میزان تولید نفت در خلیج فارس در روز در سال ۲۰۱۱به میلیون بشکه

میزان تولید گاز در خلیج فارس در روز در سال ۲۰۱۱به تریلیون فوت مکعب

میزان مصرف نفت جهان در سال ۲۰۱۱به میلیون بشکه

میزان مصرف گاز جهان در سال ۲۰۱۱ به میلیارد متر مکعب

۷۴۸٫ ۳

۷۳

۲۰

۱۰

۸۷٫ ۸۰۰

۴۰۰۰

سهم از کل ذخایر جهان به درصد

سهم از کل ذخایر گاز جهان

سهم از کل تولید نفت جهان

سهم از کل تولید جهان

سهم‎ایالات متحده و اروپا در مصرف نفت جهان به ترتیب

سهم‎ایالات متحده و اتحادیه اروپا در مصرف گاز به ترتیب

۵۵

۴۰

۲۶

۲٫

۲۳٫ ۵ / ۱۲٫ ۵

-

منبع: BP Statistics (به نقل ازواعظی، ۱۳۸۹، ص۱۲۵ )
پیش بینی می‎شود تا سال ۲۰۳۰میزان وابستگی کشورهای جهان و بخصوص‎ایالات متحده واتحادیه اروپا به ذخایر نفت و گاز منطقه با کاهش نفت وگاز سایر حوزه‎ها بسیارافزایش خواهد، به طوری که‎این وابستگی برای اتحادیه اروپا در سال ۲۰۳۰ درحوزه نفت به ۷۵ درصد و درحوزه گاز به ۶۶ درصد خواهد رسید، همچنین پیش بینی می‎گردد تا سال مذکور ذخایر نفتی منطقه خلیج فارس ۹۵ درصد ذخایر موجود جهان را تشکیل خواهد داد (واعظی، ۱۳۸۹، ص۱۲۵ )

منطقه خلیج فارس علاوه بر دارا بودن منابع عظیم نفت و گاز– که ویژگی برجسته‎این منطقه به حساب می‎آید از نظرموقعیت جغرافیای و همچنین نظام‎های سیاسی محصور کننده آن دارای اهمیت منطقه‎ای وجهانی است (فاست. ۱۳۸۹ص۲۰۱).
از‎این روی چه درنظام دوقطبی حاکم بر قرن بیست میلادی و چه در نظام تک قطبی در حال گذر فعلی، توجه به‎این منطقه در دستور کار قدرت‎های بزرگ قرار داشته است،‎ایران به عنوان کشوری که سرتاسر سواحل شمالی‎این منطقه به همراه جزایر استراتژیک و تنگه حیاتی هرمز یا به عبارتی مجرایی ورود به منطقه مذکور را دراختیار داشته و همچنین با دارا بودن جمعیت قابل توجه و قدرت نظامی ‎برتر و سرزمینی پهناور نسبت به سایر کشورهای منطقه علاوه بر‎اینکه به تنهایی دارای جایگاه مهم و تعیین کننده‎ای در منطقه بوده است همواره نوع تعاملاتش با قدرت‎های بزرگ، هم بر امنیت منطقه و هم بر کم وکیف تعاملات کشورهای منطقه با هم وبا قدرت‎های بزرگ تاثیر گذار بوده است. (رضایان، ۱۳۹۱، ص۳۶)

۳-۳-۳ -۲- تقابل قدرت‎ها و شکل گیری الگوهای امنیتی در منطقه خلیج فارس

با تضعیف حکومت صفوی در جنگ‎های پی در پی با امپراطوری عثمانی، و مقارن شدن‎این تحولات با ورود قدرت‎های فرامنطقه‎ای به خلیج فارس و مشخص شدن جذابیت‎های منطقه برای‎این قدرت‎ها، رفته رفته سلطه برمنطقه مذکور به دست قدرت‎های فرامنطقه‎ای افتاد با بازسازی پایه‎های حکومت درافشاریه، زندیه و بعدها قاجاریه،‎ایران بار دیگر سلطه بر منطقه را در دست گرفت اما‎این روند دیری نپایید و دوباره قدرت‎های فرا منطقه‎ای‎این بار قدرتمندتر از گذشته کنترل منطقه را برعهده گرفتند و تا اواسط حکومت پهلوی دوم مقارن با سال ۱۹۷۰میلادی حضور قدرتمند خود در منطقه را حفظ نمودند، با خروج نیروهای انگلیسی از منطقه بار دیگر‎ایران قدرت بلامنازع منطقه گردید و‎این روند با حمایت‎ایالات متحده از حکومت پهلوی دوم بخصوص در راستای مقابله با حکومت کمونیست شوروی تا حدودی تثبیت گردید (فاست، ۱۳۸۹، ص ۴۶۷).
درحقیقت در‎این برهه در مقایسه با ادوار گذشته تحول مهمی‎در چگونگی سلطه بر خلیج فارس پدید آمد و آن‎این بود که دیگر قدرت فرامنطقه‎ای به عنوان رقیب‎ایران به حساب نمی‎آمد بلکه بیشتر نقش حامی‎را بازی می‎کرد و رابطه‎ایران با قدرت فرامنطقه‎ای که از‎این برهه به بعد‎ایالات متحده آمریکا تنها قدرت فرامنطقه‎ای تاثیر گذار میباشد. به صورت رابطه حامی‎پیرو درمی‎آید، و‎ایران عملا ژاندارمی‎منطقه را برعهده می‎گیرد تا جایی که حتی در قبال تحولات یمن وسایر نقاط عکس العمل نشان می‎دهد، اگر تا نیمه دوم حکومت پهلوی دوم الگویی موجود برای سلطه بر منطقه خلیج فارس از تضاد میان‎ایران و قدرت فرامنطقه‎ای منشعب می‎گردید از‎این تاریخ به بعد تعامل میان‎ایران و قدرت منطقه‎ایست که به عنوان الگویی جدیدی برای سلطه برمنطقه خلیج فارس عمل می‎کند در‎این برهه‎ایران علاوه بر‎اینکه نقش ژاندارم را برای ۶ پادشاهی عرب منطقه خلیج فارس‎ایفا می‎کند(فاست، ۱۳۸۹، ص۴۶۸)
حتی در مقابل عراق قدرتمند و بعثی نیز دارای جایگاه برتر و قدرتمندتری است بطوری که در بحث تقسیم اروند رود شاه‎ایران اراده خود را بر حکومت جمهوری بعثی عراق تحمیل می‎نماید. در جریان مربوط به حاکمیت جزایر سه گانه‎ایران با‎اینکه با شیخ نشین شارجه بر سر حاکمیت مشترک به توافق میرسد اما علنا و عملا داشتن نقش ژاندارمی‎منطقه باعث می‎شود حتی با تشکیل امارات متحده عربی کنترل‎این جزیره و تامین امنیت آن بر عهده نیروهای‎ایرانی باشد و رفته رفته حاکمیت‎ایران بر‎این جزیره تثبیط و‎این جزیره بخشی از خاک کشور‎ایران قلمداد شود.
بنابرین‎ایران در سایه نقش ژاندارمی‎منطقه، توانست بدون برخورد با قدرت فرامنطقه‎ای - که از زمان آشنایی و ورود به منطقه، چگونگی سلطه بر‎این منطقه را مورد توجه قرار دادند - برخلیج فارس حکم براند. اما با وقوع انقلاب اسلامی ‎ایران در سال ۱۳۵۷و با تغییرات اساسی صورت گرفته توسط انقلابیون در جهت گیرهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم شاهنشاهی رفته رفته نقش ژاندارمی‎ایران جای خود را به برخورد در وهله اول با رژیم‎های پادشاهی منطقه و در وهله دوم با قدرت فرامنطقه‎ای - که قدرتمند تر از گذشته در منطقه حضور داشت یعنی‎ایالات متحده داد با آشکارتر شدن مواضع ضد آمریکایی ضد اسرائیلی جمهوری اسلامی‎ایران نگرانی‎های ‎ایالات متحده از به مخاطره افتادن منافع‎این کشور در منطقه استراتژیک خلیج فارس، روز به روز بیشتر گردید.
فروپاشی اتحاد جماهر شوروی و اضمحلال نظام دو قطبی‎ایالات متحده را ترغیب نمود تا خود را به عنوان قدرت فراگیرجهانی مطرح نماید مطرح شدن آمریکا به عنوان هژمون جهانی، نیازمند سلطه بر مناطق استراتژیک جهان و به تبع آن سلطه و یا نقش آفرینی موثرتر درجوامع و منابع ارزشمند جهان است در غیاب دشمن سرسختی همچون اتحاد جماهر شوروی‎ایالات متحده فضا را بیش ازپیش برای چنین نقش آفرینی فراگیری مناسب می‎دید از‎این روی سلطه وحضور بلامنازع در مناطق حساس جهان در دستور کار دستگاه سیاست خارجی آمریکا قرار گرفت منطقه خلیج فارس به دلیل اهمیت‎های که دارد جزو اولویت‎های سیاست خارجی آمریکا مطرح است با حضور قدرتمند جمهوری اسلامی‎ایران در‎این منطقه،‎ایالات متحده علاوه بر تلاش برای نقش آفرینی موثرتر درمسائل انرژی و کنترل یکی از شاه راه‎های ارتباطی جهان، تلاش بی وقفه‎ای را جهت اثبات هژمون بودن خود آغاز کرده است بنابرین منطقه خلیج فارس هم از‎این بابت که ماده اولیه صنایع سنگین آمریکا تامین می‎کند و هم از‎این بابت که مهمترین دشمن ظاهری‎ایالات متحده را در خود جای داده است دارای اهمیت دوچندانی در سیاست خارجی‎این کشور می‎باشد (موسوی شفائی، ۱۳۸۸، ص۱۲۷).
همچنین تاکید بر‎این نکته نیز لازم است که منطقه خلیج فارس علیرغم واقع شدن در منطقه بزرگ خاورمیانه دارای الگوی امنیتی خاص و متفاوتی از منطقه خاورمیانه می‎باشد. ( بوزان و ویور، ۱۳۸۸، ص ۱۱۵-۱۱۶)
بسیج منابع برای مقابله با‎ایران و اثبات هژمونی خود در منطقه حساس خلیج فارس،‎ایالات متحده را بر آن داشته تا از تمامی‎پتانسیل‎های ممکن برای نیل به هدف خود بهره ببرد و گاها اقدام به بستر سازی جهت بهره برداری در‎اینده، به عنوان پتانسیل جدید علیه‎ایران، نماید تناسبی که بین مقدورات و محذورات‎ایالات متحده وجود دارد فضا را برای بسیج گسترده منابع فراهم نموده است از‎این روی حتی در منطقه خلیج فارس نیز با وجود قدرت نظامی‎قابل توجه‎ایران نسبت به کشور‎های عرب منطقه،‎ایالات متحده ظرفیت‎های قابل توجهی در مقابله با‎ایران در اختیار دارد.
در بررسی چگونگی‎این موضوع ما با برنامه‎ها و سیاست‎های متعددی از سوی‎ایالات متحده روبرو خواهیم شد‎ایالات متحده آمریکا پس از مواجه شدن با‎ایران اسلامی‎که مهمترین شعار سیاست خارجی اش مقابله با استکبار جهانی و نماد آن یعنی آمریکا بود تلاش کرد تا مانع از گسترش احساسات ضد آمریکایی انقلابیون، به نقاط دیگر منطقه و جهان گردد از‎این روی طی ۳۰ سال گذشته به اقداماتی همچون :
۱-‎ایجاد حصار سرزمینی در اطراف‎ایران با بهره برداری از بستر‎های قومی‎و مذهبی موجود
۲- حضور نظامی‎قدرتمند در منطقه و بخصوص در اطراف‎ایران
۳-‎ایجاد پایگاه‎های نظامی‎در کشور‎های حمسایه‎ایران، آنهم بر اساس توافقات نظامی‎دوطرفه
۴- اعمال تحریم‎های یکطرفه و تلاش برای تحریم‎ایران توسط متحدین منطقه‎ای و جهانی خود
۵- پافشاری در اعمال تحریم‎های جهانی از طرف شورای امنیت
۶- فراهم کردن بستر‎های لازم برای‎ایجادسازمان منطقه‎ای بدون حضور‎ایران و حتی علیه‎ایران

