بیران(۱۹۹۷) به منازعات خاندان­های مغولی و به ویژه تحرکات استقلال‏طلبانه‏ی قایدو در آسیای مرکزی در این دوره پرداخته و اشاراتی نیز به اختلاف مذهبی خان­های مغول دارد.
۱-۵- روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی- تحلیلی و بر اساس درک مفهومی متون تاریخی است که به شیوه‏ی کتابخانه­ای‏ انجام می­ شود. پس از مطالعه‏ی منابع اصلی و پژوهش­های جدید در این زمینه و نیز مقالات تحقیقی که در کتابخانه ­ها، مجلات و پایگاه­های اینترنتی موجود است، به فیش برداری پرداخته و سپس فیش­های تهیّه شده، بر اساس موضوع و توالی و تقارن تاریخی دسته­بندی می­ شود. در مرحله­­ی بعد اطلاعات فیش برداری شده تصفیه و پالایش می­شوند، پس از استنباط و استنتاج تاریخی مورد نظر حاصل کار تحلیلی، به شکلی ساده و شیوا و روشن به رشته­ تحریر درآورده می­شوند.
۱-۶-پرسش­های تحقیق
این پژوهش درصدد پاسخ­گویی به پرسش­های زیر است:
۱- مناسبات حاکمان جغتایی با مسلمانان آسیای مرکزی چگونه بود؟
۲- تصوف چگونه وارد قلمرو جغتاییان شد؟
۱-۷- فرضیه ­های تحقیق
۱- جغتای برای گرداندن چرخ­های عظیم و سنگین حکومت در سرزمینی برخوردار از فرهنگ و تمدن غنی، احتیاج به همکارانی کاردان داشت. تفاوت دو فرهنگ و نحوه تشکیلات، مغولان را به تنهایی از اداره­­ی حکومت عاجز می‌ساخت. به همین دلیل به فوریت مسلمانان در اندرون دستگاه رخنه کردند و حساس­ترین شغل­ها را بر عهده گرفتند. سرانجام مسلمانان نه تنها در دستیابی به شغل­های حساس توفیق فراوان کسب کردند، بلکه با نفوذ معنوی در بین شاهزادگان و امرای طراز اوّل، موفق به جذب شمار بسیاری از آنان به اسلام شدند. هنوز چند سالی نگذشته بود که شاهزادگان مغولی، با کنار گذاشتن دین آبا و اجدادی به اسلام روی آوردند.

۲- صوفیان به علّت دارا بودن قدرت مادی فراوان و نفوذ معنوی بسیار زیاد در نفوس مغولان، توانستند ملجاء و پناهگاه معتبری در مقابل ظلم حکومت مغولی باشند. محافل تجمع صوفیان بهترین مکان بود تا مردم ستمدیده را دمی از قیل و قال و سختی و محنت رهایی بخشد و لذت لحظه‌ای آرامش را به آنها بچشاند. تصوف به عنوان مقتدرترین عامل معنوی که می­توانست مردم و حکومت­های منطقه را با وجود این مشکلات برای یکدیگر قابل تحمل سازد و گونه ­ای از وحدت معنوی را در حوزه­ای وسیع فراهم آورد.
۱-۸- معرفی و بررسی منابع
اوّلین و مهم­ترین گام در پژوهش­های تاریخی، بررسی، شناخت و نقد منابع جهت استفاده صحیح از آنها در ارتباط با موضوع مورد نظر است. محقق تاریخ از وقایعی که درباره آنها تحقیق می­ کند برکنار بوده و غیر مستقیم و از طریق منابع با واقعیت­ها در ارتباط قرار می­گیرد. از این رو شناخت و نقد منابع نقش مهمی در چگونگی شکل­ گیری امر تحقیق دارد.
اصلی­ترین و مهم­ترین منابعی که در تألیف این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته بطور مختصر معرفی می گردد.
۱-۸-۱- منابع تاریخی و سفرنامه
*تاریخ جهانگشای
تألیف علاءالدین عطاملک محمّد جوینی است. ایشان از بزرگ­ترین مورخان و نویسندگان ایرانی در سده­ی هفتم هجری است. تاریخ جهانگشای در سه مجلّد در شرح ظهور چنگیزخان و احوال فتوحات او و در تاریخ خوارزمشاهیان و حکام مغولی ایران و فتح قلاع اسماعیلیه تألیف شده است. بیشترین و موثق­ترین اطلاعات در باب فتوحات مغولان و جغتاییان را می­توان در این کتاب یافت. علاوه بر این وی اطلاعاتی نیز درباره ماوراءالنهر و و دوران امرای مغولی پیش از آمدن هلاکو در اختیار خواننده می­ گذارد.
