منظور از چهار طرف چیست؟ در روایتی امام باقر این پرسش را چنین پاسخ میدهد که خودِ شیطان هجوم از چهار طرف را تفسیر و تبیین کرده است: «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ مَعْنَاهُ أُهَوِّنُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ الْآخِرَهِ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ الْبُخْلِ بِهَا عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقَى لِوَرَثَتِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ أُفْسِدُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِمْ بِتَزْیِینِ الضَّلَالَهِ وَ تَحْسِینِ الشُّبْهَهِ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ بِتَحْبِیبِ اللَّذَّاتِ إِلَیْهِمْ وَ تَغْلِیبِ الشَّهَوَاتِ عَلَى قُلُوبِهِم»[۲۸۹]: آمدن از رو به رو یعنى کار آخرت را بر آنها سبک سازم و آمدن از پشت سر یعنى آنها را به جمع مال و منع حقوق وادارم تا براى وارثان پس انداز کنند، آمدن از سمت راست تباه کردن امر دین است بوسیله خوش نما کردن گمراهى و شبهه سازى و آمدن از سمت چپ تشویق به لذات و دل دادن به شهوات است.[۲۹۰]
۳-۲-۱-۲- سیاست کمین و بهره گیری از غفلت
خداوند این انتظار را چنین بیان میدارد: «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ»[۲۹۱]: گفت: «پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندى، من هم براى [فریفتن] آنان حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست.[۲۹۲]
۳-۲-۱-۳- سیاست گام به گام و تدریجی
این سیاست دو مرحله ای است؛
مرحله اول: پوشش دادن به گناهان بزرگ و آسان نمایی جرم و گناه است؛ زیرا برای آدمی در آغاز راه، ارتکاب گناهان بزرگ بسیار سخت است؛ راه حل دشمن در این سیاست نردبانی پوشش دادن و زینت آرایی گناه و آسان نشان دادن جرم سنگین آن است تا گناه دلربا شود و ترس از غذاب نابود شود و انسان، آرام آرام در مرداب فرورفته و به گروگان دشمن در آید.
مرحله دوم: وسوسه بر گناهان کوچک تا بردن به گردنههای دشوار است. دشمن گامهای ابتدایی ورود به جاده خود را کوچک و آسان نشان میدهد تا رفته رفته آدمی را به گردنههای دشوار هدایت کند دشمن با وسوسه بر انجام کارهای مکروه و ترک کارهای مستحبی حمله را آغاز می کند و تا انجام گناهان صغیره و تکرار آنها و رسیدن به گناهان بزرگ و بعد از آن دستبرد به اعتقادات آدمی و سست کردن آنها و پاره شدن پرده حجب و حیا و تصاحب حرم دل ادامه میدهد. در این باره امام علی فرمود: «إِنَ الشَّیْطَانَ یُسَنِّی لَکُمْ طُرُقَهُ وَ یُرِیدُ أَنْ یَحُلَّ دِینَکُمْ عُقْدَهً عُقْدَهً وَ یُعْطِیَکُمْ بِالْجَمَاعَهِ الْفُرْقَه»[۲۹۳]: شیطان میخواهد دین شما را گره گره باز کند و به اجتماع شما تفرقه و جدایی بخشد.[۲۹۴]
۳-۲-۱-۴ سیاست پیگیری و دوام
به نظر میرسد که این اصل با توجه به اصول قبل نیاز به توضیح ندارد؛ چون برای هرکسی آشکار است که وسوسهگری و جنگ بی پایان دشمن ادامه خواهد داشت.[۲۹۵]
۳-۲-۱-۵ سیاست هجوم جمعی
هجوم جمعی یعنی فراخوانی شیطان از سپاهیانش، برای صف آرایی و خون ریزی در برابر حق طلبان؛ قرآن کریم میفرماید: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیرِ»[۲۹۶]: در حقیقت، شیطان دشمن شماست، شما [نیز] او را دشمن گیرید. [او] فقط دار و دسته خود را مىخوانَد تا آنها از یاران آتش باشند.
این آیه نشان میدهد که شیطان تنها نیست؛ بلکه حزب دارد. یعنی با جمعی است که هدفهای شیطانی را پذیرفته، با آیین و شیوه او هم خوانی داد. حزب شیطان از آدمیان و جنیان تشکیل می شود. آنان به صورت فرد فرد به شکار میروند تا هر کس به نوبه خود با اشارههای مرموز ابلیس، وسوسه کنند و هرگاه هم موقعیت مناسب بود با فراخوانی شیطان بزرگ یک جا گرد آیند و برای پیکار با حق طلبان جبهه واحدی تشکیل دهند.
در ادامه مباحث اشارهای گذرا با مهارت ها، تجهیزات و نیروهای شیطان آشنا میشویم که برخی از مهارت های دشمن به قرار زیر است؛
اول. زینت گری و صحنه پردازی
آرایشگری دشمن می تواند به سه صورت باشد:
الف) آرایش امکانات دنیا
که قرآن میفرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب»[۲۹۷]: دوستىِ خواستنیها [ى گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسبهاى نشاندار و دامها و کشتزار [ها] براى مردم آراسته شده، [لیکن] این جمله، مایه تمتّع زندگى دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست.
ب) آرایش پندارهای باطل
انسان به طور فطری از باورهای باطل میگریزد و این دسیسه دشمن است که آن ها را بیاراید تا بدان جا که نقطه مقابل توحید (یعنی شرک) نیز جلوهای زیبا به خود گیرد. چنانچه قوم موسی در غیاب وی گرفتار وسوسه «تزیین» دشمن شد و قوم بنی اسرائیل را گوساله پرست کرد.