۷- در گذشته، گیاهان دارویی به عنوان منبع اصلی مواد شفابخش، بطور وسیعی توسط مردم مورد استفاده قرار میگرفت. تا آنکه پس از به بازار آمدن داروهای شیمیایی، استفاده از مواد طبیعی مذکور به طور چشمگیری کاهش یافت؛ ولی در سالهای اخیر، آشنایی علمی و بنیادی انسان با خواص و آثار مفید مواد دارویی طبیعی، زمینه استفاده روزافزون از آنها را فراهم آورده است. به همین دلیل، در عموم کشورهای پیشرفته، مراکز تحقیقاتی خاص گیاهان دارویی تأسیس گشته است که این مراکز تحقیقاتی، هر روز مواد مؤثره متعددی را در گیاهان همراه با اثرهای مطلوب آنها شناسایی و معرفی میکنند و نتایج حاصل را به صورت مقالات مفیدی منتشر میسازند(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
۱-۱-۵ - مواد مؤثره گیاهان دارویی
مواد مؤثره گیاهان دارویی دو نوع هستند:
۱- مواد حاصل از متابولیسم اولیه یا مواد مورد نیاز و حیاتی که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود میآید.
۲- مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب نیتروژن توسط گیاه تولید میشود. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است، منظور از این ترکیبات اسانسهای روغنی، رزینها و آلکالوئیدهای مختلف و سایر مواد مؤثره میباشد.

منظور از سایر مواد مؤثره ترکیباتی چون مواد تلخ، فلاونها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، ویتامینها، تاننها، اسیدسالیکسیک و غیره میباشد که به دلیل ناهمگنی و گستردگی ساختمانهای شیمیاییشان در سه گروه قبلی جای نمیگیرند(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
۱-۱-۵-۱- متابولیتهای ثانویه
متابولیتهای ثانویه، مواد آلی شیمیایی پیچیدهای هستند که گیاهان در طول حیات خود تولید مینمایند ولی در رشد و نمو و فعالیتهای حیاتی آنها نقشی ندارند و عمدتاً به منظور دفع آفات، جذب حشرات، گردهافشانی و مبارزه با بیماریهای میکروبی در گیاه تولید میشوند. مواد معطر، مواد مؤثره دارویی، چاشنیها، شیرین کنندههای طبیعی، مواد ضدمیکروبی، فرمونها، حشرهکشها، علفکشها، قارچکشها، هورمونهای گیاهی و مواد آللوپاتیک از این جمله میباشند. بر اساس برخی از تخمینها حداقل ۱۰۰۰۰۰ متابولیت ثانویه از ۵۰۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده است و هر سال ۴۰۰۰ متابولیت جدید از واریتههای مختلف گیاهی کشف میشود(کومار، ۲۰۰۸).
این ترکیبات دارای ساختار شیمیایی پیچیدهتری نسبت به متابولیتهایاولیه(مثل اسیدهایآمینه) که برای بقاء زندگی سلولها ضروریاند میباشند. آلکالوئیدها(مورفین، کدئین، آتروپین)، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها، رنگیزهها و تاننها از جمله مهمترین این ترکیبات هستند. سلولهای گیاهی مقادیر متنوعی از این فرآوردهها را تولید میکنند. بسیاری از این ترکیبات سمی هستند و اغلب در وزیکولهای خاص یا واکوئولها ذخیره میشوند. این نوع ذخیرهسازی از یک طرف نوعی سمیتزدایی برای گیاه است و از طرف دیگر نوعی مخزن ذخیره برای موادی نظیر مولکولهای غنی از نیتروژن است. اگر چه متابولیتهای ثانویه گیاهی بسیار رایج هستند، اما هر گیاهی قادر به تولید هر نوع ترکیبات ثانویهای نیست و برخی ترکیبات نیز تنها منحصر و محدود به گونه خاصی هستند(کومار، ۲۰۰۸).
نقشهای مهم این ترکیبات عبارتنداز:
حمایت از گیاهان در برابر گیاهخواران
جلوگیری از آلوده شدن با پاتوژنهای میکروبی
ایجاد جاذبه برای جانورانی که در گستراندن دانه ها و گردهافشانی نقش دارند(کومار، ۲۰۰۸).
۱-۱-۵-۲- طبقهبندی متابولیتهای ثانویه
متابولیتهای ثانویه گیاهان را می توان به سه گروه شیمیایی مجزا تقسیم نمود:
ترپنها: ترپنها یا ترپنوئیدها بزرگترین گروه متابولیتهای ثانویه را تشکیل می دهند. ترکیبات گوناگون این گروه معمولاً در آب نامحلول هستند. آنها از استیل کوآنزیمA یا حدواسطهای گلیکوزیدی بیوسنتز میگردند. ترپنها در رشد و نمو دخالت دارند، و همچنین در مقابل گیاهخواران نقش دفاعی دارند (تایز و زیگر، ۲۰۰۶).
ترپنها سمی بوده و بازدارندههای تغذیه ای برای بسیاری از حشرات گیاهخوار و پستانداران میباشند؛ از این رو میتوانند در سلسلهی گیاهی نقشهای دفاعی مهمی را ایفا نمایند (گرشنزون و کروتا، ۱۹۹۲). مثلاً استرهای منوترپنی به نام پیرتروئیدها که در برگها و گلهای گونه داوودی وجود دارند و فعالیت حشرهکشی قابل توجهی را نشان میدهند. پیرتروئیدهای طبیعی و مصنوعی به خاطر پایداری کم آنها در محیط زیست و سمیت ناچیزشان در پستانداران ازاجزای معمول حشرهکشهای تجاری هستند. پژوهشهای اخیر چرخش جالبی از نقش ترپنهای فرار را در حفاظت از گیاهان آشکار نموده است. در ذرت، توتونوحشی، پنبه و گونه های دیگر بعضی از مونوترپنها و سزکوئیترپنها تنها بعد از شروع تغذیه حشرات تولید و سنتز میگردند.
این مواد، گیاهخواران تخمگذار را دفع و دشمنان طبیعی آنها را جذب میکنند مانند حشرات انگلی و شکارچی که حشرات تغذیه کننده از گیاهان را میکشند و بنابراین در کاهش خطرات آینده نقش دارند (کسلر و بالدوین، ۲۰۰۱).
بدین ترتیب ترپنهای گیاهی نه تنها از گیاه دفاع میکنند بلکه زمینهای را فراهم میسازند که از دیگر موجودات نیز برای دفاع کمک گرفته شود.
ترکیبات فنلی: گیاهان گروه بزرگی از فرآوردههای ثانویه را تولید میکنند که دارای یک گروه فنلی هستند، گروهی کنشگر هیدروکسیلی، که روی یک حلقه آروماتیک قرار دارد. این مواد به عنوان فنلیها گروهبندی میشوند.
فنلیهای گیاهی از نظر شیمیایی یک گروه نامتجانس متشکل از تقریباً ۱۰۰۰۰ ترکیب جداگانه هستند. بعضی از آنها فقط محلول در حلالهای آلی هستند و برخی دیگر کربوکسیلیک اسیدها و گلیکوزیدهای محلول در آب و بقیه پلیمرهای نامحلول بزرگ هستند.
گیاهخوارانی که عادت دارند از مواد گیاهی غنی از تانن تغذیه کنند دارای سازگاریهای جالبی برای از بین بردن تاننها در سیستم گوارشی خود شدهاند. بطور مثال برخی پستانداران مانند جوندگان و خرگوشها پروتئینهای بزاقی با محتوای پرولین بسیار بالا تولید میکنند که تمایل زیادی برای ترکیب با تانن‌ها نشان می‌دهند.
ترشح این پروتئینها با هضم غذاهایی که محتوای تاننی بالایی دارند تحریک میشود و به مقدار زیادی از اثرات سمی تاننها میکاهد(باتلر، ۱۹۸۹).
ترکیبات نیتروژندار: در ساختمان طیف گستردهای از متابولیتهای ثانویه، نیتروژن وجود دارد. ترکیبات دفاعی ضدگیاهخواران مانند آلکالوئیدها و گلیکوزیدهای سیانوژنی در این دسته از مواد جای میگیرند که به علت سمیت آنها در انسانها و داشتن خواص دارویی به شدت مورد توجه قرار دارند. اکثر متابولیتهای ثانویه نیتروژندار از آمینواسیدهای معمولی ساخته میشوند.
این ترکیبات شامل الکالوئیدها، گلیگوزیدهای سیانوژنی، گلوکزینولاتها و آمینواسیدهای غیرپروتئینی و بازدارندههای پروتئیناز از گیاه در برابر گیاهخواران و عوامل بیماریزا نقش دفاعی را بازی مینمایند(تایز و زیگر، ۲۰۰۶).
۱-۱-۵-۳- تولید متابولیتهای ثانویه از گیاهان دارویی
از لحاظ تاریخی، اگر چه تکنیک کشت بافت برای اولین بار در سالهای ۱۹۳۹-۱۹۴۰ در مورد گیاهان به کار گرفته شد، ولی در سال ۱۹۵۶ بود که یک شرکت دارویی در کشور آمریکا(PFizer Inc) اولین بیمار را از طریق تولید متابولیتها با بهره گرفتن از کشت تودهای سلولها، درمان کردند. کول و استابو و هبل و همکاران توانستند مقادیر بیشتری از ترکیبات ویسناجین و دیوسجنین^[۱] را با بهره گرفتن از کشت بافت در مقایسه با کشت طبیعی(استخراج از گیاه کامل) به دست آوردند(دیکسون، ۲۰۰۱).
گیاهان منبع بسیاری از مواد شیمیایی هستند که به عنوان ترکیب دارویی مصرف میشوند. فرآوردههای حاصل از متابولیسم ثانوی گیاهان جزء گرانبهاترین ترکیب شیمیایی گیاهی هستند. با بهره گرفتن از کشت بافت میتوان متابولیتهای ثانویه را در شرایط آزمایشگاهی تولید نمود.
۱-۱-۵-۴- راهکارهای افزایش متابولیتهای ثانویه گیاهی از طریق کشت بافت
استفاده از محرکها(Elicitors) زنده(مثل مخمر و قارچ) و غیرزندهای(مثل اسیدسیتریک و اسید سالیسیلیک و نور و دما) که میتوانند مسیرهای متابولیکی سنتز متابولیتهای ثانویه را تحت تاثیر قرار داده و میزان تولید آنها را افزایش دهند. لازم به ذکر است که این محرکها در شرایط طبیعی نیز بر گیاه تاثیر گذاشته و باعث تولید یک متابولیت خاص میشوند.
افزایش ترکیب اولیه(Precursor) مناسب به محیط کشت، با این دیدگاه که تولید محصول نهایی و در نتیجه وجود این ترکیبات در محیط کشت القاء شود.
افزایش تولید یک متابولیت ثانویه در اثر ایجاد ژنوتیپهای جدیدی که از طریق استخراج پروتوپلاست یا مهندسی ژنتیک بدست میآیند.
استفاده از مواد موتاژن جهت ایجاد واریتههای پربازده .
کشت بافت ریشه گیاهان دارویی(ریشه نسبت به بافتهای گیاهی دیگر، پتانسیل بیشتری جهت تولید متابولیتهای ثانویه دارد)(امیدبیگی، ۱۳۷۹).
۱-۱-۶ - بیوتکنولوژی و کشت بافت گیاهان دارویی
در سالهای اخیر با پیشرفت در زمینه بیوتکنولوژی گیاهی و ابداع روش های مهندسی ژنتیک، اصلاح و کشت تجاری گیاهان و تولید فرآوردههای ثانویه و نیز تولید درون شیشهای متابولیتهای ثانویه و دستورزی مسیرهای بیوسنتزی فرآوردههای ثانویه به شدت مورد توجه قرار گرفته است.
روش های بیوتکنولوژی به خصوص روش کشت بافت و سلول به عنوان روش مکمل در تولید تجاری فرآوردههای گیاهی به شمار میرود(پورجبار، ۱۳۸۵).
کشت بافت گیاهی در زمینه گیاهان دارویی کاربردهای متعددی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
تکثیره انبوه و سریع گیاهان دارویی یکنواخت از لحاظ محتوای ژنتیکی و کیفی، حفظ گونه های گیاهی در حال انقراض از طریق نگهداری در شرایط انجماد و تولید متابولیتهای ثانویه در شرایط Invitro از طریق کشت سوسپانسیون سلولی و کشت اندام.
مهمترین روش های تکثیر درون شیشهای گیاهان ریزازدیادی، اندامزایی از طریق کالوس و جنینزایی سوماتیکی است(تریپاتی، ۲۰۰۳).
علاوه بر این کشت بافت گیاهی یک تکنیک بسیار با ارزش جهت بهبود و توسعه تولیدات گیاهی میباشد. به کمک این تکنیک این امکان فراهم میشود که در یک فضای کوچک و محدود با بهره گرفتن از ریزنمونههای مختلف(ریشه، برگ، ساقه، هیپوکوتیل و….) به سرعت گیاهان زیادی تولید کرد و نیز میتوان در محیطهای کشت مختلف از این ریز نمونه ها جنین، کالوس، ریشه و….. تهیه نمود.
از سوی دیگر وقوع تنوع سوماکلونال میتواند منبع دیگری برای بهبود کمیت و کیفیت مواد موثره در گیاهان دارویی باشد(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
کشت سلول و بافت به عنوان روش مکمل برای روش های متداول در تولید فرآوردههای گیاهی میباشد. استفاده از روش کشت بافت و سلول برای تولید مواد موثره دارویی در میزان مشابه و حتی بیشتر از گیاه کامل در سالهای اخیر پیشرفت و کاربرد چشمگیری داشته است.
فعالیت بیوسنتزی سلولهای کشت شده میتواند با دستکاری عوامل محیطی و گزینش لاینهای سلولی وکلونهای مناسب افزایش یابد(راماچاندرا و راویشانکار، ۲۰۰۲).
عوامل متعددی کشت درون شیشهای گیاهان دارویی را تحت تاثیر قرار میدهند از جمله عوامل موثر، تنظیم کنندههای رشدی گیاهی میباشند. اثرات اکسینها و سیتوکنینها روی افزایش شاخهزایی گیاهان دارویی گزارش شده است (تریپاتی، ۲۰۰۳).
۱-۱-۷- هدف از اصلاح گیاهان دارویی
اگر چه کاشت گیاهان دارویی به هزاران سال پیش باز میگردد ولی باید گفت که در مورد اصلاح آنها تاکنون پیشرفت قابل ملاحظهای صورت نگرفته است.
وقتی با مقوله «اصلاح نباتات» سروکار داریم، بطور عمده راه و روشهایی مورد نظر است که با به کار بستن آنها صفات اندامی مشخصی در گیاه تقویت میگردد. و یا، محصولی با کیفیت و کمیت مطلوبتر به دست میآید. علاوه بر این، ممکن است هدفهای دیگری نیز چون به دست آوردن گیاهان مقاوم در مقابل آفات و بیماریهای خاص، زودرس کردن محصول، انطباق دادن گیاه مورد کشت با مکانیزاسیون پیشرفته و هدفهای مشابه آن مدنظر باشد.
با توجه به این مطلب، هدف از اصلاح گیاهان دارویی نیز افزایش کمیت و کیفیت آن دسته از مواد موثره در این گیاهان است که در صنایع دارویی اهمیت خاصی دارند. از این رو متخصصان فتوشیمی و فارماکوگنوزی، آزمایشهای مخصوص و متعددی را به منظور تعیین خصوصیت مواد موثره دارویی موجود در گیاهان باید انجام دهند.