*جامع التواریخ
کتابی است تألیف خواجه رشیدالدین فضل­الله بن عمادالدوله ابوالخیر، نواده­ی موفق­الدوله همدانی است. جامع التواریخ رشیدی کتاب مفصلی است در تاریخ مغول و تاریخ عمومی که کتاب اول مشتمل بر مقدمه­ای در ذکر احوال آدم و فرزندان او در دو قسم: قسم اول در ذکر ملوک فرس از زمان کیومرث تا عهد یزدگرد شهریار؛ قسم دوم در ذکر پیامبر اسلام تا آخر خلافت عباسی. کتاب دوم شامل تاریخ غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و سلاطین چین و ماچین و تاریخ بنی اسرائیل و تاریخ افرنج(افرنگ)و احوال سلاطین هند.
بر این دو جلد، ذیلی اضافه شده است هم در تاریخ اترک تا غازان خان. این اثر بیشترین مطالب را در مورد جغتاییان و رونق تصوف ارائه داده است.
*تاریخ وصّاف
تاریخ وصّاف(یا تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار)، از قدیمی­ترین منابع درباره مغولان، به فارسی، نوشته­ی شهاب­الدین(یا شرف­الدین)عبدالله شیرازی. وی به وصّاف الحضره مشهور بود و شرف شیرازی تخلص می­کرد. به گفته­ی وصّاف کتاب وی دنباله­ی تاریخ جهانگشای است و عطاملک جوینی در همه حال ممدوح اوست. تاریخ وصّاف مشتمل است بر یک مقدمه و پنج جلد در شرح رویدادهای حکومت مغولان و ایلخانان، از مرگ منگو قاآن تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر یعنی تا سال۷۲۳ه.­ق. کتاب ایشان درباره حکمرانان جغتای و برخوردشان با مسلمانان همچنین قلمرو جغتاییان اطلاعات مفیدی ارائه می­دهد.
*طبقات ناصری
کتاب طبقات ناصری اثر منهاج سراج جوزجانی از منابع مهم تاریخ ایران و بخشی از جهان اسلام که از لحاظ تاریخی و ادبی میراث مشترک ایران و افغانستان محسوب می­ شود. طبقات ناصری تاریخ عمومی است و در سده­ی هفتم هجری به زبان فارسی تألیف شده است. این تاریخ دارای بخش­های مهمی است در خصوص دودمان غوریان و آل شنسب و سلاطین هند که در واقع بندگان آنها بودند. همچنین بخش مهمی درباره تهاجم مغول به سرزمین­های اسلامی و خراسان بزرگ تا حدود هندوستان را در برمی­گیرد. این اثر درباره خان­های جغتایی و برخورشان با مسلمانان دارای اطلاعات مفیدی می­باشد.
*تاریخ الجایتو
ابوالقاسم عبدالله بن محمّد کاشانی(متوفی۷۳۸۰ه.ق) در این کتاب به مغولان و بخصوص جغتاییان و درگیری­های مناطق شرقی و حملات اولوس جغتایی به خراسان در زمان هلاکو نیز پرداخته است.
*تاریخ گزیده
تألیف حمدالله مستوفی قزوینی از مشاهیر مورخان ایران و از مؤلفان و شاعران سده­ی هشتم هجری است. این کتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مؤلف است… کتاب شامل یک مقدمه و شش باب است و اطلاعاتی که درباره تاریخ ایران از استیلای مغول و سلسله­های معاصر آن قوم تا زمان مؤلف در آن آمده مخصوصاً قابل توجه و استفاده است.
*تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا
تألیف میر محمّد بن سیّد برهان­الدین خاوند و معروف به میرخواند این کتاب یک تاریخ عمومی عالم از هبوط آدم تا زمان مؤلف در سده­ی نهم است. بخش مهم این کتاب از آغاز جلد چهارم است که سلسله­های اسلامی ایران را شرح می­دهد… این اثر درباره هجوم مغولان و اولوس جغتای و حکمرانان جغتایی و مسلمانان در این دوره دارای اطلاعات ارزشمندی می­باشد.
