۱-۵ سیاست هجوم جمعی
‏هجوم جمعی یعنی فراخوانی شیطان از سپاهیانش، برای صف آرایی و خون ریزی در برابر حق طلبان؛ قرآن کریم می­فرماید: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیرِ»^[۲۹۶]: در حقیقت، شیطان دشمن شماست، شما [نیز] او را دشمن گیرید. [او] فقط دار و دسته خود را مى‏خوانَد تا آنها از یاران آتش باشند.
این آیه نشان می­دهد که شیطان تنها نیست؛ بلکه حزب دارد. یعنی با جمعی است که هدف­های شیطانی را پذیرفته، با آیین و شیوه او هم خوانی داد. حزب شیطان از آدمیان و جنیان تشکیل می­ شود. آنان به صورت فرد فرد به شکار می­روند تا هر کس به نوبه خود با اشاره­های مرموز ابلیس، وسوسه کنند و هرگاه هم موقعیت مناسب بود با فراخوانی شیطان بزرگ یک جا گرد آیند و برای پیکار با حق طلبان جبهه واحدی تشکیل دهند.
در ادامه مباحث اشاره­ای گذرا با مهارت ­ها، تجهیزات و نیروهای شیطان آشنا می­شویم که برخی از مهارت­ های دشمن به قرار زیر است؛
اول. زینت گری و صحنه پردازی
آرایشگری دشمن می تواند به سه صورت باشد:
الف) آرایش امکانات دنیا
که قرآن می­فرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب‏»^[۲۹۷]: دوستىِ خواستنی­ها [ى گوناگون‏] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب‏هاى نشاندار و دامها و کشتزار [ها] براى مردم آراسته شده، [لیکن‏] این جمله، مایه تمتّع زندگى دنیاست، و [حال آنکه‏] فرجام نیکو نزد خداست.
ب) آرایش پندارهای باطل
انسان به طور فطری از باورهای باطل می­گریزد و این دسیسه دشمن است که آن ها را بیاراید تا بدان جا که نقطه مقابل توحید (یعنی شرک) نیز جلوه­ای زیبا به خود گیرد. چنانچه قوم موسی در غیاب وی گرفتار وسوسه «تزیین» دشمن شد و قوم بنی اسرائیل را گوساله پرست کرد.
ج) آرایش رفتارهای زشت
امام علی فرمود: «الشَّیْطَانُ … یُزَیِّنُ‏ لَهُ‏ الْمَعْصِیَهَ لِیَرْکَبَهَا …»^[۲۹۸]: شیطان گناه را –که آتش و سم است- برای او [بنده] می­آراید تا مرتکب آن شود.
دوم. القای وسوسه­های زشت
وسوسه به معنای حدیث نفس و نیز خواندن چیزی با صدای آهسته است از این رو خطورات زشت پنهانی را که از صفحه ذهن می­گذرند وسوسه می­نامیم. چون گویی انسان را با صدای آهسته به سوی خود می­خواند. قرآن کریم می­فرماید: « وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ»^[۲۹۹]: و ما انسان را آفریده‏ایم و مى‏دانیم که نفس او چه وسوسه‏اى به او مى‏کند.
سوم. تباه کردن و گسستن پیوندها
مهارت دیگر دشمن در این مبارزه، نفوذ مرموزانه در صفوف مؤمنان برای گل آلود کردن و گسستن روابط آنهاست. خداوند می­فرماید: «وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً»^[۳۰۰]: و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند»، که شیطان میانشان را به هم مى‏زند، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشکار است.
چهارم. راندن از پشت و زمام گیری از رو به رو
در آیات قرآن از دو مهارت دیگر دشمن سخن گفته است که یکی «استحواذ» و دیگری «احتناک» است. «استحواذ» به معنای راندن شتر از پشت سر است که به طور طبیعی از پشت سر صورت می­گیرد.^[۳۰۱] و «احتناک» به معنای زیر چانه کسی را گرفتن و زمامش را به دست آوردن است.^[۳۰۲] خداوند نیز در قرآن می­فرماید: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ»^[۳۰۳]: شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند.
و باز خدای متعال فرمود: «قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى‏ یَوْمِ الْقِیامَهِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاَّ قَلیلاً»^[۳۰۴]: [سپس‏] گفت: «به من بگو: این کسى را که بر من برترى دادى [براى چه بود]؟ اگر تا روز قیامت مهلتم دهى قطعاً فرزندانش را- جز اندکى [از آنها]- ریشه‏کن خواهم کرد.»
پنجم. دستور
مهارت دیگر دشمن درباره سست باوران بی­اراده، دستور اوست. دشمن در این سطح از موضع قدرت برخورد می­ کند و به خود اجازه می­دهد تا به انسان دستور دهد. خداوند می­فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر …»^[۳۰۵]: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، پاى از پى گامهاى شیطان منهید، و هر کس پاى بر جاى گامهاى شیطان نهد [بداند که‏] او به زشتکارى و ناپسند وا مى‏دارد … .
ششم. نهیب و بانگ
قرآن کریم می­فرماید: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ …»^[۳۰۶]: و از ایشان هر که را توانستى با آواى خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز … .
و در جای دیگر فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطینِ»^[۳۰۷]: و بگو: «پروردگارا، از وسوسه‏هاى شیطانها به تو پناه مى‏برم.^[۳۰۸]
اما تجهیزات دشمن به قرار زیر است؛

