دوم، از جهت گستره زمانی سفر؛ ما نه پیش از ابن بطوطه و نه پس از او جهانگرد مسلمانی را سراغ نداریم که قریب سی سال از عمرش را پیوسته و بی وقفه در سفر گذرانده باشد. سوم، از حیث صمیمیت و صداقت او در گزارش اوضاع و احوال مناطقی که دیده. چهارم، از لحاظ تنوّع محتوای سفرنانه.بی تردید اگر شاهکارهای ادبی گذشته به شیوه ای علمی و جدید ارزیابی شوند منجر به زنده ماندن آثار می گردد.
در این پژوهش، بررسی محتوای سفرنامه ابن بطوطه که حاوی اساسی ترین موضوعات اجتماعی،فرهنگی، سیاسی و تاریخی و جغرافیایی است به شیوه ای علمی و جدید مورد توجّه قرار گرفت و در پنج فصل تنظیم شد. این پنج فصل عبارتند از: مقدمه و کلیات در فصل اول؛ بنیاد نظری (سفر و انواعآن) در فصل دوم؛ معرفی ابن بطوطه و سفرنامه او در فصل سوم؛تحلیل و بررسی دانشنامه ابنبطوطه در فصل چهارم؛ و نتیجه گیری نیز در فصل پنجم آمده است.
از موانع و مشکلات انجام این تحقیق عدم دسترسی سریع به سفرنامه ابن بطوطه از جهت کمیاب بودن آن و صرف زمان و تکاپوی زیاد دریافتن آن بود.
۱-۲ بیان مسأله
سفر انگیزه ای است قوی برای دل کندن از شهر و دیار خود، دیدن و کشف پدیده های تازه و شگفتانگیز و ثبت مشاهدات خود برای دیگران. معمولاً سفر برای انسان ها با تغییرات و تحولات فکریو روحی همراه است. به همین دلیل قرآن کریم انسان ها را به گشت و گذار و دقت در آنچه بر مردمان سایر سرزمین ها گذشته است، دعوت می کند.سفرنامه ها اطلاعات بسیار مفید و جامع برای خوانندگان و آیندگان از اوضاع اجتماعی و میزان رشد و افکار و فنون ملل مختلف در آن دوره هستند. در سده هایی از تاریخ ایران،سفرنامه ها یکی از مهم ترین منابع به دست آوردن آگاهی درباره وضع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به شمار می روند. سفرنامه نویسان معمولاً بسیاری از ماجراهای تلخ و شیرین و نیز مشاهدات خود را از راه ها و بناهای تاریخی، ساختمان ها،آداب و رسوم، لهجه ها، بازارها، اوضاع دربارها، روحیات مردم و غیره به رشته تحریری در آورده اند. سفرها انواع مختلفی دارند: سفرنامه های نظامی (لشکر کشی) ، سفرهای اجتماعی ( مهاجرت اقوام )، تجاری، مذهبی، سیاسی ،علمی (دانش اندوزی )،سفرهای اکتشافی و تفریحی. ابن بطوطه محمدابن عبدالله بن ابراهیم لواتی طنجی،ابوعبدالله در شهر طنجه سال ۷۰۳هـ در مغرب به دنیا آمد و سال ۷۲۵ هـ به سوی مکه عزیمت نمود و مصر،شام،حجاز،عراق، فارس،ایران،یمن،بحرین،ترکستان،میانرودان و بخشی ازهند و چین، جاوه، شرق آفریقا را پیمود و سرانجام به مغرب نزد شاه ابی عنان از شاهان بنی مرین برگشت. سفرنامه ابن بطوطه سیاح مراکشی گویاترین و زنده ترین سند فرهنگی جهان اسلام است که از قرن هشتم هجری به دست ما رسیده است. سفرنامه ی وی،آئینه ای است که زیر و روی جوامع اسلامی روزگار در آن منعکس است. نه تنها سیره و عملکرد طبقات حاکم و نگرش و روش پادشاهان و دیوانیان که راه و رسم عالمان و فقیهان، مراسم و آداب تشریفات جاری، چگونگی گذراندن مردم، مدرسه ها و خانقاهها، شادیها و ماتمها و در یک کلمه احوال و اوضاع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این همه را از خلال سفرنامه ابن بطوطه توان دید. مسائل مهمی از قبیل نقش فردی و اجتماعی زنان، قدرت سیاسی، دین و دولت،آموزش و فرهنگ و بسیاری موضوعات مهم در آن روزگار در سفرنامه ابن بطوطه ترسیم شده است. این کتاب حاصل چندین سفر پی در پی و طولانی نویسنده به دور دنیا است که در سال ۷۲۵ هجری قمری آغاز شد و در سال ۷۵۴ هجری قمری پایان یافت. این سفرها ۲۹ سال نیم به طول انجامید و در مراکش سال ۷۷۹ هجری در گذشت. در این جهانگردی دور و دراز و پر رنج و در آن گاه که سفر بر روی چهار پایان از قبیل اسب، الاغ، استر و شتر بود، نویسنده از سرزمین های شناخته شده دوران خود دیدن می کند. این کتاب یک دانشنامه کوچک آن دوران بوده است. اندیشه ، هنر و تخیل خلاق نخبگان هر نسل چونان بارانی حیات بخش فرهنگ هر عصر را بارور می سازد. فرهنگ امروز نیز از شعله تابناک روح این سر آمدان معارفبشری گرمی و روشنی و عظمت می گیرد. تعاطی در سوانح زندگی و روح اندیشه این نخبگانتنها طریق راهیابی به کاخ پرشکوه فرهنگ امروز است.