*حبیب السیر فی اخبار افراد البشر
این کتاب نیز مثل کتاب روضه الصّفا، کتابی در تاریخ عمومی نگاشته­ی مورخ معروف سده­ی نهم و نیمه­ی سده­ی دهم، غیاث­الدین بن همام­الدین حسینی معروف به خواند میر، نوه­ی دختری میرخواند، صاحب روضه الصّفا است. وی در دستگاه امیر علیشیر نوایی، پرورده شد و از کتابخانه­ی عظیم آن وزیرِ دانشمند دانشمند پرور استفاده کرد و نخستین کتاب او خلاصه الاخبار است که بعدها آن را تفصیلی تمام داده و به نام خواجه حبیب­الدین ساوجی، وزیر خراسان و همه کاره­ی درمش­ خان، فرمانروای شرق ایران، حبیب السیر خوانده است… حبیب السیر شرح وقایع را تا یکی دو ماه به مرگ شاه اسماعیل اول آورده است. این اثر درباره هجوم مغولان به شرق و شکل­ گیری اولوس جغتایی و خاندان جغتای دارای اطلاعات با ارزشی است.
*سفرنامه ابن بطوطه
سفرنامه ابن بطوطه یکی از مشهورترین سفرنامه­ها و کتاب­های جغرافیایی است. نویسنده­ی این کتاب ابن بطوطه است. این کتاب نتیجه­ سفرهای طولانی ابن بطوطه است که در سال ۷۵۲ه.ق آغاز شد و در سال ۷۵۴ه.ق پایان یافت و این سفرها ۲۹ سال و نیم به طول انجامید. این اثر درباره حکمرانان جغتایی، چون ترمشیرین و روند تصوف در شرق و خانقاه­ها دارای ارزش زیادی می­باشد.
۱-۸-۲- منابع ادبی و عرفانی
*نفحات الانس من حضرات القدس
نفحات الانس معروف­ترین اثرِ منثور عبدالرحمن جامی است که از مهم­ترین منابع در احوالِ عارفان و صوفیان محسوب می­ شود .زندگینامه اکثر عارفان مسلمان از هند تا عراق و مصر در این کتاب آمده است. این کتاب بعنوان مجموعه گزیده­ای از منابع مختلف، تذکره­ای است که هم گونه­ های مختلفی از نثر فارسی و ناگزیر فراز و فرودهای آن را در خلالِ قرن­ها می­نمایاند و هم با عرضه بسیاری از حال­ها و قال­ها راهی را که تصوف و عرفان اسلامی در طولِ حیاتِ خود پیموده است، ترسیم می­ کند.
*رشحات عین الحیات
فخرالدین علی صفی نویسنده­ی کتاب رشحات عین الحیات است. او از خاندان دانش و قلم است که در قرن‌های نهم و دهم هجری زندگی می‌کرده‌ است. فخر­الدین شعر هم می‌سروده و صفی تخلص می‌کرده ‌است. کتاب رشحات عین الحیات در شرح حال و معرفی مشایخ و بزرگان نقشبندی دارای اطلاعات با ارزشی است.
*مناقب العارفین
مناقب‌ العارفین که گاه به اختصار از آن تحت عنوان مناقب‌ افلاکی یاد می‌شود، کتابی است به زبان فارسی که شمس‌الدین احمد عارفی افلاکی از مریدان شیفته مولانا جلال‌­الدین محمّد مولوی به دستور مراد و استادش شیخ جلال‌الدین عارف چلبی، نواده­ی مولانا، نگاشته است.کتاب مزبور به مناسبت بیان شرح حال مولانا و اساتید و خلفا و خاندان و دوستان دوره حیات او و شرح مثنوی، شامل اطلاعات بسیار نفیسی است و علاوه بر آن راجع به تاریخ ایامی که افلاکی آن را مورد مطالعه قرار داده، نکات ارزنده‌ای دارد.
*رساله قدسیه
مؤلف رساله قدسیه، ابوالفتح محمّد بن محمّد بن محمود حافظی بخاری، ملقب به پارسا، عارف سده­ی هشتم در حدود ۷۵۶ه.ق، در خاندانی که از ائمه و بزرگان بخارا بودند، به دنیا آمد. کتاب قدسیه، مجموعه‌ای است فارسی از سخنان بهاءالدین نقشبند که پارسا آن را به تشویق داماد و جانشین بهاءالدین نقشبند، علاءالدین محمد عطار، همراه با شرحی بر آن، نوشته است. این اثر دارای اطلاعات مفیدی درباره سلسله نقشبندیه و بهاءالدین نقشبند و سر سلسلگان نقشبندیه می­باشد.