IR=0.09

ماتریس نهایی(W) که بردارهای وزن (اوزان نسبی) ناشی از تحلیل جدول های مقایسات زوجی برای رتبه بندی گزینه ها( ۲۵ جدول) را نشانی می‌دهد که در پیوست شماره یک آورده شده است. در این جا فقط چهار جدول مقایسه زوجی برای نمونه آورده شد. ولی ماتریس نهایی اوزان نسبی این ۲۵ ماتریس را نمایش می‌دهد. نتایج با بهره گرفتن از نرم افزار Expert Choice محاسبه شده‌اند.

گام هشتم: نهایتا وزن های نهایی استرتژی‌های جایگزین از طریق رابطه زیر محاسبه می‌شود.
۰.۴۱
۰.۲۲
۰.۲۸
۰.۰۹
SO
WO
ST
WT
W_A = = W×W_G =
در این رابطه W_A وزن های نهایی استراتژهای جایگزین ، Wدرجه اولویت استرتژی‌های جایگزین با توجه به هریک از عوامل فرعی SWOT و W_G وزن های کلی عوامل فرعی هستند.
با توجه به استرتژی‌های بدست آمده. استراتژی گروه SO درای بیشترین وزن بوده و به عنوان بهترین استراتژی انتخاب می‌شوند و نیز استرتژی‌های ST، WO و WT به ترتیب در رده های بعدی قرار می‌گیرد.
فصل پنجم :
نتیجه گیری و پیشنهادها
۵-۱ مقدمه
در ابتدا اشاره ای به چرایی انجام پژوهش ضروری به نظر می رسد :
در هر پژوهش به منظور شناخت مسئله، در پی جمع‌ آوری دانش در خصوص مسئله هستیم تا با توجه به سوالات پیش‌روی، و با بهره گرفتن از روش‌های انجام کار، روشی مناسب برای دستیابی به اهداف یا حل مشکل بیابیم. در این پژوهش، همانطور که در فصول مربوطه به آن اشاره شد، بدنبال بررسی و تحلیل مسائل استراتژیک و الویت بندی استراتژی ها برای صنعت موسیقی سنتی ایران می باشیم. در فصل گذشته، به بیان یافته های پژوهش پرداخته شد و در مورد ویژگی‌ها نمونه آماری، تبیین مراحل انجام پژوهش بر اساس گام های مدل مفهومی و …. بحث شد. در این فصل با توجه به شرایط موضوع پژوهش، سوالات و اهداف پژوهش و نتایج بدست آمده از فصول قبل، به بحث و تحلیل یافته های پژوهش پرداخته خواهد شد و نتیجه‌گیری‌های لازم به عمل خواهد آمد. در انتها نیز پیشنهادهای لازم پیرامون موضوع ارائه می‌گردد.
تجزیه وتحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید (SWOT^[58]) قادر به تعیین اهمیت هریک از عوامل شناخته شده نیست و راهکاری را برای ارزیابی گزینه‌های تصمیم با توجه به این عوامل ارائه نمی‌دهد. اگرچه تجزیه و تحلیل SWOT عوامل مورد نظر را مشخص می‌کند، اما هریک از عوامل معمولاً به صورت خلاصه و خیلی کلی توصیف می‌شوند. به همین خاطر، تجزیه و تحلیل SWOT در مراحل ارزیابی و اندازه گیری دارای برخی از نقص‌ها می‌باشد.روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP^[59] بعضی از نقاط ضعف تجزیه و تحلیل SWOT را مرتفع می‌کند، اما وابستگی‌های ممکن میان عوامل را در نظر نمی‌گیرد، به همین دلیل به کارگیری شکل خاصی از تجزیه و تحلیل SWOT را مرتفع می‌کند، اما وابستگی‌های ممکن میان عوامل را در نظر نمی‌گیرد. به همین دلیل به پژوهش حاضر برای تجزیه و تحلیل کمی SWOT و در نظر گرفتن وابستگی‌های ممکن میان عوامل از روش فرایند تحلیل شبکه‌ای ANP^[60] استفاده نموده است. وابستگی‌های ممکن میان عوامل SWOT وزن‌های عوامل استراتژیک وزن‌های عوامل فرعی و اولویت‌های استراتژی‌های جایگزین را تحت تاثیر قرار می‌دهند. هدف این تحقیق اولویت بندی استراتژی‌های سازمانی برای اجراست. برای تدوین استراتژی‌ها از تکنیک SWOT و برای اولویت بندی استراتژی‌ها از تکنیک ANP استفاده شد.
۵- ۲ تحلیل محیط داخلی و خارجی و استراتژهای مرتبط
در ادامه جداول مربوط به تحلیل محیط داخلی و خارجی قابل ملاحظه است که البته در فصل قبل در مورد آن به طور مفصل بحث شد.
Weakness