ج) آرایش رفتارهای زشت
امام علی فرمود: «الشَّیْطَانُ … یُزَیِّنُ لَهُ الْمَعْصِیَهَ لِیَرْکَبَهَا …»[۲۹۸]: شیطان گناه را –که آتش و سم است- برای او [بنده] میآراید تا مرتکب آن شود.
دوم. القای وسوسههای زشت
وسوسه به معنای حدیث نفس و نیز خواندن چیزی با صدای آهسته است از این رو خطورات زشت پنهانی را که از صفحه ذهن میگذرند وسوسه مینامیم. چون گویی انسان را با صدای آهسته به سوی خود میخواند. قرآن کریم میفرماید: « وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ»[۲۹۹]: و ما انسان را آفریدهایم و مىدانیم که نفس او چه وسوسهاى به او مىکند.
سوم. تباه کردن و گسستن پیوندها
مهارت دیگر دشمن در این مبارزه، نفوذ مرموزانه در صفوف مؤمنان برای گل آلود کردن و گسستن روابط آنهاست. خداوند میفرماید: «وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً»[۳۰۰]: و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند»، که شیطان میانشان را به هم مىزند، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشکار است.
چهارم. راندن از پشت و زمام گیری از رو به رو
در آیات قرآن از دو مهارت دیگر دشمن سخن گفته است که یکی «استحواذ» و دیگری «احتناک» است. «استحواذ» به معنای راندن شتر از پشت سر است که به طور طبیعی از پشت سر صورت میگیرد.[۳۰۱] و «احتناک» به معنای زیر چانه کسی را گرفتن و زمامش را به دست آوردن است.[۳۰۲] خداوند نیز در قرآن میفرماید: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ»[۳۰۳]: شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند.
و باز خدای متعال فرمود: «قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاَّ قَلیلاً»[۳۰۴]: [سپس] گفت: «به من بگو: این کسى را که بر من برترى دادى [براى چه بود]؟ اگر تا روز قیامت مهلتم دهى قطعاً فرزندانش را- جز اندکى [از آنها]- ریشهکن خواهم کرد.»
پنجم. دستور
مهارت دیگر دشمن درباره سست باوران بیاراده، دستور اوست. دشمن در این سطح از موضع قدرت برخورد می کند و به خود اجازه میدهد تا به انسان دستور دهد. خداوند میفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر …»[۳۰۵]: اى کسانى که ایمان آوردهاید، پاى از پى گامهاى شیطان منهید، و هر کس پاى بر جاى گامهاى شیطان نهد [بداند که] او به زشتکارى و ناپسند وا مىدارد … .
ششم. نهیب و بانگ
قرآن کریم میفرماید: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ …»[۳۰۶]: و از ایشان هر که را توانستى با آواى خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز … .
و در جای دیگر فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطینِ»[۳۰۷]: و بگو: «پروردگارا، از وسوسههاى شیطانها به تو پناه مىبرم.[۳۰۸]
اما تجهیزات دشمن به قرار زیر است؛
-
- وسایل گوناگون شکار
مجموعه ای از صفات روحی و درونی و نیروهای بیرونی انسان، وسایل شکار دشمن را فراهم می آورد که خلاصه وار به قرار زیر است؛
الف) تور؛ که همان حب دنیاست.
ب) شمشیر؛ که دوستی با زنان نامحرم است.[۳۰۹]
ج) تله دام؛ که شرب خمر است.[۳۱۰]
د) تیر؛ که حب درهم و دینار است.[۳۱۱]
ه) نیش زهرآگین؛ که منافقان میباشند.[۳۱۲]
و) کمند؛ که عبارتست از خشم و زنان هوا پرست.
-
- همکاری نفس اماره
نفس اماره بالسوء –امر کننده به زشتیها- به تنهایی با[۳۱۳] وسوسهگری،[۳۱۴] خواهشهای بی پایان،[۳۱۵] زینت آرایی گناه،[۳۱۶] هموار کردن و آسان نمایی جرمهای سنگین،[۳۱۷] در به خطر انداختن انسان ید طولایی دارد.[۳۱۸]
در آخر هم به این نکته اشاره میکنیم که نیروهای شیطان از انس و جن میباشد و تعداد زیادی از ایشان را در خدمت خود داردکه سپاهیان او محسوب میشوند و دستوراتش را اجرا می کنند.
۳-۲-۲- فقر
از دیگر عوامل مهم و غیر قابل اغماض، فقر است که در صورت گسترش آن در هر امتی روح ایمان از ساکنین آن رخت خواهد بست زیرا با شکم گرسنه و نداری نمی توان به عبادت پرداخت و دین را گسترش داد. ذکر این نکته نیز اهمیت دارد که این علت هم می تواند درونی باشد و هم بیرونی. با این بیان که گاهی اوقات خودِ شخص کارهایی انجام می دهد و موجبات فقر خویش را فراهم میسازد مثل گناهان؛ و گاهی هم عواملی از بیرون مثل سوء مدیریت و ظلم و … سبب می شود که شخص فقیر شود و در نهایت غرق در انحرافات شود. بر همین اساس است که حضرت رسول اکرم فرمودند: «کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً»[۳۱۹]: فقر نزدیک به کفر است.
لذا در بر طرف کردن این معضل در تمامی جوامع و به خصوص در امت اسلام باید یک اقدام گسترده و اساسی جهت ریشه کن کردن آن از طرف ملل اسلامی و نیز مسلمین صورت بگیرد تا شاهد آن نباشیم که مسلمین به خاطر فقر و گرسنگی دست به گناه بزنند و در نهایت از دین خارج شوند.
۳-۲-۳- ظلم