فصل دوم
شکل­ گیری اولوس جغتای
۲-۱ - شرایط نظامی و سیاسی ایران قبل از حمله­ی مغول
در قرن اوّل هجری/ هفتم میلادی ارتش نیرومند ساسانیان در جریان حمله­ی اعراب بطور کامل از هم فرو پاشید. پس از آنکه ایران بخشی از امپراتوری اسلام و در حقیقت قلمرو دارالخلافه گردید، بالطبع به لحاظ نظامی نیز تحت امر سپاه اسلام قرار گرفت، از قرن دوم هجری/ هشتم میلادی نیرو‌های محلّی در مناطق مختلف ایران قدرت را در دست گرفتند و هر قدرت محّلی نیز متکی به قوای نظامی خود بود. پس از ورود ترکان به ایران، به غیر از نیروهای محلّی، غلامان ترک نژاد قبایل آسیای مرکزی عنصر دیگر نظامی را می­ دادند. تحول در سیستم نظامی ایران از زمان سلطان محمود غزنوی(دوران حکمرانی۴۲۱-۳۸۷ق)آغاز شد. تشکیلات نظامی­ای که سلطان محمود به وجود آورد، برای زمان خودش تحولی نوین در ساختار قشون و قوای جنگی کشور بود. سربازان ارتش جدید نه تنها حقوق دریافت می­نمودند، بلکه سهمی از غنائم جنگی نیز به آنان می­رسید.
پیدایش ارتش و افزوده شدن آن بر بافت سنّتی قشون که خاستگاه قبیله­ای داشت، اوّلین ویژگی مهم اجتماعی به قدرت رسیدن قبایل آسیای مرکزی در ایران بود(زیبا کلام،۱۶۴:۱۳۸۲). پیدایش ارتش به دنبال خود هزینه و خرج و مخارج امور نظامی و لشکری را به همراه آورد. جمع‌ آوری مالیات به دست والیان و حاکمان محلّی صورت می‌گرفت. در این دوران حقّ مالکیت زمین چندان از نظر حکومت به رسمیت شناخته نمی‌شد و رؤسای قبایل پس از گرفتن یک منطقه، خود را صاحب آن می‌دیدند و منطقه­ فتح شده برای آنان به مثابه ی غنیمت جنگی بود که می‌بایستی میان افراد قبیله تقسیم شود(همان: ۱۷۲). ملوک طوایف اغلب خود را ملک، امیر یا شاه می‌خواندند. معدودی از این ملوک که در تاریخ آنها به عهد سلجوقیان می رسید، خویشتن را اتابک خواندند. از بین این طوایف اتابکان فارس(۶۳۳-۵۴۳ق) را باید یاد کرد که بر فارس حکمرانی داشتند. اتابکان آذربایجان(۶۲۲-۵۳۱ق) بر آذربایجان حکومت می­کردند. شبانکارگان(۷۵۶-۴۴۸ق) بر قسمت شرقی فارس بین کرمان و خلیج فارس حکومت می­کردند.
اتابکان لر بزرگ(۸۲۷-۵۵۰ق) و اتابکان لر کوچک(۱۰۰۶-۵۸۰) بر نواحی غریب ایران مسلط بودند. اتابکان یزد(۷۲۸-۵۳۶ق)، حکومت یزد را در دست داشتند. اختلافات خانگی و هرج و مرج در بین سلاله­های محلی در این ایّام رایج بود(زرّین کوب،۵۷۲:۱۳۹۲).
دولت خوارزمشاهیان سومین دولت ترک نژاد ایرانی بودند که در تاریخ میانه‏ی اسلامی در ایران به قدرت رسیدند. اجداد این سلسله ابتدا در خدمت سلاطین سلجوقی بودند و سرانجام قطب­الدین محمّد خوارزمشاه به سال(۴۹۰ ق)در ایالت خوارزم دولت خود را بنیان نهاد(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۳۸۵). خاستگاه این سلسله همانطور که اشاره شد خوارزم بوده است. پایتخت­های این سلسله گرگانج (ارگنج یا جرجانیه) در منطقه‏ی خوارزم (آسیای میانه امروزی) و نیز سمرقند بود(باوفای۲۰:۱۳۹۰). در دوره‏ی تکش خوارزمشاه به سال (۵۹۰ق) این سلسله با انقراض سلجوقیان بر کل ایران و آسیای میانه تا حدود عراق مسلط شدند. در دوره‏ی سلطان محمّد خوارزمشاه به سال (۶۱۶ق) سیاه­ترین و دهشتناک­ترین حادثه‏ی تاریخ ایران رخ نمود و آن هجوم وحشیانه­ی مغولان به سرکردگی چنگیزخان مغول بود که سرانجام به دوران ۱۳۸ ساله‏ی حکومت خوارزمشاهیان پایان داد(بناکتی،۲۱۱:۱۳۴۸).