1. 1. وسایل گوناگون شکار

مجموعه ای از صفات روحی و درونی و نیروهای بیرونی انسان، وسایل شکار دشمن را فراهم می ­آورد که خلاصه وار به قرار زیر است؛
الف) تور؛ که همان حب دنیاست.
ب) شمشیر؛ که دوستی با زنان نامحرم است.^[۳۰۹]
ج) تله دام؛ که شرب خمر است.^[۳۱۰]
د) تیر؛ که حب درهم و دینار است.^[۳۱۱]
ه) نیش زهرآگین؛ که منافقان می­باشند.^[۳۱۲]
و) کمند؛ که عبارتست از خشم و زنان هوا پرست.

2. 2. همکاری نفس اماره

نفس اماره بالسوء –امر کننده به زشتی­ها- به تنهایی با^[۳۱۳] وسوسه­گری،^[۳۱۴] خواهش­های بی پایان،^[۳۱۵] زینت آرایی گناه،^[۳۱۶] هموار کردن و آسان نمایی جرم­های سنگین،^[۳۱۷] در به خطر انداختن انسان ید طولایی دارد.^[۳۱۸]
در آخر هم به این نکته اشاره می­کنیم که نیروهای شیطان از انس و جن می­باشد و تعداد زیادی از ایشان را در خدمت خود داردکه سپاهیان او محسوب می­شوند و دستوراتش را اجرا می­ کنند.
۳-۲-۲- فقر
از دیگر عوامل مهم و غیر قابل اغماض، فقر است که در صورت گسترش آن در هر امتی روح ایمان از ساکنین آن رخت خواهد بست زیرا با شکم گرسنه و نداری نمی­ توان به عبادت پرداخت و دین را گسترش داد. ذکر این نکته نیز اهمیت دارد که این علت هم می ­تواند درونی باشد و هم بیرونی. با این بیان که گاهی اوقات خودِ شخص کارهایی انجام می دهد و موجبات فقر خویش را فراهم می­سازد مثل گناهان؛ و گاهی هم عواملی از بیرون مثل سوء مدیریت و ظلم و … سبب می­ شود که شخص فقیر شود و در نهایت غرق در انحرافات شود. بر همین اساس است که حضرت رسول اکرم فرمودند: «کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً»^[۳۱۹]: فقر نزدیک به کفر است.
لذا در بر طرف کردن این معضل در تمامی جوامع و به خصوص در امت اسلام باید یک اقدام گسترده و اساسی جهت ریشه کن کردن آن از طرف ملل اسلامی و نیز مسلمین صورت بگیرد تا شاهد آن نباشیم که مسلمین به خاطر فقر و گرسنگی دست به گناه بزنند و در نهایت از دین خارج شوند.
۳-۲-۳- ظلم