Opportunity

تولید سازآلات و محصولات موسیقی به روش سنتی
شناخته نبودن موسیقی ایران در سطح دنیا
عدم وجود نگاه به صنعت موسیقی به عنوان صنعتی ارز آور
عدم نوآوری و به روز رسانی سازآلات ایرانی مطابق با سلیقه های بین المللی
ضعف فرهنگی و تکنولوژیکی در ساخت سازهای ایرانی به صورت انبوه

جذابیت فرهنگ و هنر و موسیقی شرقی و ایرانی برای سایر کشورها
برگزاری نمایشگاههای بین المللی موسیقی در دنیا
امکان بهره برداری از شبکه های ماهواره ای برای تبلیغ
امکان استفاده از اینترنت جهت معرفی و تبلیغ  موسیقی ایرانی
اشتیاق به فراگیری سازهای ایرانی در سایر کشورها

سرمایه‌گذاری جهت تولید سازآلات ایرانی و محصولات حوزه نشر با روش و متدهای به روز ( O5، W5،W4،W3، W1 )
بهره وری از اینترنت جهت معرفی محصولات موسیقایی ایرانی( O3، W2 )
سرمایه‌گذاری جهت ارتقا و نوآوری و استاندار سازی محصولات حوزه موسیقی ایرانی با سلیقه بازارهای هدف( O1، O2،O3،O4، O5 W5،W4،W3، W1 )
حمایت از برگزاری کنسرت ایرانی با هدف تبلیغ موسیقی ایرانی(O1،O5، ،W3، W2 )

۴. برنامه ریزی کالبدی از مزیت تأثیرگذاری بر تصمیمات اجرایی و فرصت عملیاتی شدن راهبردها و تصمیمات خود بهره مند است. این جریان نیز حتی با فرض رعایت تمامی قواعد مربوط به انجام وظایف اصلی خود، درصورت فقدان پیوندهای لازم بین کاربری اراضی و سیاستهای کلان توسعه اقتصادی - اجتماعی، از پشتوانه و پایه های نظری قابل اعتمادی برخوردار نخواهد شد و این امر باعث می شود تا بهره وری ازمنابع، سازماندهی فضا و کاربری اراضی در جهتی مخالف با نیات و ترتیبات مورد نظر سند چشم انداز بلند مدت توسعه پیش رود.
۵. جدایی جریانهای آمایش سرزمین و برنامه ریزی کالبدی، زمینه های تشتت در مدیریت بهره وری از سرزمین و سازماندهی فضایی توسعه، انجام اقدامات موازی و گاه بی نتیجه را فراهم می آورد و علاوه بر اتلاف هزینه و منابع انسانی، منجر به دستیابی به نتایج ناهماهنگ و بعضاً متناقض می شود. در مقابل پیوند و تعامل لازم بین آنها به رفع نقص هر یک با بهره گیری از نقاط قوت دیگری می انجامد و موجبات وحدت در مبانی نظری، تقویت پایه های اطلاعاتی، اعتلای روش های تحلیلی و ارتقاء فنون تصمیم گیری را فراهم آورده و در نهایت به افزایش کارایی آنها منجر می گردد. پیوندهای مناسب و سازمان یافته بین آمایش و برنامه ریزی کالبدی، فرصت تعامل کارآ و هماهنگ سایر جریانات تصمیم گیری با آنها را بوجود می آورد و به افزایش سطح کارآیی عمومی نظام تصمیم گیری می انجامد.
مقوله یکپارچه سازی نظام طراحی و برنامه ریزی توسعه سرزمین را میتوان مرحله ای تکاملی در سیر تطور مفهومی و عملی آمایش سرزمین تلقی کرد. آمایش پس از چندین دهه کنکاش های نظری و کسب تجارب عملی، اینک به مرحله ای رسیده است که بدون هماهنگی با سایر جریانهای تصمیم گیری و در رأس آنها جریانهای میان مدت توسعه اقتصادی - اجتماعی و طرحها و برنامه های کالبدی، امکان تحقق نیات و تدابیرش میسر نخواهد شد. (نوری، ۱۳۸۹)
۲-۱۱-۴- تاریخچه آمایش سرزمین درجهان
نخستین با رقه های توجه به آمایش سرزمین در فرانسه که در چارچوب برنامه های متمرکز توسعه ای قدم بر می داشت ظهور یافت. ژنرال دوگل معمار فرانسه نوین درسال ۱۹۶۱ آمایش سرزمین را «تجدید ساختار چهره فرانسه» نامید. آنچه دوگل گفت به دور از نظر سر دمداران اولیه ایده آمایش سرزمین مانند کلودیوس پتی وزیر بازسازی و شهرسازی وقت فرانسه که در سال ۱۹۵۰ برای نخستین بار در دولت فرانسه این موضوع را مطرح کرد، آنها آمایش را «هنریا فن (ونه علم!) جای دادن با نظم وترتیب و همراه با آینده نگری انسانها و فعالیتها، زیرساختها و وسایل ارتباطی در خدمت انسانها در فضای کشور با در نظرگرفتن الزامهای طبیعی، انسانی و اقتصادی و حتی سوق الجیشی» تعریف کردند. البته آمایش سرزمین را نمی توان موضوع تازه ای دانست زیرا سرزمین چون کانون فعالیت و سکونت انسان است همواره در معرض نوعی دخالت، عمران و آمایش بوده است. آنچه نوآوری است تغییر هدفمند و برنامه ریزی شده سرزمین و روش های تهیه و اجرای اینگونه برنامه هاست. فرانسه از شمار معدود کشورهایی است که طی نیم قرن گذشته برنامه ریزی مدون آمایش سرزمین داشته و دستگاه های مشخصی را برای تهیه و اجرای برنامه هایی از این دست برپاکرده است. فکر برنامه ریزی آمایش سرزمین در فرانسه در سال ۱۹۴۷ با انتشار کتابی به نام «پاریس و بیابان فرانسه» توسط شخصی به نام ژان فرانسوا گراویه پدیدار شد. از آن تاریخ به بعد تا سال ۱۹۷۵ این شیوه برنامه ریزی در فرانسه دوران موفق و به قول فرانسویان دوران سی ساله «شکوه مندی» را پشت سرگذاشت. اما در دهه ۹۰-۱۹۸۰ در فرانسه شاهد افول آمایش سرزمین هستیم.