هدف مجموعه بنیانگذاران فرهنگ امروز آن است که در شرحی کوتاه، امّا انتقادی و مطابق با واقع، از حیات عقلانی و آرا و آثار بزرگان فرهنگ بشری و نحله ها و مکتب های برآمده ازاندیشه آنان به نحوی مؤثر و ژرف ما را با بنیادهای فرهنگ معاصر مأنوس و آشنا سازد.
۱-۳ سؤالات تحقیق
۱-سفرنامه ابن بطوطه از چه محتوایی برخوردار است؟
۲-موضوعات علمی و جالب توجه و ارزشمند واشخاص مهم در سفر او چه کسانی هستند؟
۳-کاربردهای سفرنامه ابن بطوطه چیست؟
۱-۴ اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
در کمتر اثری مانند ابن بطوطه با این مایه دقت به زندگی مردم نگریسته شده و با این روشنی رفتار و آداب و عادات آنان به تصویر در آمده است.
سخن از اهمیت و ارزش سفرنامه ابن بطوطه در مطالعات فرهنگ و تمدن ملت های مختلف، خاصه جهان-شناسی، در این مجال نمی گنجد، اما این قدر باید گفت که گزارش های ابن بطوطه از مشاهدات و مسموعاتش در ایران سده هشتم از چنان اهمیتی و نیز حلاوت و جاذبیتی برخوردار است که هیچ ایرانی علاقه مند به تاریخ و تمدن ایران از مطالعه آن بی نیاز نیست. خاطرات مسافرت او مجموعه زنده ترین تصاویر دنیای آن روز اسلام است. ابن بطوطه به جنبه های مختلف زندگی مردم هم عصرش توجه کرده و شرح احوال و اطوار و مراسم و عادات و آداب آنان را در سفرنامه اش برای ما به یادگار گذاشته است. با این همه تاکنون جز ترجمه سفرنامه و چند تالیف و ترجمه،تحقیقی جدی و گسترده درباره این سفرنامه و گزارشهای با ارزش آن به زبان فارسی انجام نیافته است و ضروری می نماید که تحقیقات گوناگون درباره ابعاد مختلف این گزارشها و تحلیل و تبیین آنها انجام پذیرد. خاصه در زمینه گزارشهایی که به نحوی به مراکز علمی،فرهنگی،آموزشی و نیز رجال و بزرگان دین و دانش مربوط می شود. انجام این تحقیق از آن جهت که به بررسی محتوای سفرنامه ابن بطوطه پردازد ضرورت دارد.
۱-۵ پیشینه ی تحقیق
در مورد سفرنامه ابن بطوطه و زندگی نامه و شرح سفر او و بخشهای مختلف آن کتبها و مقاله هایی نوشته شده است:
مقدمه کتاب تُحفه النُظّارفی غرائب الامصار و عجائب الامسار نوشته شیخ محمد عبدالمنعم العریان و(گزیده هاییاز بخش حج) تالیف سید حسن اسلامی. متن رحله را محمدعلی موحد به فارسی ترجمه و در ۲ جلد منتشر کرده است (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۳۷ش) و چاپ دیگر آن در سال ۱۳۴۸ توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شده است. چاپ پنجم این ترجمه (تهران،انتشارات آگاه،۱۳۷۰ش)مزایای بسیاری بر چاپهای پیشین دارد تا سال ۱۸۵۳ م تنها گزیده ها یا مطالعاتی درباره رحله منتشر شده بود تا اینکه از این سال تا ۱۸۵۸ متن کامل آن از روی پنج نسخه همراه ترجمه فرانسوی آن به وسیله دو دانشمند فرانسوی (دفرمری و سانگیتی) در چهار جلد به چاپ رسید و پس از آن بارها تجدید چاپ شد. گیب نخست ملخصی از متن را همراه با یادداشتهای خود در سال ۱۹۲۹ منتشر کرد سه جلد از ترجمه گیب تا سال وفات وی در سلسله انتشارات انجمن ها کلیوت به چاپ رسید و جلد چهارم آن راه همکار گیب، پرفسور بکینگام به پایان برد.
و مؤلفین دیگری به نام هرمان ژانس نویسنده کتاب ـ ابن بطوطه ،جهانگرد «اسلام » و رس دان نویسنده «ماجراهای ابن ابطوطه» می توان نام برد. سفرنامه ابن بطوطه؛یوسف علیخانی.
پیرامون این موضوع من مقاله های:بررسی سفرنامه ابن بطوطه از سعید طاووسی مسرور، «بلاد فارسی بین الیوم و امس» نوشته پرفسور عبدالهادی، بررسی سفرنامه ابن بطوطه از منظر ادبیات تطبیقی و پایان نامه-های: بازیابی فرهنگ عامه در قلمرو مسلمانان با تاکید بر مشاهدات سفرنامه نویسان، رحالان و رحله نویس در تمدن اسلامی با تکیه بر مطالعه ی موردی رحله ابن فضلان،ابن جبیر (سیاح اندلس)و ابن بطوطه. تصویر شرق اسلامی در عصر ایلخانی در آینه سفرنامه ابن بطوطه از قنبر علی رودگر. سفرنامه هایی هم قبل و بعد از سفرنامه این بطوطه نوشته شده است:سفرنامه ناصرخسرو، سفرنامه مارکوپلو،سفرنامه ابن فضلان، ابن جبیر از سیاحان اروپایی که در قرن هفده به ایران مسافرت کرده اند:
سفرنامه «به سوی اصفهان» اثر پیرلوتی (۱۹۲۳-۱۸۵۰)نویسنده و جهانگرد فرانسوی که با ترجمه بدرالدین کتابی به فارسی منتشر شده است.
سفرنامه برادران شرلی، سفرنامه ژان شادرن،سفرنامه ژان باتیست تاورنیه…
از زمان صفویه: سفرنامه های نظیر سفرنامه نظام السطنه، سیاحت نامه علی خان امین الدوله، سفرنامه فرخ خان امین الدوله به نام مخزن الوقایع و در دوره معاصر هم چند اثر منشور در قالب سفرنامه از جمله: مسیر طالبی، نوشته : میرزا ابوطالب اصفهانی، حیرت نامه یا سفرنامه ابوالحسن خان ایلچی به لندن و مجموعه سفرنامه های میزار صالح شیرازی نوشته شده است.
اما تاکنون با این عنوان هیچ تحقیقی چه در داخل و چه در خارج از کشور انجام نگرفته است.
۱-۶ اهداف تحقیق
هدف کلی پژوهش حاضر بررسی محتوایی سفرنامه، ابعاد و جنبه های مختلف آن و آشنایی با جلوه های هنری و ادبی آن و همچنین کسب آگاهی از اطلاعات ارزشمند از شؤون حیات اجتماعی آن دوران است.
۱-۷فرضیه های تحقیق
۱-این کتاب بیانگر رشد و شکوفایی تدریجی فرهنگ و تمدن بشر در اعصار مختلفو شرح احوال و رسوم و آداب ملل مختلف است که از حیث جهانشناسی، خاصه ایرانشناسی حائز اهمیت است.
۲-سفرنامه ابن بطوطه دارای موضوعات اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی و تاریخی و سیاسی و جغرافیایی است و بسیاری از جزئیات مربوط به صنعت و بازرگانی و شناساندن چهره های علمی و درویشان و عارفان و صوفیان، مکان های ناشناخته و پادشاهان، سخن می گوید.
۳-سفرنامه ابن بطوطه الگوی بسیاری از سفرنامه های نوشته شده پس از خود می باشد و آگاهی هایی سودمند برای شناخت گذشته و اوضاع جهان اسلام در قرن هشتم هجری و آشنایی با دیدگاه ها و اندیشه های نویسنده است.
۱-۸ تعریف واژه های کلیدی
ابن بطوطه:محمدبن عبدالله معروف به ابن بطوطه سیاح و جهانگرد نامدار اسلام اهل طنجه مراکش در مغرب از قبایل لواته و بربر آفریقا است.
سفرنامه ابن بطوطه: کتابی است به نام «تُحفه النُّظّار فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار» که داستان سفر،(گزارشهای عجایب و غرایب) نزدیک به سی سال سفر ابن بطوطه از زادگاه او طنجه در مغرب اقصی تا ساحل چین در شرق اقصی است.
سفرنامه نویسی:سفرنامه نویسی یکی از سبک های ادبی است که در آن شخصی که به سرزمین های دیگر سفر کرده،دیده ها،شنیده ها،تجربیات،رخدادها و احساساتش را درباره آن سرزمین ها برای آگاه کردن دیگران در قالب کتابی می نویسد.
۱-۹ حدود و قلمرو تحقیق
این پایان نامه،در محدوده ی کتاب سفرنامه ابن بطوطه، بزرگترین و نامدارترین جهانگردان اسلام که به قلم ابن جزیّ یکی از فضلای مقیم شهر فاس به نگارش درآمده است.و بررسی محتوایی سفرنامه اعم از موضوعات (اجتماعی،فرهنگی،تاریخی،سیاسی،اخلاقی و جغرافیایی و خطوط اصلی سفرنامه) است.
نوع کار تحقیقاتی مذکور، نظری است.نوع روش تحقیق، پژوهش حاضر با روش، توصیفی –تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای، در پی دستیابی به خصوصیات اثر، بررسی و ارزیابی موضوعات و محتوای سفرنامه ابن بطوطه است.
فصل دوم
بنیاد نظری (سفر و انواع آن)
۲-۱ مقدمه
در قرآن کریم، به سیر و سفر در زمین به منظور تفکر و تدبر در آیاتو نعمت هایالهی و مطالعه سرگذشت اقوام و ملل گوناگون سفارش شده است.«قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ۚ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»(عنکبوت:۲۰)همچنین در روایات پیامبر (ص)و ائمه معصومین (ع)آداب خاصی برای سفر معین گردیده است تا انسانها را متوجه مقصد نهایی و کمال بگرداند و انجام سفر به منظور انگیزه بیرون آمدن از رکود و کوردلی و غفلت توصیه شده است. فواید مسافرت بسیار است. کسب تجربه و پخته شدن، آشناییها و ارتباطات جدید، از آن جمله است.در این فصل به تعریف لغوی و اصطلاحی سفر ،سفر و انواع آن،آداب سفر، سفرنامه و انواع آن و سفرنامه نویسی پرداخته شده است.
۲-۲ تعریف لغوی سفر
سفر در اصل لغت به معنی کشف و روشن شدن است. اسفار به روشنایی روز درآمدن، دمیدن بامداد و روشن شدن صبح را گویند و از همین کلمه است. استفسار به معنی توضیح و روشن شدن امری را خواستار شدن، و سِفر به معنی کتاب و سافِر که هم به معنی نویسنده و هم به معنی زن گشاده روی آمده است و تعبیر «وجوه مُسفَرّه» در قرآن کریم (آیه ۳۸، سوره عبس) به معنی چهره های تابناک (موحد، ۱۳۷۸: ۴۸).
سفر: پیمودن مسافت. رفتن از جایی به جای دیگر. رَهی.(لغت نامه معین، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سفر: مقابل حضر. بریدن مسافت.
اگر از خویش برون آمده چون مردان باش آسوده که دیگر سفری نیست تو را (صائب)
(لغت نامه دهخدا،ج۲۲،۱۳۴۶:ذیل واژه).
اسفار:به روشنایی روز در آمدن.روشن شدن.روشن شدن صبح.نماز به روشنی صبح بکردن.تابان شدن روی.ج سفر:مسافرت ها.سپیدی های روز.نامه ها.کتاب های بزرگ،کتاب های کلان.اسفار ج،سفیر به معنی مسافران (همان،ج۶ ،۱۳۳۰: ذیل واژه).
سُفراء :سفیر.نمایندگان کشورهای بیگانه.(لغت نامه معین، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سفرساز:آهنگ سفر کننده.مسافر(لغت نامه دهخدا،ج۲۲،۱۳۴۶:ذیل واژه).
سفر بخیر: دعا برای آغاز و انجام مسافرت. به خوشی.(لغت نامه معین، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سفر کردن: رفتن. رَهی شدن. از بلدی به بلدِ دیگر رفتن. مردن.(همان، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سفر کردن:از مقر خود به محل دیگر رفتن.مسافرت کردن.
گفتم او را بگوی چون رستی زین سفر کردن به رنج و به بیم(ناصر خسرو)
سفر کرده:مسافر-که به سفر رفته است:
آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست هر کجا هست خدایا به سلامت دارش(حافظ)

• جمع­آوری اطلاعات بوسیله پرسشنامه

• شناسایی عوامل مؤثر بر انگیزش کارکنان

• • تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات و ارائه مدلی برای سنجش انگیزش کارکنان

• جمع­بندی و نتیجه ­گیری

چارچوب و ساختار تحقیق
ساختار و محتوای فصول این تحقیق عبارتند از:

• فصل دوم

در این فصل تئوری­ها و مدل­های ارائه شده مرتبط با مبحث انگیزش مورد بررسی قرار گرفته است. در انتهای این فصل شکاف­های موجود در این مدل­ها مورد بررسی قرار گرفته است.

• فصل سوم

در این فصل ضمن ارائه­ مدل پیشنهادی ، فرایند انجام تحقیق شامل نحوه­ تهیه­ پرسشنامه و اعتبار سنجی آن، جامعه آماری و نحوه انتخاب نمونه آماری، معرفی شرکت­های مورد مطالعه و همچنین نحوه تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات جمع­آوری شده شرح داده شده است.