از سر گرفته شدن آمایش سرزمین در این کشور از اوایل دهه ۱۹۹۰ به بعد است. برنامه های آمایش سرزمین در ایران بسیار متأثر از راه و روش فرانسوی است. زیرا در طرح آمایش سرزمینی که پیش از انقلاب بنا به سفارش سازمان برنامه و بودجه وقت توسط مشاوران «ستیران» تهیه شد، و نتیجه نهایی مرحله دوم آن درسال ۱۳۵۶ انتشاریافت، کارشناسان فرانسوی هم شرکت داشتند.
در روش شناسی طرح مذکور آشکارا جای پای تجربه سالهای اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ فرانسه- طرح فراگیر آمایش فرانسه معروف به سزام به چشم می خورد. مطالعاتی هم که بعد از انقلاب در زمینه آمایش سرزمین در ایران انجام گرفته تا حدی متأثر از طرح «ستیران» است. ( شاه محمدی، ۱۳۹۱)
۲-۱۱-۵- تاریخچه آمایش سرزمین درایران
به نوعی میتوان گفت که توجه به برنامه ریزی منطقه ای در ایران هم زمان با شروع آن در فرانسه و بعد از جنگ جهانی دوم و تقریباً با اهدافی مشابه آغاز شد. البته اندیشه لزوم تهیه برنامه عمرانی و توسعه اقتصادی و اجتماعی قبل از آغازجنگ جهانی احساس شد.
از آغاز تأسیس شورای عالی اقتصاد، یکی از وظایف اساسی این شوراء، بررسی و طرح نقشه های اقتصادی و ارائه طریق در اجرای آنها بود و این شورا کمیسیون ویژه ای را به وجود آورد که پیشنهاد ای را در باره اصلاح وضع کشاورزی و مسأله مهاجرت مطرح و تنظیم کرد.
گر چه برنامه‌ ریزی در ایران به معنای نوین آن از سال ۱۳۲۷ آغاز شد اما بررسی اسناد و سوابق حاکی از آن است که قبل از این تاریخ نیز تلاش‌های بسیار زیادی برای برنامه‌ریزی توسعه به ‌ویژه در دوره سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۶ صورت گرفته است که به دلایل مختلف، این تلاش‌ها ناکام ماند. در حالی که از برنامه اول (۱۳۳۴-۱۳۲۷) تا برنامه سوم (۱۳۴۶-۱۳۴۱) عمرانی قبل از پیروزی انقلاب متنوع نظام برنامه‌ریزی کشور نشان دهنده حرکت از طرح‌ ریزی برنامه‌های اجرایی به سمت برنامه‌ ریزی جامع بوده است. در تدوین برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱-۱۳۴۷) ضمن استمرار یافتن ویژگی جامعیت در نظام برنامه‌ریزی، برخلاف برنامه‌های گذشته تحولی در نظام برنامه‌ریزی صورت گرفت، به صورتی که دو فرایند از بالا به پایین با عنوان «برنامه کلان» و از پایین به بالا با عنوان «بخش» در نظام برنامه‌ریزی دخالت داده شد که در نهایت این دو جریان با یکدیگر هم‌سو می‌شدند.
در حالی که برنامه یاد شده از جامعیت معقولی برخوردار بود، برای نخستین بار نیز به موضوع برنامه ‌ریزی منطقه‌ای به عنوان یک فرایند ملی توجه و بر تهیه و تنظیم برنامه‌های منطقه‌ای به تناسب قابلیت‌های طبیعی و نیازهای مناطق در برنامه‌های توسعه تأکید شد. در خلال برنامه چهارم عمرانی قبل از انقلاب با توجه به شتاب فزاینده رشد اقتصادی و توسعه بخش‌های مختلف، نشانه‌هایی از عدم تعادل‌های منطقه‌ای در کشور نمایان شد که ناشی از افزایش تقاضای نیروی انسانی و رقابت بنگاه‌های تولیدی برای جذب نیروهای ماهر، رشد سریع شهرنشینی به دلیل افزایش امکانات در مناطق شهری، درخصوص شهرهایی نظیر تهران بود و ضرورت بازنگری در سیاست‌های توسعه را در قالب برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای برای پراکنش بهینه جمعیت و فعالیت‌ها در پهنه سرزمین بیش از گذشته الزامی کرد. (نوری، ۱۳۸۹ و شاه محمدی، ۱۳۹۱)
برنامه عمرانی پنجم (۱۳۵۶-۱۳۵۲) در شرایطی متفاوت‌تر از برنامه‌های گذشته تدوین شد. مقارن تصویب این برنامه تغییرات مهمی در سازمان برنامه صورت گرفت و با تصویب قانون برنامه و بودجه در مجلس شورای ملی وقت و تغییر نام سازمان برنامه به «سازمان برنامه و بودجه»، امور بودجه‌ ریزی از وزارت دارایی به سازمان برنامه منتقل شد. هر چند از مهم‌ترین هدف‌های کلی برنامه پنجم ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای و نیز حفاظت، احیاء و بهبود محیط‌ زیست بود اما با افزایش قابل ملاحظه درآمدهای نفتیِ دولت به دلیل شوک‌های نفتی دهه هفتاد میلادی بدون رعایت اصول و منطق برنامه‌ریزی در اعتبارات این برنامه تجدید نظر کلی به‌وجود آمد و بدون توجه به قابلیت‌ها و محدودیت‌های مناطق مختلف کشور، منابع عظیمی در اقتصاد کشور و در پهنه سرزمین تزریق شد. رشد شتابان اقتصاد کشور که در دهه ۴۰ آغاز شده بود در این برنامه شتاب مضاعفی یافت. هم‌ زمان تأکید بر رشد شتابان بخشی و قطب‌های رشد صنعتی، دو چالش اساسی را فراروی برنامه‌ریزان کشور در اواسط دهه ۴۰ و با شدت بیشتری در آغاز دهه ۵۰ قرار داد.
چالش نخست این بود که در فرایند برنامه‌ریزی کشور به موضوع توزیع عادلانه ثروت در کشور توجه جدی نشده بود و چالش دیگر این بود که به‌ دلیل عدم برخورداری برنامه‌ها از جامعیت موضوعی و فراگیری سرزمینی لازم، اقشار زیادی از مردم در پهنه کشور از گردونه رشد و توسعه بی‌بهره مانده و در انزوا قرار گرفته و حاشیه‌ای شده بودند. دو قطبی شدن جامعه در زمینه‌های مختلف اقتصادی- اجتماعی و انتشار مقاله «مسأله افزایش جمعیت تهران و نکاتی پیرامون سیاست عمران کشوری» از سوی دانشگاه تهران (مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی) در سال ۱۳۴۵، بازتاب‌هایی را درون سازمان برنامه وقت برانگیخت و ضرورت تحول در رویکرد نظام برنامه‌ریزی کشور و تدارک سازوکارهای ایجاد تعادل‌های فضایی را در پهنه سرزمین، گوشزد کرد. در اواخر دهه ۱۳۴۰ مدیریت بهداشت و رفاه اجتماعی سازمان برنامه از طریق کنفرانس‌های رفاه اجتماعی، تفاوت زیاد سطوح برخورداری اقشار جامعه و دفتر هماهنگی عمران ناحیه‌ای این سازمان با طرح عدم‌ تعادل‌های استانی، لزوم بازنگری در توزیع جغرافیایی برنامه‌های توسعه را برای کاهش شکاف‌های منطقه‌ای و توزیع بهینه فعالیت‌ها در پهنه سرزمین مطرح کردند. همچنین معاونت طرح و برنامه سازمان برنامه به بیان امروزی ضرورت به‌ کارگیری قابلیت‌های منطقه‌ای در اقتصاد ملی و برقراری گونه‌ای از سلسله مراتب خدمات‌رسانی درون منطقه‌ای از دیدگاه اجتماعی- اقتصادی را مورد تأکید قرار داد. (نوری، ۱۳۸۹ و شاه محمدی، ۱۳۹۱)
هرچند در همان زمان هم، بدون آنکه برنامه مدونی به نام آمایش سرزمین در ایران وجود داشته باشد، اقدام‌هایی برای کنترل توسعه تهران و تشویق به سرمایه‌گذاری در شهرستان‌ها آغاز شده بود. از نمونه‌های این سیاست‌ها می‌توان به ممنوعیت استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران (مصوب سال ۱۳۴۶ هیأت وزیران) و اتخاذ تدابیر مالی و مالیاتی برای سوق‌دادن صنایع به شهرستان‌هایی مانند اهواز، اصفهان، اراک و کرمان اشاره کرد اما با آغاز دهه ۵۰ و شتاب گرفتن توسعه بخش‌های مختلف و تشدید فرایند دو قطبی شدن جامعه از یک ‌سو و عدم استفاده بهینه از قابلیت‌های مناطق در اقتصاد ملی از دیگر سو، تدوین برنامه آمایش سرزمین را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌کرد. از این‌رو، اتخاذ تدابیر لازم برای ساماندهی فعالیت‌ها در پهنه سرزمین مورد تأکید قرار گرفت. (نوری، ۱۳۸۹ و شاه محمدی، ۱۳۹۱)
مهندسان مشاور بتل درسال ۱۳۵۱-۱۳۵۰ در مطالعاتی با عنوان «طرح جامع مطالعات توسعه اقتصادی- اجتماعی کشور» پیشنهادهایی را برای تجدید سازمان برنامه‌ریزی و اجرایی کشور با تأکید بر تمرکز زدایی و توجه بیشتر بر قابلیت‌های مناطق ارائه کرد. با تأسیس «مرکز مطالعات آمایش سرزمین» توسط سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۵۳، قرارداد تهیه «طرح آمایش سرزمین» در سال ۱۳۵۴ با مهندسان مشاور ستیران بسته شد که نتیجه مطالعات مرحله نخست را مشاور یادشده، در سال ۱۳۵۵ منتشر کرد. گزارش مرحله دوم با عنوان «مطالعات دوره دوم استراتژی درازمدت آمایش سرزمین» در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۶ در چهار بخش آماده شد. این چهار بخش عبارت بودند از: نظام شهری و خط‌مشی اجرایی آن، جامعه روستایی و خط‌مشی اجرایی آن، محورآذربایجان - خوزستان وخط‌مشی اجرایی آن و سرانجام تمرکز زدایی از فعالیت‌های بخش دوم و سوم و خط‌ مشی اجرایی آن. از آنجا که بنا بود نتایج این مطالعات در قالب مجموعه‌ای از برنامه‌های میان‌مدت عملیاتی شود، نتایج کاربردی مطالعات آمایش سرزمین تحت عنوان «رهنمودهای آمایش سرزمین برای تهیه برنامه عمرانی ششم» تهیه و به سازمان برنامه و بودجه ارائه شد. مبتنی بر همین نتایج، برنامه ششم متأثر از جهت‌گیری‌های آمایش سرزمین تدوین شد. برنامه‌ای که با وقوع انقلاب اسلامی هیچگاه به مرحله اجراء نرسید. (نوری، ۱۳۸۹ و شاه محمدی، ۱۳۹۱)
تحولات برنامه‌ریزی دوران پس از انقلاب اسلامی را به تبعیت از تحولات انقلاب اسلامی و بروز جنگ تحمیلی می‌توان به دو دوره ۱۳۶۷-۱۳۵۷ و ۱۳۶۸ به بعد، طبقه‌بندی کرد. در دهه اول، نظام جمهوری اسلامی ایران با مسایل شکل‌گیری انقلاب، فرار سرمایه، مهاجرت نیروی انسانی، ملی‌کردن بسیاری از صنایع و بانک‌ها و به دنبال آن بروز جنگ هشت ساله و به‌طور کلی فضای انقلابی و جو بازنگری در برنامه‌های توسعه قبل از انقلاب مواجه بود و درعمل طی سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی کشور فاقد برنامه مشخص بود. از سال ۱۳۶۱ که کشور به ثبات سیاسی رسید، نخستین تلاش سازمان برنامه و بودجه وقت برای تهیه برنامه توسعه شروع شد که طی آن برنامه توسعه پنج ساله اول پس از انقلاب (۱۳۶۶- ۱۳۶۲) در سال ۱۳۶۲ به مجلس شورای اسلامی ارائه شد اما در کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی به دلایل مختلف مورد تأیید قرار نگرفت و به تصویب نرسید. بررسی محتوای این برنامه که با تلاش کارشناسان متعدد و در فضای انقلابی تهیه شده بود، حاوی یک برنامه درازمدت بیست ساله، تعدادی پروژه‌ و طرح‌های اجرایی سالانه در شهرهای مختلف بوده است. در نظام یادشده یک ارتباط متقابل بین سطوح مختلف برنامه‌ریزی و یک جریان اطلاعاتی از سطوح پایین به بالا و از بالا به پایین پیش‌بینی شده بود. در همین سال‌ها موضوع آمایش سرزمین دیگر بار در چارچوب تفکر نوینی مطرح شد و هرچند در ابتدا چندان با استقبال مواجه نشد اما به‌ تدریج دوباره مورد توجه دولت قرارگرفت. در این راستا و به ‌منظور بنیان نهادن تفکری کلان در زمینه ساماندهی برنامه‌های توسعه کشور، از سال ۱۳۶۱ دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای سازمان برنامه و بودجه تلاش‌هایی را آغاز کرد. ضرورت انجام این اقدام‌ها ناظر بر این نگرش بود که با توجه به ملاحظات اجتماعی و سیاسی گیری فضاهای توسعه، در مقابل قانونمندی‌های ناشی از شرایط توسعه برون‌زا که به‌ طور عمده مبتنی بر درآمدهای نفتی هستند، بسیار ناچیز بوده، به مرورکمرنگ و همین امر موجب عدم تعادل‌های فضایی در پهنه سرزمین شده بود. از این‎رو، سازماندهی دوباره فضای توسعه کشور و به بیان کلی‎تر آمایش سرزمین ضرورتی مضاعف پیدا کرده بود. در این راستا نخستین نتایج مطالعات انجام شده در شش مجلد توسط دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۶۳ تحت عنوان «طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران» منتشر شد. پس از بررسی گزارش نهایی توسط دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، «استراتژی‌های کلی درازمدت آمایش سرزمین» که از جمع‌بندی تمام مطالعات آمایش حاصل شده بود در چندین جلسه شورای اقتصاد مطرح و با اصلاحاتی در تاریخ ۱۷ شهریور سال ۱۳۶۵ به تصویب شورای مزبور رسید و به تمام دستگاه‌های اجرایی کشور ابلاغ شد. پس از ابلاغ استراتژی‌های کلی دراز مدت آمایش سرزمین، مرحله دوم مطالعات آمایش سرزمین آغاز شد که در نهایت نتایج مطالعات در ۲۴ جلد، تحت عنوان «چارچوب نظریه پایه توسعه استان» برای هر یک از ۲۴ استان کشور در سال ۱۳۶۸ تهیه شد. هریک از این گزارش‌ها حاوی استراتژی‌های درازمدت توسعه استان در بخش‌های مختلف از دیدگاه آمایش سرزمین و نقش آن در چارچوب تقسیم کار ملی و منطقه‌ای بود. درضمن در همین سال خطوط کلی «استراتژی سازماندهی فضا» توسط دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای تدوین و در قانون برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی (۱۳۷۲-۱۳۶۸) لحاظ شد اما به دلیل ابهام در جایگاه تشکیلاتی آمایش سرزمین، مطالعات با رکود مواجه شد و جایگاه این مطالعات در تداخل با وظایف وزارت مسکن و شهرسازی اعلام شد. متعاقب آن، شورای‌ عالی اداری با تصویب پیشنهاد سازمان امور اداری و استخدامی کشور وقت مقرر کرد، وظیفه آمایش سرزمین به معنای تعیین استراتژی‌های توزیع فضایی جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین مشتمل بر تعیین مناطق اولویت‌دار در توسعه از نظر پذیرش جمعیت و فعالیت، تعیین نقش نواحی مختلف از نظر تقسیم‌کار ملی و استقرار فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، خدماتی و امکانات زیربنایی و مواردی از این دست بر عهده سازمان برنامه و بودجه است و در قالب «طرح آمایش سرزمین» تهیه شود و «طرح کالبدی» (ملی- منطقه‌ای) توسط وزارت مسکن و شهرسازی تهیه و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران بر‌سد. (شریف زادگان و دهکردی، ۱۳۸۹)
برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۳۷۸ – ۱۳۷۴) در شرایطی متفاوت‌تر از برنامه اول توسعه به اجراء درآمد. در این برنامه ‎«خط‌ مشی‌های ملی و منطقه‌ای آمایش سرزمین» تهیه شد و با اصلاحاتی در خردادماه۱۳۷۲به تصویب شورای اقتصاد وقت رسید اما متأسفانه در پیوست نهایی لایحه تنها خط‌مشی‌های ملی آمایش سرزمین درج شد و مباحث منطقه‌ای آن حذف شد. موضوع آمایش سرزمین که در اوایل دهه ۷۰ تا حدودی در حاشیه قرار گرفته بود، از اواخر برنامه دوم توسعه با اقبال بیشتری مواجه شد. از سال ۱۳۷۷ مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین که در واقع می‌توان از آن به ‌عنوان تجربه سوم یاد کرد، آغاز شد. برخلاف مطالعات گذشته این مطالعات با تفاوت‌های محسوسی نسبت به گذشته آغاز شد. اول اینکه، انجام این مطالعات زیر نظر معاونت امور اقتصادی و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه شروع شد که این امر باعث ادغام بیشتر ملاحظات و رویکردهای توسعه اقتصادی در توسعه فضایی شد. دوم آنکه، این مطالعات با تعامل و هماهنگی بیشتری با وزارت مسکن و شهرسازی شروع شد تا دو دیدگاه و رویکرد آمایشی و کالبدی بتوانند با یکدیگر در راستای تحقق اهداف کلان آمایش گام بردارند. (دفتر معاونت برنامه ریزی ونظارت راهبردی ریاست جمهوری)
قانون برنامه سوم در سه بخش شامل حوزه‌های فرابخشی، امور بخشی و اجراء و نظارت، تنظیم شد. در این برنامه، فصل شانزدهم جلد دوم اسناد فرابخشی به موضوع آمایش سرزمین پرداخته است. در فصل یاد شده پس از برشمردن عوامل اصلی شکل‌گیری سازمان فضایی، تشریح وضع موجود توزیع فعالیت‌ها در پهنه سرزمین، مرور ویژگی‌های ساختار سازمان فضایی و بررسی نقاط قوت و ضعف سازمان موجود فضایی کشور، اصول و راهبردهای آمایش سرزمین مطرح و بررسی شد و رهنمودهایی که برای آمایش سرزمین مطرح شده شامل رهنمودهای کلی مصوب هیأت وزیران و ستاد برنامه منتشر شد. همچنین برای نخستین‌ بار در نظام برنامه‌ریزی کشور، «سیاست‌های کلی برنامه» توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی در برنامه سوم تعیین و ابلاغ شد. اصول هشت‌گانه آمایش سرزمین شامل کارآیی و بازدهی اقتصادی، وحدت و یکپارچگی سرزمین، ملاحظات امنیتی و دفاعی، گسترش عدالت اجتماعی و تعاد‌ل‌های منطقه‌ای، حفاظت محیط‌ زیست و احیای منابع ‌طبیعی، حفظ هویت ایرانی- اسلامی و حراست از میراث فرهنگی، تسهیل و تنظیم روابط درونی و بیرونی اقتصاد کشور و رفع محرومیت‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی کشور از جمله سیاست‌های ابلاغی معظم‌له در این برنامه بودند.
در برنامه چهارم توسعه نیز فصل ششم قانون برنامه به آمایش سرزمین و توازن منطقه‌ای اختصاص یافته که وظایف و احکام متعددی را برای توزیع مناسب جمعیت و فعالیت‌ها در پهنه کشور بر دوش دولت گذاشته است. همچنین تدوین «نظریه پایه توسعه ملی» به‌ عنوان نتیجه مرحله اول مطالعات دور اخیر آمایش سرزمین تأثیر بسزایی در گوشزد کردن ضرورت تدوین سند چشم‌انداز توسعه ملی و تحریک نظام برنامه‌ریزی کشور به سوی تدوین این سند باقی گذاشت که بعدها در قالب «سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی» متجلی شد. (دفتر معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری)
افزون بر این،در ۲۴ مردادسال ۱۳۸۰ قانونی با عنوان قانون اجرای اصل چهل و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اصل چهل و هشتم قانون اساسی: در بهره‌برداری از منابع طبیعی و استفاده از درآمدهای ملی در سطح استان‌ها و توزیع فعالیت‌های اقتصادی بین استان‌ها و مناطق مختلف کشور، باید تبعیض در کار نباشد به‌ طوری‌که هر منطقه به فراخور نیازها و استعداد رشد خود ، سرمایه و امکانات لازم را در دسترس داشته باشد) به تصویب مجلس ‌شورای اسلامی رسید که در آن دولت را مکلف به تهیه طرح آمایش سرزمین می‌کند. در این قانون آمده است: دولت مکلف است تا دو سال پس از تصویب این قانون و در اجرای اصل چهل و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به ‌منظور رفع هرگونه تبعیض در استفاده مناطق (استان‌ها و شهرستان‌ها) مختلف کشور، فراهم‌کردن زمینه رشد همه مناطق (استان‌ها و شهرستان‌ها) متناسب با استعدادها، توزیع مناسب فعالیت‌های اقتصادی در مناطق (استان و شهرستان‌ها) مختلف کشور، استفاده بهینه از قابلیت‌ها و مزیت‌های نسبی در راستای نقش منطقه‌ای و بین‌المللی کشور با مطالعه و بررسی کارشناسی لازم و با ملاحظه سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در سال‌های گذشته و شاخص توسعه‌یافتگی مناطق (استان و شهرستان‌ها)، طرح آمایش سرزمین (توزیع متناسب جمعیت و فعالیت‌های بخش‌های اقتصادی در فضای ملی) را تهیه و اقدام‌های قانونی لازم را برای آن از آغاز سال ۱۳۸۳ به عمل آورد.
هر چند بررسی تحولات آمایش سرزمین طی سال‌های گذشته مبین تکوین و تکامل جایگاه این مهم در نظام برنامه‌ریزی کشور است و در حقیقت می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که مقوله آمایش سرزمین به ‌رغم فراز و نشیب‌های فراوان از پشتوانه‌های قانونی بسیار مستحکمی در نظام برنامه‌ریزی کشور برخوردار است. (دفتر معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری) و (سایت باشگاه اندیشه: www.bashgah.net)
در سه دوره فعالیت آمایش سرزمین، تجارب زیرحاصل گردیده است. تجربه ستیران ۵۳-۵۶: مهندسین مشاور ستیران در اسفندماه سال ۱۳۵۳ خطوط کلی برنامه آمایش سرزمین راپیشنهاد نمودند. در گزارشی که به مرکزآمایش سرزمین در سازمان و برنامه و بودجه ارائه گردید. توجه خاصی به ابعاد زیر مبذول شده بود:
❖ به” فضا” و” جغرافیا” زیرا فضا که در برگیرنده و تکیه گاه مشترک تمام تصمیمات و فعالیتهای عمرانی است.
❖ به برداشت کلی میان منطقه ای و میان رشته ای، زیرا تنها با این روش می توان به اثرات نامستقیم تصمیم گیری ها پی برد. به جهات کیفی امور که در برداشت صرفاً “اقتصادی” بدان توجه کافی نمی شود.
مشاورین ستیران در طرح پایه آمایش سرزمین به موضوعات چشم انداز جمعیت تعادل میان محیط شهری و محیط روستایی- مهاجرت های میان منطقه ای- چگونگی رشد شهری- رشد اقتصادی و نابرابری های اجتماعی - محیط زیست و منابع طبیعی ومیراث فرهنگی- وحدت ملی وتمرکز زدایی- محیط بین الملل و روابط خارجی- سازمان دهی جامعه روستایی رشد شهری و نظام شهری پرداخته اند. فرض ها و هدف هایی که ستیران در هر کدام از موارد بالا در نظر گرفته بود همراه با سیاست هایی که برای هر یک از بخشهای اقتصادی پیشنهادشده بود، به ترسیم چشم انداز ۱۳۹۱ ایران انجامید. گزارش مطالعات دوره دوم “استراتژی درازمدت آمایش سرزمین دراردیبهشت ۱۳۵۶، در چهار بخش منتشرشد. (نوری، ۱۳۸۹)
تجربه دفتربرنامه ریزی منطقه ای ۶۲-۶۸
نتایج مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین پس ازانقلاب توسط دفتر برنامه ریزی منطقه ای سازمان برنامه و بودجه انجام گرفت و در سال ۱۳۶۲، در شش جلد منتشر شد.
جلداول “اصول و کلیات” جلددوم “تشخیص وضعیت” جلدسوم “جمعیت وجوامع” جلد چهارم” فعالیت ها"، جلد پنجم “اقلیم و سرزمین” و جلد ششم حاوی نقشه های مربوط به گزارش است. گردآورندگان این طرح د ر مقدمه جلد نخست به ارائه تعریفی از آمایش سرزمین و طرح پایه آمایش سرزمین پرداخته از نظرتهیه کنندگان طرح، مطالعات برنامه ریزی آمایش سرزمین جزیی از نظام جامع برنامه ریزی توسعه ملی است و دارای ۴ مرحله می باشد:
مرحله اول: تهیه طرح پایه آمایش سرزمین
مرحله دوم: تهیه طرحهای آمایش مناطق که از بررسی نقش و وظیفه منطقه در مقیاس ملی به دست می آید و جزیئات در سطح منطقه را مطرح می سازد. این طرح تصویری است ازتوسعه یافتگی منطقه در بلندمدت.
مرحله سوم: تهیه برنامه های توسعه مناطق بر پایه طرح های آمایش و در نهایت حاصل جمع برنامه های مناطق پس ازهماهنگی های لازم می تواند برنامه توسعه اقتصادی - اجتماعی کشور باشد.
از نظر تهیه کنندگان طرح، در اولین دوره مطالعات، بیشتر دریافت مشترک از مفاهیم، کاربردها، شناخت اصول و روش های طراحی برای دست اندرکاران مطرح بود تا برای مطالعات بعدی آماده شوند. درواقع مطالعات دوره اول تمرینی برای همه عوامل موثر در تهیه و تصویب طرح و تدوین استراتژی ها تلقی می شد و در نخستین گام، بر اهمیت نقش استراتژی توسعه ملی در آمایش سرزمین و تعیین اصول حاکم بر سازماندهی فضای کشور تأکید داشتند.
بعد از طرح سناریوهای امکان پذیر برای جهت گیری های کلان توسعه ملی براساس سناریوهای منتخ بتصویر دراز مدت توسعه ملی درسطح طرح پایه آمایش مورد بررسی و نتیجه گیری قرار گرفت کلیه مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین، تجربه دفتر برنامه ریزی باعث شد رویکرد “برنامه ریزی فضایی” به عنوان مرحله ای در فرایند تهیه برنامه های توسعه کشور در درون دستگاه برنامه ریزی مطرح شود و نتایج این مطالعات در ۱۳۶۳ به تصویب هیأت دولت رسید و کلیه دستگاه ای اجرایی ملزم به همکاری های لازم با سازمان برنامه وبودجه در جهت تکمیل مطالعات آمایش شدند همچنین سازمان برنامه و بودجه موظف به تهیه طرح تفضیلی آمایش سرزمین گردید. بعد از تصویب نتایج مرحله اول تا سال ۱۳۶۸ اقداماتی نظیر مطالعات زمینه ساز مرحله دوم طرح آمایش سرزمین و طراحی چهارچوبها و دستورالعملهای ناظر برآن ادامه یافت و برای هریک از استان های کشور پیش نویس چهارچوب نظریه توسعه استان تهیه گردید. بر اساس این نتایج خطوط کلی استراتژی سازماندهی فضایی توسعه برای استفاده در قانون برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران از سوی دفتربرنامه ریزی منطقه ای استنتاج و ارائه گردید.
تجربه دفترآمایش و برنامه ریزی منطقه ای ۷۷-۸۳
مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین درسال ۱۳۷۷ رسماً و به دستور سازمان برنامه و بودجه آغازشد.
این مرحله ازمطالعات دو ویژگی قابل اشاره دارد اول اینکه در این مقطع واحد مسئول تهیه طرح پایه آمایش سرزمین در سازمان برنامه و بودجه وقت از معاونت امور مناطق به معاونت اقتصادی و هماهنگی آن سازمان انتقال یافته بود و دیگر اینکه این مطالعات با هماهنگی و مشارکت معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی انجام گرفت به این ترتیب باعث شد تا خصوصیات زیر قابل انتظار باشد.

1. 1. انجام آن زیر نظرمعاونت اقتصادی و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه باعث ادغام دو دیدگاه توسعه اقتصادی و توسعه فضایی شود که محصول آن به صورت یک مقوله راهبردی بتواند مبنای مناسبی برای تهیه برنامه درازمدت توسعه باشد.

1. 1. انجام مطالعات باهماهنگی، و مشارکتهای معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی باعث تلفیق دودیدگاه آمایش سرزمین و توسعه کالبدی شود بدین ترتیب که اولی به درونمایه و محتوای توسعه بپردازد و دومی به نتیجه گیریهای کالبدی و فیزیکی از آن اقدام کند. این همجواری و همکاری فرصتی برای طراحان آمایش سرزمین پیش آورد تا بتوانند درک بهتری از نیازهای طرح کالبدی ملی داشته باشند.

جدول ۲-۴- دوره بندی فعالیت های آمایش سرزمین در ایران (دفتر معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری)

جاذبه ارتباطی

جذب زائران
گشودگی در پذیرش زائر

شما به عنوان خادم می بایست طوری رفتار کنی که برای خدمت کردن، زائرین را به سمت خودت جذب بکنی؛ طوری که اونقد زائر باشما اپن و باز بشه بتواند همه حرفاشو بزنه و از شما کمک و راهنمایی بخواهد چرا که خادم محرم زائر است.

یکی از خدام می گفت حتی پول هم می خواستید بیایید پیش خود من!