• فصل چهارم

در این فصل که پیکره­ی اصلی تحقیق می­باشد، نخست داده ­های جمع­آوری شده از نظر آمار توصیفی و غیر پارامترک و نیز اعتبار مورد بررسی قرار گرفته و در انتها بر اساس روش­های آماری مدل پیشنهاد شده مورد اعتبار سنجی قرار گرفته و در صورت نیاز اصلاح می­ شود.

• فصل پنجم

در این فصل ابتدا جمع­بندی و نتایج بدست آمده از موضوع تحقیق عنوان شده و پیشنهاداتی برای توسعه تحقیقات در زمینه موضوع تحقیق ارائه می­گردد.
مروری بر منابع
مقدمه
در این فصل اکثر مطالعات انجام شده بر روی مفهوم انگیزش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. بر این اساس در ابتدا به صورت خلاصه و گذرا انواع تئوری­های مطرح شده در باب مفهوم انگیزش -که زیر بنای هر مدل انگیزشی هستند- مورد بررسی قرار گرفته گرفته­اند. سپس به بیان مدل جامع سنجش انگیزش کارکنان که توسط آقای دارن جیمز الدینگ^[۴](۲۰۰۵) ارائه شده است، پرداخته می­ شود. بر این اساس دو مدل موجود از مدل­های انگیزش یعنی مدل مشخصه های شغلی هاکمن و اولدهام و مدل انتظار پورتر و لاولر به صورت جامع و کامل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند[۱].
اگرچه در ظاهر هیچ اشتراکی میان مدل مشخصه­های شغلی و مدل انتظار وجود ندارد ، اما سعی شده است تا با بیان تشابهات میان متغیرهای به کار رفته در هر مدل نقاط اشتراک آن­ها شناسایی و بیان شوند . شناسایی این نقاط مشترک باعث ایجاد یک مدل جامع سنجش انگیزش می شود . این مدل جدید انگیزش بر روی مدل های اصلی بسط یافته وعلاوه بر اینکه شامل عوامل روان­شناختی و جامعه­شناختی است ، تئوری های انگیزشی مطرح شده را نیز در بر می­گیرد .
سپس مدل موجود مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد و در انتهای فصل جمع­بندی و نتیجه ­گیری انجام می­پذیرد.
ماهیت و مفهوم انگیزش
واژه انگیزش^[۵] از واژه­ی لاتین mover به مفهوم حرکت دادن و واداشتن اقتباس گردیده است. بدیهی است این واژه برای تبیین مفهوم مورد نظر نارسایی ­های فراوانی دارد. آنچه مورد نیاز است توصیفی است که جنبه­ های گوناکون و اساسی در فرآیندهای ناشی از رفتار انسان را توضیح دهد. در ذیل به تعاریفی در زمینه انگیزش اشاره می­ شود:

• انگیزش عبارت از اثرات همزمان بر جهت­دهی، شدت و پشتکار در انجام کار است (اتکینسون^[۶]، ۱۹۶۴)[۲].

• انگیزش فرآیندی است که از طریق آن انسان­ها در میان بدیلهای موجود از رفتارهای داوطلبانه دست به انتخاب می­زنند (روم^[۷]، ۱۹۶۴)[۳].

• انگیزش با مجموعه ­ای از روابط میان معیارهای مستقل/ وابسته در ارتباط است که جهت و فراوانی رفتار یک فرد را توصیف می­ کند و اثرات شایستگی، مهارت و درک وظیفه را مشخص کرده و فعالیت در محیط را با محدودیت مواجه می­سازد (کمبل و پریچارد^[۸]، ۱۹۷۶)[۳].

• ریکی گریفین^[۹]، انگیزش را حالتی در افراد توصیف می­ کند که آنان را به انجام رفتار و عمل خاصی متمایل می­سازد[۳].

• هرسی و بلانچارد^[۱۰] (۱۹۹۶) انگیزه­ ها را «چرا»های رفتار می­دانند که باعث بروز فعالیت­اند و جهت کلی رفتار فرد را تعین می­ کنند[۴].

• استیفن رابینز^[۱۱] (۱۹۹۸) انگیزه را اینگونه تعریف می­ کند: میل به کوشش فراوان در جهت تامین اهداف سازمان به گونه ­ای که این تلاش در جهت ارضای برخی از نیازهای فردی سوق داده شود[۵].

بر اساس مفاهیم موجود با وجود آنکه انگیزه به طور کلی به انجام اقداماتی برای تامین یک هدف مربوط می­ شود ولی در حوزه­ مدیریت تلاش بر آنستکه آن را به اهداف سازمان محدود ساخت تا بتوان رفتار فرد در سازمان را بررسی کرد. این مفهوم از سه جزء تشکیل شده است: تلاش، اهداف سازمان و نیازها[۵]. با بهره گرفتن از عامل تلاش، شدت کار اندازه ­گیری می­ شود. هنگامی که فرد دارای انگیزه می­ شود، به شدت کار می­ کند و در صورتیکه تلاش مزبور در جهتی صورت گیرد که به نفع سازمان باشد، منجر به بازدهی و افزایش عملکرد می­ شود. در علم مدیریت به آن نوع کوشش یا تلاشی توجه می­ شود که هم­جهت و سازگار با اهداف سازمان باشد. شکل زیر انگیزه را به عنوان یکی از فرآیندهای ارضای نیاز به نمایش می­ گذارد:
نی
کاهش تنش
نیازهای ارضا شده
رفتار کوششی
حرکت
تنش

۱-۴-۴- عوامل آمیخته بازاریابی
نوع محصول: یافته های جونز و همکارانش در تحقیق خود نشان می دهد که گرایش یک فرد به خرید ناگهانی یک گرایش عام به سمت همه محصولات نیست و احتمال درگیر شدن یک فرد در خرید ناگهانی در طبقات مختلف محصول، متغیر است (جونز و همکارانش، ۲۰۰۳). کولایت و ویلت با انجام مصاحبه با ۵۹۶ مشتری در سوپر مارکتها به این نتیجه رسیدند که محصولاتی که تکرار خرید بالایی دارند مانند شیر، نان و … با احتمال بیشتری به صورت ناگهانی خریداری میشوند(کولایت و ویلت^[۱۸]، ۱۹۶۷). بنابراین می توان فرضیه زبر را مطرح نمود:

فرضیه۹: نوع محصول دارای اثر متفاوت بر رفتار خرید ناگهانی و برنامه ریزی شده است.
مطالعه رفتار مصرف کنندگان نشان میدهد که آنان برای خرید محصولاتی که قیمت بالایی دارند، برنامه ریزی میکنند و توجه زیادی نشان میدهند. استرن در مطالعه های خود متوجه شد محصولاتی که به صورت ناگهانی خریداری میشوند، بیشتر ارزان قیمت هستند(استرن^[۱۹]، ۱۹۶۲). لی هم در بررسی خود نشان داد که رابطهای منفی میان سطح قیمت محصول و میزان خرید های ناگهانی وجود دارد (لی^[۲۰]، ۲۰۰۸). از این رو فرضیه زیر در این خصوص ارائه میشود:
فرضیه ۱۰: قیمت محصول دارای اثر متفاوت بر رفتار خرید ناگهانی و برنامه ریزی شده است.
یون و فابر در تحقیقات خود نشان دادند که کسانی که بیشتر به صورت ناگهانی خرید میکنند، بیشتر به هدایای ترفیعی مانند هدایای مجانی، ماکت محصول، نمونه های مجانی و…… واکنش نشان میدهند(یون و فابر، ۲۰۰۰). میهیچ و کورسان هم به این نتیجه رسیدند که فعالیت های ترفیعی تاثیر زیادی بر رفتار خرید ناگهانی خواهد داشت (میهیچ و کورسان،۲۰۱۰). با توجه به موارد فوق می توان فرضیه زیر را مطرح نمود:
فرضیه ۱۱: ترفیعات بازاریابی دارای اثر متفاوت بر رفتار خرید ناگهانی و برنامه ریزی شده است.
۱-۵- قلمرو تحقیق
الف) قلمرو موضوع: قلمرو موضوع این تحقیق مقایسه تطبیقی عوامل تاثیر گذار بر خرید ناگهانی و برنامه ریزی شده میباشد. در این تحقیق شناسایی عوامل موثر و یا کشف رابطه علی و معلولی مربوط به عوامل تاثیر گذار بر خرید و یا همبستگی بین عوامل موثر بر خرید مدنظر نمیباشد.
ب) دوره زمانی انجام تحقیق: دوره زمانی انجام این تحقیق بهار و تابستان سال ۱۳۹۳ می باشد.
ج) مکان تحقیق: برای تعیین مکان تحقیق با توجه به ماهیت این تحقیق یکی از فروشگاه های زنجیره ای به نام سلمان در شهر کاشان انتخاب شده است.
۱-۶- تعریف واژه ها و اصطلاحات تخصصی عنوان شده در تحقیق
خرید ناگهانی: به خرید ناگهانی^[۲۱]، خرید برنامه ریزی نشده، خرید تفننی یا آنی نیز گفته میشود. برای خرید ناگهانی تعریف گوناگونی آورده شده است. اما طبق یک تعریف کلی خرید ناگهانی عبارتست از یک خرید فوری و اتفاقی است، بدون اینکه هیچ نیت قبلی برای خرید طبقه خاصی از محصول یا یک خرید ویژه وجود داشته باشد . این گونه رفتارها از روی اشتیاق و بدون هیچ تفکر و تاملی صورت میگیرد (روک^[۲۲]، ۱۹۸۷).
خرید برنامه ریزی شده: خرید برنامه ریزی شده ^[۲۳] به خریدهایی گفته میشود که خریدار قبل از خرید با برنامه ریزی قبلی (انتخاب نوع محصول، برند، مقایسه با محصولات مشابه، قیمت و سایر عوامل) به خرید محصول و یا کالایی می پردازد که واقعا به آن نیاز دارد(نجفی، ۱۳۸۷).
عوامل موثر بر خرید: منظور از عوامل موثر برخرید، عواملی هستند که با وقوع آنها، خرید شکل میگیرد. به عبارت دیگر علت خرید افراد مربوط به آن عوامل میباشد.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه تحقیق
تاریخچه تحقیقات گذشته
۲-۱- مقدمه
مهمترین عوامل تاثیر گذار بر خرید
نتایج تحقیقات گذشته
خرید ناگهانی در طول سالیان زیادی، علاقه فیلسوفان، الهیون، اقتصاددانان، روانشناسان، محققان پزشکی و جرم شناسی را به سوی خود جلب کرده است. علاوه بر این، محققان بازاریابی نیز علاقه مداومی نسبت به رفتار خرید ناگهانی نشان دادهاند و سابقه این توجه لااقل به مطالعات عادت خرید مصرف کننده باز میگردد (روک و فیشر، ۱۹۹۵). خرید ناگهانی همواره جنبه تازهایی از آن بر همگان نمایان گردیده است و مفهوم آن پیوسته در حال تغییر بوده است. تحقیق حاضر نیز در تلاش است تا درک بهتری از مفهوم خرید ناگهانی ایجاد نماید. درکی که شاید بتواند آگاهی ما را از خود و رفتارمان افزایش دهد.
اکثر تحقیقاتی که در گذشته در رابطه با موضوع خرید صورت گرفته است، تنها رفتار خرید ناگهانی را مورد بررسی قرار دادهاند. در این راستا تحقیقاتی که خرید برنامه ریزی شده را نیز بررسی کرده باشند، بسیار اندک هستند. لذا در قسمت تاریخچه اغلب به بیان تحقیقاتی که در رابطه با خرید ناگهانی است خواهیم پرداخت و بعد از آن تحقیقاتی که به شناسایی عوامل موثر بر خرید پرداختهاند و یا توانسته اند که مدلی برای عوامل تاثیر گذار ارائه کنند، آورده شده است.
۲-۲- نتایج تحقیقات گذشته
نتایج تحقیقات گذشته به دو قسمت تحقیقات خارجی و داخلی تقسیم بندی شده است.
۲-۲-۱- نتایج تحقیقات خارجی
در دهه ۱۹۵۰ هنگامی که مفهوم خرید آنی، تنها به عنوان یک مفهوم، رسمیت یافته بود، درکی بدین منوال گسترش یافته بود که خرید آنی یک مفهوم یک بعدی و ساده است. ادبیات آن زمان، خرید آنی را مترادف و برابر با خرید بدون برنامه ریزی میدانستند(کلور^[۲۴]، ۱۹۵۰). این تعریف کم عرض و ساده، شاید نتیجه تحقیقات محدود در این حیطه، در آن زمان بود. این دید به خرید آنی یک دهه بعد به درک کاملتری، تکامل یافت. ادبیات آن زمان، این موضوع که خرید بدون برنامه ریزی تنها یک الزام برای خریدهای آنی است اما شرط کافی برای خریدهای به اصطلاح آنی، نیست را، پذیرفته بود(استرن، ۱۹۶۲).
استرن در سال ۱۹۶۲ خرید را به دو نوع زیر تقسیم نمود(استرن، ۱۹۶۲):
الف) خرید برنامه ریزی شده
ب) خرید بدون برنامه.
بر اساس این دسته بندی، در رفتار خرید برنامه ریزی شده، زمان استفاده شده برای جستجوی اطلاعات مشخص و نسبتا طولانی است و تصمیم گیری از یک فرایند منطقی پیروی میکند اما خرید بدون برنامه اشاره دارد به تمام خریدهایی که بدون برنامه ریزی از قبل تعیین شده انجام میگیرند. خریدهای برنامه ریزی شده منطبق بر دیدگاه منطقی در فرایند خرید است در حالی که خریدهای برنامه ریزی نشده بیشتر توسط دیدگاه تجربی قابل توضیح میباشند. خرید بدون برنامه را میتوان شامل تمام خریدهایی که از رویکرد منطقی در فرایند خرید پیروی نمیکنند دانست. پژوهشگران اولیه از دو اصطلاح خرید ناگهانی و خرید بی برنامه به طور مترادف استفاده میکردند. این تصور و تعریف باعث میشد محققان کالاها را بر اساس ناگهانی خریداری شدن یا نشدن شان طبقه بندی و تفکیک نمایند.
در دهه ۱۹۸۰ تحقیقات مهمی از روک (روک، ۱۹۸۷)، ماهیت خرید ناگهانی را روشن کرد. او به وضوح خاطر نشان کرد که؛ این افراد هستند و نه اجناس که خرید و مصرف ناگهانی را تجربه میکنند. تعریف خرید ناگهانی از دید این محقق این است که بدون برنامه بوده و مشمول تجربه کردن یک اضطرار در خرید است. این اضطرار به طور اتفاقی و ناچارا پیش میآید و غالبا اجتناب ناپذیر است. تعریف روک (روک، ۱۹۸۷) در مورد خرید ناگهانی به این صورت است: «حالتی که یک مشتری ناگهان با یک اضطرار شدید و اکید برای خریدی فوری مواجه میشود.»
خرید ناگهانی امروزه به عنوان میل جوششی برای خرید، بدون در نظر گرفتن چرایی دلیل و منطق فرد برای داشتن آن کالا تعریف میشود در تحقیقات قدیمی فرض بر این بوده که خرید ناگهانی یک حالت خاص از خرید برنامه ریزی نشده میباشد که پس از تحریکات بصری، فعال شده و در مدت زمان بسیار اندکی به اجرا درآمده است اما تحقیقات اخیر در زمینه رویکردی عمدتا بر تمایز بین افرادی متمرکز شدهاند که خریدار ناگهانی هستند یا نیستند (یوس و فابر^[۲۵]، ۲۰۰۷).
استرن در سال ۱۹۶۲ نه فاکتور تاثیرگذار بر خرید ناگهانی را شناسایی نمود:
قیمت پایین
نیاز نهایی به کالا یا خدمات
توزیع انبوه
سلف سرویس بودن
تبلیغات انبوه
ترفیعات نمایشی فروشگاه
عمر کوتاه محصول
اندازه کوچک
راحتی ذخیره کردن
همچنین ایشان چهار نوع متمایز از خرید ناگهانی را طبقه بندی کرد (استرن، ۱۹۶۲):
خرید ناگهانی محض: میل فوری و بدون برنامه به خرید یک محصول که بر خلاف الگوی معمول خرید فرد می باشد.
خرید ناگهانی یادآوری شده: نتیجه یک نیاز از قبل تعیین شده است که در حین خرید به محض مواجه شدن با آن آیتم برانگیخته میشود، به عنوان مثال زمانی که مصرف کننده یک شیء را میبیند که باعث تحریک حافظهاش در مورد کمبود آن شیء در خانه یا مصرف شدن کامل آن میشود، تصمیم به خرید میگیرد.
خرید ناگهانی پیشنهاد شده: زمانی اتفاق میافتد که یک خریدار یک شیء را برای اولین بار میبینید و در او میل به خرید آن شیء شکل میگیرد، بدون هیچ گونه دانش پیشین در مورد آن محصول.
خرید ناگهانی برنامه ریزی شده: مصرف کننده میخواهد بعضی از محصولات را فقط به خاطر حراجی بودن یا به خاطر این که معتقد است که آن یک خرید ارزان است، خریداری نماید.
به محض افزایش درآمد و توان خرید، خریدهای ناگهانی افزایش و به صورت یک پدیده غالب در رفتار مصرف کننده نمایان میشوند. طبق ادبیات موجود اگر مصرف کنندگان فقط به هنگام نیاز خرید نمایند، اقتصاد بازار با شکست مواجه میشود و این خود به وضوح اهمیت و نقش خرید ناگهانی را در بازارهای مصرفی نشان میدهد. به همین دلیل، خرید ناگهانی یکی از موضوعات تحقیقاتی گسترده در ۶۰ سال اخیر بوده است. اکثر تحقیقات درباره خرید ناگهانی در ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورهای توسعه یافته به مرحله اجرا در آمده و تحقیقات اندکی در کشورهای خاورمیانه انجام گرفته است. خرید ناگهانی در بیشتر طبقات محصولات موجود است به صورتی که بین۲۷ تا ۶۲ درصد از اجناس فروشگاه های بزرگ به صورت آنی خریداری میشوند. خرید ناگهانی حدود ۸۰ درصد از کل خرید بعضی از طبقات محصولات خاص را به خود اختصاص داده است (یون و همکاران^[۲۶]، ۲۰۰۸).
اکثر تحقیقات روی این خرید ها، متمرکز بر جوانب موقعیتی موثر بر خرید ناگهانی شده است. برای مثال روک (روک، ۱۹۸۷) صاحب نظر بازاریابی، در فعالیت مقدماتی اش بنیاد اصلی خرید ناگهانی را کشف کرد و بعدها روی تاثیرات طبیعی موثر بر آن متمرکز شد. اخیرا خرید ناگهانی به عنوان یک متغیر تفاوت فردی مورد توجه قرار گرفته است که احتمالا روی افراد در موقعیت های گوناگون تاثیرگذار است.
یکی از مولفه های اصلی در خرید ناگهانی، «مغازه گردی» است، همین که یک فرد بیش تر بگردد و گشت بزند، با محرک های بیشتری مواجه خواهد شد که احتمال مواجه شدن با اضطرارهای خرید ناگهانی را افزایش میدهد. احساس اضطرار به خرید ناگهانی موجب میشود که توجه فرد به طور ناگهانی به طرف احساس نیاز به خرید مبذول شود، با وجود این اگر چه غالبا یک اضطرار یا خواسته به طور اکید و شدید احساس میشود و گاهی هم غیرقابل اجتناب میباشد اما همیشه جدی گرفته نمیشود. بنابراین گشت و گذار درون مغازه سبب میشود مشتریان با محصولات دوست داشتنی و مورد علاقه مواجه شوند و مجبور به خرید شوند که چشم پوشی از آن کاری دشوار است (آبراهام^[۲۷]، ۱۹۹۷).
یکی دیگر از عوامل موثر در خریدهای ناگهانی، مدیریت ضعیف مالی مصرف کننده است. اینگونه مصرف کنندگان به دو دسته تقسیم میشوند. اشخاصی که درآمد بالایی دارند و اشخاصی که توانایی مدیریت درآمد خود را (هر چند کم باشد) در هنگام مواجهه با اضطرار خرید ندارند. تحقیقات نشان داده است که نارضایتی اشخاص طبقه دوم پس از خرید به دلیل درآمد کم تر آنها نسبت به طبقه اول بیش تر است (آبراهام^[۲۸]، ۱۹۹۷).
۲-۲-۲- نتایج تحقیقات داخلی
در داخل کشور نیز تحقیقات زیادی در رابطه با خرید ناگهانی و شناسایی عوامل موثر بر آن صورت گرفته است. در اکثر این تحقیقات سعی شده است تا عوامل مختلفی که ممکن است بر روی خرید ناگهانی تاثیر گذار باشند، شناسایی شوند. به عنوان مثال در تحقیقی تاثیر عوامل موقعیتی و جمعیت شناختی بر روی میزان خرید ناگهانی بررسی شده است(قادری، ۱۳۸۸) و یا تاثیر عوامل روان شناختی، موقعیتی و ترفیعات بازاریابی در میزان خرید بررسی شده است(نجفی، ۱۳۸۷). در برخی از تحقیقات نیز علاوه بر بررسی عوامل موثر بر خرید، مدلی نیز در این راستا ارائه شده است. از جمله در تحقیقی تاثیر همزمان چهار عامل عوامل موقعیتی، عوامل آمیخته بازاریابی، عوامل جمعیت شناختی و عوامل روان شناختی بر روی میزان خرید بررسی شده و بر اساس آن یک مدل بومی شناسایی عوامل ارائه شده است (قادری و نظری، ۱۳۹۰) و یا در تحقیق (سهرابی و صمدی، ۱۳۹۱) مدلی برای رفتار خرید مشتریان در فروشگاه های زنجیره ای ارائه شده است.
۹ فاکتور وابسته به محصول، میتواند در فرایند خرید ناگهانی تاثیر گذار باشد(نجفی، ۱۳۸۷):
قیمت پایین
نیاز نهائی برای محصول/مارک
توزیع انبوه