این فرایند ذکر شده در بالا به طریقی مشابه برای نام گذاری کلیه مضامین و مقوله ها بکارگرفته شد. نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه‏ها در قالب دو بخش ویژگی های رفتارخادمانه و عوامل مؤثر بر آن در ادامه آورده شده است.
بخش اول: ویژگی های رفتار خادمانه
نتیجه تحلیل محتوای ویژگی های رفتار خادمانه در چهار مضمون کلی رفتار انسان دوستانه، رفتار پیش قدمانه، رفتار وظیفه گرایانه، و رفتار خودسازانه قابل شرح است.
۴-۳-۱) رفتار انسان دوستانه؛ این رفتار اشاره به نوعی خیرخواهی و رفتار اخلاق مدار اجتماعی دارد که خادمان در ارتباط با زائران بر اساس فطرت انسانی و بشردوستانه خود به نمایش می گذارند و اغلب به دور از هرگونه توجه به تفاوت های جنسیتی، نژادی، قومی، سنی، مذهبی یا ملی صورت می گیرد. یافته های تحقیق نشان می دهد که مهمترین رفتارهای انسان دوستانه خادمان در طول دوره خدمتشان در عمره مفرده عبارتند از: نوع دوستی، پرهیز از تبعیض، همدلی، دلسوزی به خدمت، ایثار و فداکاری، تکریم زائر و جاذبه ارتباطی.
۴-۳-۱-۱) نوع دوستی: رفتار یاری دهنده خادمان به منظور کمک به زائرین و رفع نیاز آنها که به صورت کاملاً داوطلبانه انجام می پذیرد و در قبال آن کوچکترین انتظاری برای جبران وجود ندارد. مهمترین شاخصی که نوع دوستی خادمان را نشان می دهد، حساسیت داشتن نسبت به مسائل و مشکلات زائرین، همانطور که نسبت به مسائل خود و نزدیکان حساسیت وجود دارد. در این خصوص یکی از خادمین بیان می کند:
“وقتی ساعت ۲ نصفه شب زنگ میزنه می گه خانمم مریضه یا بچه ام مریضه این خادمی که در شیفت شب قرار داره دیگه بیکار نمیشینه بلافاصله دست به کار می شه با بیمارستان تماس می گیره و عواملی که مربوط میشن را خبر می کنه خودش دست به کار میشه تا این بیمار را به بیمارستان نرسونه و مطمئن نشند که حالش خوب نشده دست از کار نمی کشند.”
خادم دیگری نیز اظهار می دارد:
“ یک روز دست یکی از بچه های زائران لای درب آسانسور گیر کرده بود، اصلا انگار دست بچه خودم گیر کرده است، خودم را به آب و آتش می زدم تا بتوانم هر طوری هست در آسانسور را باز کنم.”
۴-۳-۱-۲) پرهیز از تبعیض: منظور از پرهیز از تبعیض آن است که نحوه ارائه خدمت توسط خادمین، تحت تأثیر ویژگی ها و معیارهای انتسابی به شخص زائر صورت نگیرد. به عبارت دیگر در شرایط یکسان کمیت و کیفیت خدمت دریافت شده توسط زائرین مختلف یکسان باشد. یکی از خادمین پیرامون این رفتار تأکید می کند:
“ثروتمندترین و فقیرترین زائرین نباید فرق کنند، همه باید از خدمت یکسانی برخوردار باشند. چرا که زائرین انسان هستند و از حقوق مساوی برخوردارند.”
همچنین یکی دیگر از خادمین نیز چنین می گوید:
“ما باید طوری خدماتمان را ارائه بدهیم که جایگاه و شأن همه افراد را بالا در نظر بگیریم، یعنی همانطوری به زائرین خدمت کنیم که به یک پادشاه خدمت می کنیم بنابراین دیگر اینکه طبقه اجتماعی زائر چی هست، اهمیتی ندارد.”
۴-۳-۱-۳) همدلی: اشاره به رفتاری دارد که خادم در تعاملاتش با زائرین، خود را در شرایط و موقعیت زائر درنظر می گیرد تا بتواند از دریچه نگاه او مسائل را احساس و درک کند، سپس سعی می کند بر اساس ادراک بدست آمده، در جهت همیاری زائر اقدام نماید. در این باره خادمی چنین سخن می گوید:
“مثلا زایری بیمار است و توان ایستادن ندارد. خادم می تواند به او بگوید برو اونجا ویلچر را بردار ولی یک خادم خوب در چنین مواقعی بلافاصله با سرعت تمام میرود و برای اون زایر یک ویلچر تهیه می کند.”
و یا خادم دیگری اظهار می کند:
“نیم ساعت مانده به نهار زائری میاد ابراز گرسنگی می کند خوب الان ایشان احساس گرسنگی کرده خوب وظیفه خادم این است که هر طوری هست نیاز گرسنگی وی را برطرف کند و در هر صورت مشکل زائر را مشکل خود بداند.”
۴-۳-۱-۴) دلسوزی به خدمت: نیرویی مثبت در درون شخص خادم که او را وادار می کند تا برای انجام درست کار از توان و انرژی خود خرج کند و نسبت به پیامدهای منفی احتمالی رفتارش در هنگام خدمتگزاری حساس باشد. در این خصوص یکی از خادمین بیان می کند:
“رفتار خادمانه را من در قالب یک فرد دلسوز یا رفتاردلسوزانه تعریف می کنم چرا که کسی که دلسوز خدمتش باشد جدّ و جهدش بیشتر شده وبیشتر تلاش می کند. منظور از دلسوزی اینه که اگر خدمتش به زائر دچار نقص بشود، احساس تآسف داشته باشد.”
یکی دیگر از خادمین نیز چنین می گوید:
“در این سفرهایی که تا حالا من به عنوان خادم رفتم، خادم هایی که می آمدند تمام تلاششان را می کردند که اشتباهی در کارشان نباشه و خدمت درستی ارائه بدهند، چون بعدش خیلی عذاب وجدان می گرفتند که چرا این جوری شد.”
۴-۳-۱-۵) ایثار و فداکاری: رفتاری که در آن خادم به طور آگاهانه آسایش و منفعت زائرین را بر مصلحت خود ترجیح می دهد و حتی ممکن است در این راه پیامدهای ناخوشایندی را نیز متحمل شود. در خصوص این رفتار یکی از خادمین چنین ابراز می دارد:
“زایر در خیلی از شرایط دیدیم میاد که هوا گرم و شرایط سخت است مثلا راه را گم کرده باشد و در هوای گرم خسته و گرمازده شده باشد و شرایط عادیش بهم خوره باشد و بیاد بدترین اهانت ها را انجام بده، خادم با کمال متانت عذرخواهی کرده از اینکه غفلت شده شایدم که اصلا غفلت نکرده باشه ولی حتی به ایشان گفته من غفلت کردم که شما گم شدید.”
خادم دیگری نیز بیان می کند:
“طبق منشور حقوق زائر، زائر همیشه بر ما خادمین اولویت و تقدم دارد و خواسته هایش لازم الاجراست و در همه حال حق با زائرین است بنابراین اگر بخواهیم خادم خوبی باشیم باید رفع نیاز زائر را اولویت نخست خودمون بدانیم.”
۴-۳-۱-۶) تکریم زائر: این مقوله اشاره به احترام گذاشتن به شخصیت زائر دارد و تأکید آن بر رفتار مؤدبانه، کردار مناسب و گفتار در خور شأن و کرامت و ارزش های انسانی زائر است. در این رابطه سخن یکی از خادمین چنین است:
“زائرهای ما، از مهمان‌های خانه خودمان مهمتر هستند چرا که اینها مهمانان خدا و اهل بیت هستند، لذا شما باید میزبان یا صاحب خانه را ببینید، مهمانش را هم ببینید، بعد درخور شأن شان خدمت کنی.”
یکی دیگر از خادمین نیز در این خصوص می گوید:
“مثلا موقع صرف غذا ممکن است غذایی که برای زایر برده می شود زایر بگوید من ران مرغ را نمی خواهم و سینه مرغ را می خواهم این خادم باید با نهایت احترام این ظرف غذا را بگیرد و برایش تعویض کند حتی برای چندمین مرتبه! “
و یا خادم دیگری نیز اظهار می دارد:
“ممکن است زایری به هر دلیلی پرخاش کند باید یک خادم فقط با زبان خوش و نرم او را آرام کند و بجای جواب دادن از زایر پذیرایی کند آب و شربت که از اون حالت خستگی دربیاید.”
۴-۳-۱-۷) جاذبه ارتباطی: عبارتست از به کارگیری روش یا سبک تعامل به صورت کلامی و غیرکلامی مناسب توسط خادم بگونه ای که زائران تمایل و رغبت پیدا کنند تا برای دریافت خدمت مورد نیاز خود به آن خادم مراجعه نمایند. به عبارت دیگر جذابیت و لطافت رفتاری شخص خادم می بایست به گونه ای باشد که زائرین را برای دریافت خدمت به سمت خود بکشاند. در این خصوص یکی از خادمین چنین بیان می کند:
“شما به عنوان خادم می بایست طوری رفتار کنی که برای خدمت کردن، زائرین را به سمت خودت جذب بکنی؛ طوری که اونقد زائر باشما اپن و باز بشه بتواند همه حرفاشو بزنه و از شما کمک و راهنمایی بخواهد چرا که خادم محرم زائر است.”
یکی دیگر از خادمین نیز می گوید:
“یکی از همکاران آنقدر نسبت به خدمت به زائرین ذوق و شوق داشت و دلش می خواست که همه زائرین بهش مراجعه کنند که می گفت حتی پول هم می خواهید از کسی بگیرید، بیایید پیش خود من!”
۴-۳-۲) رفتار پیش قدمانه؛ به طور کلی مشارکت خادمان در فعالیت های کاری می تواند از دو رویکرد انفعالی و پویایی^[۱۶۳] تبعیت نماید(کرنت، ۲۰۰۰). رفتار پیش قدمانه خادمان رفتاری که مبتنی بر رویکرد پویایی است بدین صورت که فرد خادم، خودش آغازگر و داوطلب انجام بسیاری از اقدامات رفتاری در زمینه خدمتش است بگونه ای که برای ابراز آن رفتار ممکن است از دیگران سبقت بجوید و در اصطلاح، بانی کار خیر است. شاید بتوان مهمترین فلسفه علّی چنین رفتاری را در بین خادمان لزوم و ضرورت خدمت رسانی به موقع به زائرین دانست. رفتارهای پیش قدمانه در بین خادمان زائرین سرزمین وحی اینگونه بدست آمد: جستجوگر خدمت، عمل فرانقشی، ترویج معنویت، صیانت و دفاع، حمایت اطلاعاتی و پیگیری.
۴-۳-۲-۱) جستجوگر خدمت: رفتاری که طی آن خادم بطور پویا اقدام به گشت زنی و کاوش در حوزه وظیفه ای خود می کند، تا نیازهای خدمتی لازم را شناسایی نموده و اقدام لازم و مقتضی را به موقع انجام دهد. به عبارت دیگر خادم بجای اینکه بنشیند و منتظر تقاضا برای خدمت خاصی باشد، به استقبال خدمت می رود. پیرامون این رفتار، یکی از خادمان اظهار می کند:
“ما باید مراقب باشیم که فرهنگ راحت‌طلبی در مجموعه ایجاد نشه. خادم هایی هستند که میرن یه گوشه می شینن تا یکی صداشون کنه بعضی ها هم هستن که سرشون درد می کنه برای خدمت کردن. بنابراین به نظر من به عنوان خادم خوب منتظر مراجعه نباشیم، خودمان به سراغ مراجعان بریم.”
خادم دیگری نیز در این زمینه بیان می کند:
“هنگام ورود کاروانهای جدید، زایری که می خواهد با ساک های بزرگ وارد بشود خادمی که اصلا وظیفه اش چیز دیگری است سریع می رود ساک را از دست زایر می گیرد و دم اتاق می گذارد. بعد نگاه می کند می گوید ببین تو اتاقت چیزی کم و کسر نداری میرود می گوید فلان چیز را لازم دارم و می رود و برایش انجام می دهد.”
۴-۳-۲-۲) عمل فرانقشی: به اعتقاد اورگان(۱۹۹۷) رفتارهای فرانقشی رفتارهایی هستند که داوطلبانه صورت پذیرفته و در نظام پاداش­ دهی منظور نشده و بر بهبود بهره­وری سازمان تاثیرگذارند. به طور خاص، خدمتگزاری خادم زمانی که به واسطه ضرورت ارائه خدمت در حوزه وظیفه ای دیگر یا موقعیت زمانی خارج از برنامه صورت می گیرد، عمل فرانقشی تلقی می شود. پیرامون این امر یکی از خادمین چنین می گوید:
“خادم عمل فرا نفشی را برای خودش واجب کرده مثلا در قسمت خانه داری انباردار رد می شود و می بیند که در قسمتی نیاز به وسیله یا انجام کاری دارد و چیزی زیاد آمده یا چیزی کم آمده ایشان آن کار را انجام می دهد و هیچ مشکلی ندارد و اصلا در این مورد توجیه اند خدمه ها.”
یکی دیگر از خادمین نیز چنین می گوید:
“مثلا زائری از طواف آمده خوابیده و بعد از ساعت صبحانه از خواب بیدار شده است. خادم از ایشان سوال نمی کند که آقا تا حالا کجا بودی؟ بلکه با مراجعه به انبار در اسرع وقت لوازم صبحانه وی را برایش فراهم می کند.”
و یا خادم دیگری نیز اظهار می دارد:
“یکی از خدمه ها در یکی از سفرها برای خدمه های دیگر هدیه می خرید تا تشویق بشوند خوب کار کنند.”
۴-۳-۲-۳) ترویج معنویت: فراخور خدمت در سازمان مذهبی و امور معنوی به ویژه در امور زیارتی، وجود جو و احساس معنوی در محل خدمت است. در این راستا خادم می کوشد تا در محیطی که مشغول به خدمت است جوّی را فراهم کند که تحت تأثیر آن معنوبت انتشار و اشاعه یابد. در این زمینه یکی از خادمان بیان می کند:
“نه تنها خادم واقعی خدمتش خالصانه است بلکه خالصانه بودن خدمت را نیز بین همکاران خود ترویج می کند.”