۵) دوراهی اجتماعی
برای‌ مفهوم‌ dilemma ترجمه‌های‌ متفاوتی‌ شده‌ است‌: تنگنا، دوراهی‌، برهان‌ قاطع‌ ذوحدی‌، معما، محظور، مشکل‌، و وضع دشوار. در این‌ مفهوم‌ مسئله‌ این‌ است‌ که‌ کنش‌ جمعی‌ ممکن‌ است‌ تحت‌ شیوه‌ای‌ از یک‌ دوراهی‌ یا تضاد بین‌ بهترین‌ کنش‌های‌ فردی‌ و جمعی‌ قرار بگیرد، جایی‌ که‌ کنش‌ِ نیازمند به‌ دستیابی‌ به‌ بهترین‌ بازده‌ یا منفعت‌ جمعی‌ یا هدف‌ جمعی‌ با کنش‌ِ موردنیاز برای‌ دستیابی به‌ بهترین‌ بازده‌ فردی‌ متفاوت‌ است‌ و حتی‌ با آن‌ در تضاد است‌(Tuomela,1992). درهرحال‌ مفهوم‌ دوراهی‌ به‌ معنای‌ آن‌ است‌ که کنشگر بین‌ دو گزینه‌ واقع‌ می‌شود که‌ با انتخاب‌ یکی‌ از آن‌ها فرد به دنبال‌ تحقق‌ منافع‌ آنی‌ خویش‌ است‌ و در گزینه‌ دوم‌ فرد به دنبال‌ تحقق منافع‌ جمع‌ یا گروه‌ است‌ که‌ البته‌ خود وی‌ نیز یکی‌ از اعضای‌ گروه‌ است‌ و لذا منافع‌ گروه‌، مشتمل‌ بر منافع‌ فرد هم‌ هست‌.

دوراهی‌ اجتماعی در دائره‌المعارف‌ روانشناسی‌ پنگوئن‌ چنین‌ تعریف‌شده‌ است‌: دوراهی‌اجتماعی‌ موقعیتی‌ است‌ که‌ در آن‌ بازده‌ یا منافع‌ فردی‌ برای‌ یک‌ شخص‌ بالا است‌؛ اگر از هنجارهای‌ اجتماعی‌ پیروی‌ نکند؛ اما وقتی همه‌ افراد چنین‌ کنند، بازده‌ نهایی‌ برای‌ همه‌ افراد کاهش‌ می‌یابد(جوادی یگانه، ۱۳۸۱).
فصل دوم
ادبیات تحقیق
۲-۱- مقدمه
باوجود مطالعات گسترده در زمینه مدیریت شهری و عملکرد شهرداری‌ها در داخل و خارج از کشور، بررسی کارایی و بهره‌وری خدمات شهری به‌ندرت موردتوجه قرارگرفته است و نیز باوجود اهمیت موضوع، مطالعات در این زمینه چندان موردتوجه نبوده است. شاید گستردگی و پیچیدگی روزافزون فعالیت و خدمات شهری و درنتیجه آن نبود و یا عدم دسترسی به آمار و اطلاعات از دلایل این عدم توجه بوده است. اما در ارتباط با سرمایه اجتماعی و اثرگذاری آن بر بخش‌های مختلف اقتصادی با حجم وسیعی از پژوهش‌ها مواجه هستیم که بسیاری از این پژوهش‌ها به‌صورت موازی انجام‌گرفته است. در این پژوهش سعی شده است اهم تحقیقات پیرامون سرمایه اجتماعی برگزیده و بیان شود.
بنابراین در این فصل بابیان مفاهیم، تعاریف، تاریخچه و نحوه شکل‌گیری سرمایه اجتماعی، ادبیات نظری آن را بیشتر موردمطالعه قرار می‌دهیم سپس با مرور مؤلفه‌های درنظر گرفته‌شده در اهم مطالعات انجام‌شده مؤلفه‌های موردنظر این پژوهش انتخاب و تعریف می‌شوند. در ادامه عوامل ارتقاء سرمایه اجتماعی موردبررسی قرار می گیرند و در پایان این فصل نیز با توجه به حجم بالای تحقیقات - که بسیاری از آن‌ها نیز به‌صورت موازی انجام‌گرفته است- پیرامون سرمایه اجتماعی، سعی شده است اهم پیشینه‌ها در قالب دو زیرمجموعه مطالعات بین‌المللی و داخلی (پایان‌نامه‌ها و مقالات) موردبررسی قرار بگیرند.
۲-۲- تعریف سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی مجموع هنجارهای موجود در سیستم‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌گردد.
گرین سرمایه اجتماعی را به‌صورت زیر تعریف می کند: طیف کاملی از نهادها، اعمال، ابزارها و رفتارهای یاد گرفته‌شده که گروه‌ها و افراد را قادر می‌سازد تا فضاهای فیزیکی را بهره‌ور و فضاهای فرهنگی و اجتماعی را مساعد نمایند (Greene, 2001).
بانک جهانی سرمایه اجتماعی را پدیده‌ای می‌داند که حاصل تأثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است و تجارب این سازمان نشان داده است که این پدیده تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. سرمایه اجتماعی به‌صورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی بوده و از طرف دیگر افزایش آن می‌تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه‌های اداره جامعه و نیز هزینه‌های عملیاتی سازمان گردد )الوانی و شیروانی، ۱۳۸۵:۱۲).
پاتنام سرمایۀ اجتماعی را اعتماد، هنجارها و شبکه‌هایی که همکاری و تعاون را برای نیل به منافع متقابل آسان می‌سازد، تعریف می‌کند.
تعریف بوردیو(۱۹۹۲) از سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع، فیزیکی یا غیر فیزیکی در دسترس فرد یا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادینه‌شده با آشنایی‌های دوجانبه و محترم هستند (فیلد، ۱۳۸۵:۲۳).
سرمایه اجتماعی یک واژه‌ای بین‌رشته‌ای بین علم اقتصاد و علوم اجتماعی است. سرمایه اجتماعی از دو واژه سرمایه که یک مفهوم اقتصادی است و واژه اجتماعی که یک مفهوم جامعه‌شناسی است تشکیل‌شده و بر شاخص‌های اجتماعی استوار است، و کلمن بیان می‌کند واژه سرمایه دلالت می‌کند که سرمایه اجتماعی همانند سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی ماهیتی زاینده و مولد دارد، یعنی ما را قادر می‌سازد ارزش ایجاد کنیم، کارها را انجام دهیم، به اهدافمان دست‌یابیم، مأموریت‌هایمان را در زندگی به اتمام رسانیم و به سهم خویش به دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم کمک کنیم (سعادت، ۱۳۸۴:۴۴).
کلمن ۱۹۹۴ بیان داشته که سرمایه اجتماعی با کاربرد آن تعریف می‌شود. سرمایه اجتماعی یک موجودیت تنها نیست، بلکه مجموعه مختلفی از موجودیت‌ها است که دو مشخصه مشترک دارند: در همه آن‌ها، جنبه‌ای از ساختار اجتماعی وجود دارد، و همه آن‌ها تسریع‌کننده اعمال خاص افرادی هستند که در داخل ساختار فعال‌اند (فیلد، ۱۳۸۵:۴۰).
همانند بیشتر مفاهیم علوم انسانی و اجتماعی تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی موجود است اما درمجموع می‌توان گفت تعاریف فوق بر اساس رویکردهای مختلف ذیل بیان‌شده است بر اساس منشأ و خصوصیات سرمایه اجتماعی، شاخص‌های های آن، کاربردها و نتایج حاصل از سرمایه اجتماعی تعریف گردیده‌اند. (سلیمی پور، ۱۳۹۰)
۲-۳- پیدایش مفهوم، اصطلاح و ضرورت پرداخت به سرمایه اجتماعی
تاریخ ظهور و پیدایش سرمایه اجتماعی در جامعه در مفهوم و اصطلاح با یکدیگر متفاوت هستند. چراکه مفهوم آن دارای قدمت بیشتری نسبت به شکل‌گیری اصطلاح آن است. با توجه به آنکه ماهیت موضوع سرمایه اجتماعی پدیده­ای ریشه­دار و به­ طور کامل قدیمی است که در اندیشه­ها، گرایش­ها، رفتارها، سنت­ها، نهادها، مجموعه ارتباطات، شبکه ­های انسانی و اجتماعی ظهور و حضورداشته است می- توان شکل‌گیری مفهوم آن را با تاریخ حضور انبیاء و ائمه یکی دانست. در حالیکه اندیشمندان این حوزه قدمت اصطلاح سرمایه اجتماعی را مربوط به دهه ۱۹۲۰ میلادی می‌دانند.
در اندیشه­ها و اصول ادیان الهی همواره می­توان قواعد و احکامی که در درون خود، سرمایه اجتماعی را می‌پروراند، مشاهده کرد. درواقع کارکرد اولیه ادیان الهی - پیش از آنکه به‌تدریج و در طول تاریخ به انشعاب‌های ایدئولوژیک بینجامد- عمدتاً کارکردی در جهت بسط سرمایه اجتماعی بوده است. به سخن دیگر، کارکرد تولید سرمایه اجتماعی، یکی از کارکردهای ذاتی ادیان آسمانی است. دیگر کارکردهایی که معمولاً به‌عنوان محصول ادیان در طول تاریخ مشاهده‌شده است، کارکردهایی عارضی بوده ­اند (مثل کارکردهای ایدئولوژیک) (رنانی ۱۳۹۰:۲۵۰).
نظام­های اجتماعی به وجود آمده در دوره ظهور و حضور انبیا الهی خصوصاً انبیا اولوالعزم، جلوه واقعی تأکید و به‌کارگیری مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی می­باشد. حتی در دیدگاه برخی اندیشمندان در سال­های آخر قرن بیستم جامعه‌شناسان برای توصیف نقش مذهب در توسعه اصلاح و عبارت «سرمایه اجتماعی» را استفاده کردند. اگرچه این اصطلاح به‌صورت تلویحی در دیدگاه متفکرین وجود داشته است (اعتصامی ۱۳۹۰:۷۱).
علاوه بر انبیا و ائمه متفکران دیگری نیز از مفهوم سرمایه اجتماعی (به‌جای به‌کارگیری اصطلاح) در بیان دیدگاهشان استفاده نموده ­اند، که از آن جمله می­توان به قرن پنجم پیش از میلاد اشاره کرد که سقراط شرط لازم برای نیل به سعادت اجتماعی را عمل کردن مطابق اخلاق یا همان عمل اخلاقی می‌دانست (رنانی،۱۳۹۰:۲۵۰).
اما اصطلاح سرمایه اجتماعی قبل از سال ۱۹۱۶ میلادی، در مقاله‌ای توسط هانی فان از دانشگاه ویرجینیای غربی مطرح شد. بااین‌حال نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب با نام مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی(۱۹۶۱) به‌کاررفته است. او در آنجا توضیح داده بود که شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می¬دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروی انتظامی، مسئولیت بیشتری را از خود نشان می‌دهند (توسلی، ۱۳۸۴:۳).
گلن لوری اقتصاددان نیز همچون ایوان لایت جامعه‌شناس اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه ۱۹۷۰ میلادی برای توصیف مشکل توسعه اقتصادی درون‌شهری به کاربرد. در دهه ۱۹۸۰ میلادی این اصطلاح توسط جیمز کلمن جامعه‌شناس در معنای وسیع‌تری مورداستفاده قرار گرفت و رابرت پاتنام دانشمند علوم سیاسی، نفر دومی بود که بحثی قوی و پرشور را در مورد سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی در ایتالیا و ایالت متحده برانگیخت (فوکویاما، ۱۳۸۵:۱۰).
این مفهوم به‌تدریج در دهه ۱۹۹۰ به این‌سو در رساله‌ها و مقالات دانشگاهی - به‌ویژه در رشته جامعه‌شناسی، اقتصاد، سیاست و آموزش- باکارهای افرادی چون جیمز کلمن، پیر بوردیو، رابرت پانتام و فرانسیس فوکویاما افزایش‌یافته است. همچنین استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به روند جهانی‌شدن و تضعیف نقش دولت‌های ملی، به‌عنوان راه‌حلی عملی در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه، موردتوجه سیاست‌گذاران و مسئولان سیاست اجتماعی قرارگرفته است.
با توجه به تاریخچه و حجم وسیع پرداخت به سرمایه اجتماعی به‌ خصوص در دو دهه اخیر این‌ سؤال پیش می‌آید که ضرورت پرداخت به این مفهوم چیست؟ این مفهوم در پاسخ به چه نیازی ایجادشده است؟
اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ^[۹] واژه­ای اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﻴﺎزون، روانﺷﻨﺎس ﺳﻮﺋﺪی، در ﺳﺎل ۲۰۰۶م ﻣﻄﺮح ﻛﺮد. از دﻳﺪﮔﺎه روانﺷﻨﺎﺳﻲ، اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻳﺮﻛﻲ اﻗﺘﺼﺎدی ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ زﻳﺎد از ﻣﺮزﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎرف ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده اﺳﺖ، اﻃﻼق می‌شود. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ساده‌تر، اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪام اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺪون ﻣﻼﺣﻈﻪ ارزش‌های اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ. در اﻳﻦ روش اﻗﺪام اﻗﺘﺼﺎدی (زیاده‌خواهی) ﻣﺤﻮر اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﺣﺪ و ﻣﺮزی نمی‌شناسد. ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎری از بحران‌های ﻣﺎﻟﻲ را می‌توان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻔﻬﻮم اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﭼﻪ به‌عنوان ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﻣﺪﻳﺮان رﻳﺴﻚ و سفته‌بازان و ﭼﻪ به‌صورت ﻋﻤﻠﻜﺮد بنگاه‌های ﻣﺎﻟﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد.
با این تفاصیل اکوپاتی تنها به معنای زرنگی یا تمایل اقتصادی نیست، بلکه با سرعت زیادی از این محدوده فراتر رفته است. در این مفهوم زیاده‌طلبی و واژه بیشتر یک جایگاه مرکزی و حیاتی پیداکرده است. اکوپاتی هم می‌تواند در موضوعات فردی باشد و هم به‌صورت روح جمعی در ساختارهای اجرایی، اقتصادی و اجتماعی وجود داشته باشد. بدین ترتیب شرایطی را به وجود می‌آورد که افرادی خشک، پرکار و علاقه‌مند شدید به کسب منفعت تربیت شوند. چنان چه دقت شود می‌توان برخی دیگر از مؤلفه‌های نامطلوب اکوپاتی را ذیلاً برشمرد:
تمایل بسیار زیاد به لذت و بهره‌مندی، درجه بالای انگیزه (جهت کسب منافع و مادیات)، شیفتگی فراوان، همچنین دیگر عوامل ریسک در استفاده بیشتر از امور مادی نیز ازجمله این مؤلفه‌ها شناخته می­شوند (اعتصامی، ۱۳۹۱:۱۴۳).
این روند یعنی حرکت در انجام فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر اکوپاتی، منتقدان زیادی دارد. ازجمله این افراد آمارتیاسن می‌باشد. وی روش‌های تجاری و اقتصادی بازار را بدون رعایت ارزش‌های اخلاقی موردانتقاد قرارداد. وی استدلال نمود چنین روشی در انجام فرایندهای اقتصادی غیرقابل‌دفاع و آسیب‌زننده است. این آسیب از دیدگاه آمارتیاسن ازیک‌طرف در سطح کلان بر اقتصاد داخلی ضربه می‌زند از طرف دیگر فلسفه اخلاقی را نیز مورد سؤال قرار می‌دهد (همان، ۱۴۲)
این نقد اکوپاتی پدیده‌ای نوظهور نیست بلکه در طول تاریخ ادیان، مثال‌های فراوانی را می‌توان برای آن برشمرد. در این رابطه قرآن کریم در آیه ۳۴۰ سوره توبه^[۱۰] گروهی از مردم را به تصویر می‌کشد که در جنبه مالی گرفتار انحراف می‌شوند. اینان گمان می‌کنند تنها هدف زندگی‌شان این است که با هر وسیله‌ای و از هرجایی  از هر راهی - بدون توجه به مؤلفه‌های ارزشی- مال بی اندوزند. وقتی به مقداری از مال و ثروت دست یافتند به شیوه‌های گوناگون به زیاد کردن آن می­پردازند. بدین ترتیب تمام فکر آنان مال و ثروت می‌شود. تمام عقل آنان را مال و ثروت فرامی‌گیرد و می­کوشند بدون اینکه در راستای خدمت به مسائل حیاتی زندگی یا حل مشکلات گوناگون باشد، مال جمع کنند. هدف از آنان فقط ارضای عقده طمع‌ورزی و شهوت مال‌اندوزی است.
ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻛﻮﭘﺎﺗﻲ ﻳﻜﻲ از اصلی‌ترین مؤلفه‌های سرمایه­اجتماعی اﺳﺖ. چنانچه در جامعه‌ای سرمایه­اجتماعی شکل بگیرد پدیده اکوپاتی کمرنگ شده و بحران‌های ناشی ازآنچه در سطح خرد (فرد و سازمان) و چه درسطح کلان (جامعه) رخ نمی‌دهد. همان‌طور که اکوپاتی جامعه را به دستیابی به اهداف مادی بدون درنظر گرفتن اصول ارزشی تقویت می­ کند، در جهت مخالف سرمایه اجتماعی جامعه را به بهره‌گیری از اصول و ارزش‌های اخلاقی در تمامی بخش‌ها و فعالیت‌های روزمره دعوت می­ کند.
علاوه بر خاصیت مقابله با اکوپاتی و جلوگیری از بروز بحران، سرمایه اجتماعی خاصیت تسهیل‌کنندگی و روان‌سازی دارد. ازاین‌رو بسیاری اندیشمندان آن را روغن اجتماعی می‌خوانند.
در غیاب سرمایه­اجتماعی، سایر سرمایه­ها اثربخشی خود را از دست می­ دهند. بدون سرمایه­اجتماعی پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می‌شوند. سرمایه­اجتماعی، نقشی بسیار مهم‌تر از سرمایه فیزیکی و انسانی در سازمان‌ها و جوامع ایفا می­ کند، این نوع سرمایه انسجام بخش میان انسان­ها، سازمان‌ها و نیروهای انسانی یا سازمان‌ها می­باشد. بدون این سرمایه استفاده از دیگر سرمایه­ها به‌طور بهینه انجام نخواهد شد. در جامعه­ای که فاقد سرمایه­اجتماعی کافی است سایر سرمایه­ها ابتر می­مانند و تلف می­شوند. لذا سرمایه­اجتماعی، بستر مناسب برای بهره‌وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهنما برای نیل به موفقیت قلمداد می­ شود (الوانی و شیروانی، ۱۳۸۵:۱).
۲-۴- تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی
یکی از سرمایه‌های مهم هر جامعه شهری که از مؤلفه‌های اساسی و مؤثر در توسعه و ثبات، پویایی و سرزندگی شهر محسوب می‌شود، سرمایه اجتماعی است. سرمایه‌ای که زیربنای توسعه فرهنگی، اقتصادی، سیاسی یک شهر، کلان‌شهر و حتی یک کشور است. اهمیت این سرمایه به میزانی است که از آن به‌عنوان ثروت نامرئی یک جامعه یاد می‌کنند. هرگونه کاهش در آن، منجر به کاهش مشارکت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان می‌شود و همچنین رشد آسیب‌ها و جرائم اجتماعی، بی‌اعتمادی، یاس و ناامیدی و احساس محرومیت نسبی و بسیاری از ناهنجاری‌ها نتیجه تقلیل سرمایه اجتماعی در بین شهروندان است.
سرمایه اجتماعی را بر مبنای معیار ^[۱۱]می‌توان به دودسته درونی و بیرونی تقسیم کرد. بر این اساس هنگامی‌که سرمایه اجتماعی را با معیار تعریف مؤلفه‌های درونی در نظر بگیریم به ارزش‌های درونی افراد می‌رسیم که خمیرمایه سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند و با در نظر گرفتن معیار تعریف بیرونی هنجارها و ارزش‌های جامعه شکل‌دهنده سرمایه اجتماعی خواهند بود. بنابراین برای شناسایی مؤلفه‌های سازنده سرمایه اجتماعی نیاز است که به مؤلفه‌های بوجود آورنده هنجار و ارزش‌های درونی بپردازیم.
بررسی حلقه ظهور و تداوم هنجار – به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در تشکیل شبکه‌های اجتماعی- نشان می‌دهد که پیدایش یک هنجار از ارزش‌های درونی فرد آغاز می‌شود و از طریق رفتارهای یکپارچه تداوم می‌یابد. ارزش‌های درونی فرد یک پدیده ذهنی است که به‌واسطه کنش فردی عینیت می‌یابد. اما پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که «اساساً ارزش‌های درونی، چگونه به ذهن فرد القاء و یا توسط ذهن آن‌ها ادراک می‌شود؟» (مصطفوی، ۱۳۸۷).
هر فرد به دو روش ارزش‌های درونی خود را شکل می‌دهد، الف- القائی و ب- ادراکی. منظور از روش القائی این است که فرد بدون آنکه در تشکیل ارزش درونی القاء شده، به لحاظ درک عقلی نقشی داشته باشد، آن را پذیرفته است و در عمل و از طریق کنش‌های خود به آن پای بند است، مانند نحوه پوشش که اقوام مختلف به دلیل سنتی که به آن پای بند هستند، آن را پذیرفته‌اند و رعایت می‌نمایند. در مقابل روش ادراکی در تشکیل ارزش‌های درونی فرد به این مفهوم است که فرد با اختیار خود و از طریق درک عقلی به آن دست‌یافته است و مانند کسب دانش (همان).
بنابراین می‌توان دو نوع منبع را بر تشکیل ارزش‌های درونی افراد مؤثر دانست:
۱- مبانی هویت: هویت‌ به‌ معنی‌ “چه‌ کسی‌ بودن‌” است‌ و از نیاز طبیعی‌ انسان‌ به‌ شناخته‌ شدن‌ و شناسانده‌ شدن‌ به‌ چیزی‌ یا جایی‌ برمی‌آید.
با توجه به نظریه­ روانی- اجتماعی اریکسون (۱۹۶۸، به نقل از برزونسکی، ۲۰۰۳) هویت به‌مثابه‌ی یک چارچوب مرجع عمل می‌کند که فرد به‌منظور تفسیر تجارب شخصی و گفتگو درباره معنا، هدف و جهت‌گیری زندگی خود از آن استفاده می‌کند.
اریکسون معتقد است: فردی که قادر به یافتن ارزش‏های مثبت پایدار در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود نیست، ایده‌آل هایش به هم می‏ریزد. چنین فردی که از درهم ریختگی هویت رنج می‏برد، نه می‏تواند ارزش‏های گذشته خود را ارزیابی کند و نه صاحب ارزش‏هایی می‏شود که به کمک آن‌ها بتواند آزادانه برای آینده طرح‏ریزی نماید^[۱۲].
عوامل مختلفی در شکل‌گیری هویت نقش بازی می‌کنند که از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به دین اشاره کرد. هویت دینی به دلیل ماهیت و محتوایی که دارد تقریباً مهم‌ترین بُعد هویت است که نقش بسیار تعیین کننده ای در هویت یابی افراد یک جامعه بازی می‌کند. با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد خود، مذهب همچنان منبع مهمی برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته به شمار می‌رود. برخلاف برخی تصورات که مذهب را در نتیجه تداوم روند تجددگرایی، محوشده می پنداشتند، دین به‌عنوان منبع اولیه معنابخشی و هویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان و هندوها مطرح است.
۲- منابع معرفت (و گردش اطلاعات): منابع گسترده و وسیع و سطح بالای تولید اطلاعات، علم، دانش و معرفت و توزیع و گردش آزاد آن به ارتقای سطح سرمایه اجتماعی می انجامد.
به روشنی می‌توان دریافت که وجود منابع هویت و منابع معرفت (منابع سرمایه اجتماعی) در هر جامعه، پایه و اساس ارزش‌های درونی افراد جامعه است که از طریق کنش‌های فردی امکان ظهور هنجار را به وجود می‌آورد. ظهور و تداوم هنجارهای پایه‌ای برای تشکیل سرمایه اجتماعی است. بنابراین هر چند منابع سرمایه اجتماعی به‌صورت بالقوه، قابلیت ایجاد سرمایه اجتماعی را در بردارد، اما برای بالفعل شدن آن نیازمند ظهور اعتماد و شبکه‌های اجتماعی است که به آن (ابزارهای علی) اطلاق می‌شود. درواقع هنجارها و شبکه‌های اجتماعی، ابزارهایی هستند که قابلیت تشکیل سرمایه اجتماعی از منابع آن را بالفعل می سازند.
با توجه به مطالبی که عنوان شد می‌توان ارزش‌های درونی (مبانی هویتی و منابع معرفتی) را منبع و سرآغاز شکل‌گیری سرمایه اجتماعی دانست و با در نظر گرفتن این موضوع که دین یکی از مهم‌ترین ارکان مبانی هویتی و منابع معرفی به شمار می‌آید. می‌توان با بهره‌گیری از تعالیم دینی گام موثری در تولید و ارتقاء سرمایه اجتماعی برداشت.
۲-۵- نحوه شکل‌گیری و عملکرد سرمایه اجتماعی
برای بررسی نحوه شکل‌گیری و عملکرد سرمایه اجتماعی از بررسی ساختار یک سازمان اجتماعی شروع می‌کنیم. هسته اصلی سازمان اجتماعی متشکل از ارزش‌های درونی کنش گر و کنش‌های بیرونی کنشگر است. به‌عنوان مثال فرد به دنبال حداکثر کردن رفاه شخصی(ارزش درونی کنشگر) دست به یک مبادله (کنش بیرونی) می‌زند و از این طریق هویت سازمان اجتماعی بر اساس موضوع مبادله شکل می‌گیرد. کنشگر در راستای تأمین ارزش‌های درونی خود نیازمند منابع است که در برابر منابع برای او دو حالت پیش می‌آید:
۱- کنترل کامل بر منابع
۲- کنترل جزئی بر منابع
در شرایطی که کنترل فرد بر منابع جزئی باشد، انگیزه کامل کردن این کنترل، او را وا می دارد تا با فرد دیگری که بر آن منابع کنترل کامل دارد و نیز علاقه‌مند به کنترل منابع تحت وی می‌باشد، به مبادله بپردازد. این روند توسط کلمن به سهولت بیان‌شده است.
(کلمن ۱۳۷۷)
برای تحقق یافتن این مبادله به عناصر دیگری نیز نیاز است. در مرحله اول فرد باید بداند منابع مورد نیاز او تحت کنترل چه کسانی است (جریان اطلاعات) و سپس بتواند کنشی را انتخاب کند که کنترل وی بر منابع مورد نیاز ش را حداکثر کند (فرایند بهینه یابی). برآیند این دو است که نقطه آغاز انجام کنش مبادله را می‌سازد.

شکل ۴-۱۲- طیف­های فلورسانس مربوط به آنزیم TTL انکوبه شده در مایعات یونی ایمیدازولیومی با آنیون PF₆؛
پس از ۶۰ دقیقه حرارت­دهی در دمای°C 85

شکل ۴-۱۳- طیف فلورسانس آنزیم TTL انکوبه شده در مایع یونی [C₄MIM][PF₆]؛
پس از حرارت­دهی در دمای°C 85.
فصل پنجم
بحث
۵-۱- اثر مایعات یونی بر فعالیت هیدرولازی آنزیم TTL
با به کارگیری مایعات یونی بر پایه ایمیدازولیوم در فرآیندهای بیوکاتالیزوری می­توان فعالیت، اختصاصیت و پایداری آنزیم­ها را ارتقا داد (Wehofsky et al.,2008، Debnath et al.,2010). مایعات یونی ایمیدازولیومی با آنیون برمید حلالیت خوبی در آب دارند. کارهای متعددی در زمینه بررسی اثر مایعات یونی مختلف بر فعالیت آنزیم لیپاز در انجام واکنش­های استریفیکاسیون، ترانس استریفیکاسیون و تفکیک مخلوط­های راسمیک انجام شده است(Liu et al.,2010 ،Kaar et al., 2003 ،Lozano et al., 2004 ، Vidya and Chadha, 2009 ،Habulin and Knez,2009 ). با این وجود گزارشات محدودی از بررسی اثر مایعات یونی بر میزان فعالیت هیدرولازی آنزیم لیپاز وجود دارد (Ventura et al., 2012 ، Na et al.,2013 ).
می­توان اثر غلظت­های مختلف و ساختار کاتیون مایع یونی بر فعالیت هیدرولازی TTL را بر اساس خصوصیات تفکیک یونی و تجمع مایعات یونی تفسیر کرد. با توجه به گزارش Na و همکاران با افزایش غلظت مایعات یونی [C_nMIM][Br] رسانایی محلول نیز افزایش می­یابد (Na et al.,2013). به گزارش Sirieix-Plenet و همکاران در غلظت­های­ کمتر از غلظت آستانه تشکیل میسل در مایع یونی، افزایش غلظت مایعات یونی با افزایش رسانایی محلول در ارتباط است و پس از این غلظت این رابطه دیده نمی­ شود (Sirieix-Plenet et al., 2004) پس بر اساس این مشاهدات می­توان غلظت آستانه تشکیل میسل را به دست آورد. غلظت­های آستانه تشکیل میسل و همچنین غلظت­های بهینه مایعات یونی برای فعالیت آنزیمی حاصل از پژوهش حاضر در جدول ۵-۱ آمده است. غلظت­های بهینه به دست آمده برای افزایش فعالیت هیدرولازی آنزیم TTL در حضور مایعات یونی در مورد [C₂MIM][Br] و [C₆MIM][Br] کمتر ازCMC های گزارش شده برای این مایعات یونی است و در مورد مایع یونی [C₄MIM][Br] نیز غلظت بهینه در نزدیکی CMC مربوطه قرار دارد. بنابراین تا زمانی که غلظت مایعات یونی کمتر از مقادیر CMC مربوطه است، مایعات یونی می­توانند باعث افزایش فعالیت آنزیمی شوند. با افزایش غلظت مایع یونی از میزان CMC مربوطه مهار فعالیت آنزیمی را می­توان مشاهده کرد.

جدول ۵-۱- غلظت­های بهینه مایعات یونی (C_nMIM Br n=2,4,6) و CMC های مربوطه

مطالعات اندکی در رابطه با بررسی اثر تجمع مایعات یونی بر فعالیت آنزیمی انجام شده است. در این رابطه می­توان مطالعه­ ای توسط Geng را نام برد که ساختار پروتئین ^[۹۶]BSA را در کنار غلظت­های مختلف مایعات یونی مورد بررسی قرار داده است (Geng et al., 2010). نتایج نشان می­دهد که در غلظت­های کمتر از CMC مایعات یونی برهم­کنش­های الکتروستاتیک با BSA برقرار می­ کنند و باعث پایدار شدن ساختار دوم BSA می­شوند. درحالی­که در غلظت­های بالاتر از CMC شدت آبگریزی مایعات یونی افزایش یافته و با اتصال قوی­ به BSA ساختار دوم آن­را برهم می­زنند و باعث دناتوره شدن BSA می­شوند. بنابراین می­توان گفت زمانی که غلظت مایع یونی بالاتر از CMC برود تعداد آنزیم­هایی که درون میسل­ها به دام می­افتند افزایش یافته و بنابر این آنزیم­ های بیشتری غیرفعال خواهند شد. در رابطه با مایعات یونی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت، افزایش فعالیت هیدرولازی را می­توان بر اساس برهم­کنش­های هیدروژنی و الکتروستاتیک ایجاد شده بین آنزیم و مایعات یونی آبدوست توضیح داد. این نوع برهم­کنش­ها می­توانند باعث باز شدن نسبی جایگاه فعال آنزیم و در نتیجه دسترسی بیشتر سوبسترا به محل وقوع واکنش شوند. هرچند این مایعات یونی به دلیل اندازه بزرگ کاتیون­ها، فضای محدودی در اطراف آنزیم ایجاد می­ کنند که مانع از باز شدن کامل ساختار آنزیم می­شوند. بنابراین در عین افزایش فعالیت آنزیمی در غلظت بهینه مایعات یونی آبدوست، پایداری ساختاری آنزیم نیز در این مایعات یونی حفظ می­ شود. نتایج نشان داد که کاهش فعالیت هیدرولازی TTL در غلظت­های بالاتری از مایعات یونی دارای زنجیره کوتاه­تر کربنی مانند [C₂MIM][Br] و [C₄MIM][Br]، ایجاد می­ شود. در حالی­که در مورد مایعات یونی با زنجیره کربنی بلندتر مانند [C₆MIM][Br]، این کاهش بلافاصله پس از گذشتن از غلظت بهینه اتفاق می­افتد. کاتیون­های دارای زنجیره کربنی طویل می­توانند با ایجاد ممانعت فضایی در دهانه جایگاه فعال آنزیم که یک فضای آبگریز است، مانع از ورود سوبسترا و انجام واکنش شوند. این پدیده می ­تواند دلیلی برای کاهش فعالیت آنزیم در اثر افزایش غلظت مایعات یونی با طول زنجیره­های بلندتر باشد (Ventura et al., 2012).
شایان ذکر است که گزارشات موجود در مورد مایعات یونی دارای آنیون برمید غالبا اثر منفی این نوع از مایعات یونی را بر فعالیت و ساختار آنزیم نشان داده­اند. نوریتومی و همکاران درصد بسیار پائینی از فعالیت آنزیم لیزوزیم را در حضور مایع یونی [C₂MIM][Br] نسبت به محیط بافری و مایعات یونی آبگریز گزارش دادند (Noritomi et al., 2011). ساسمال و همکاران [C₅MIM][Br] را یک عامل دناتوره کننده برای پروتئین HSA^[97] دانستند (Sasmal et al., 2011). یان و همکاران تعداد زیاد برهم­کنش­های الکتروستاتیک بین مایعات یونی ایمیدازولیومی با آنیون برمید و آمینواسیدهای آسپارتات و گلوتامات پروتئین BSA را علت باز شدن ساختار BSA گزارش دادند (Yan et al., 2012). این در حالی است که در چنین مطالعاتی اثر غلظت مایعات یونی را بررسی نشده است. مطالعاتی توسط Na در سال ۲۰۱۳ و هم­چنین Zhao در سال ۲۰۰۶ از معدود مواردی هستند که این موضوع را مورد توجه قرار داده­اند. در این بخش از پژوهش نشان داده شد که مایعات یونی با آنیون برمید نیز می­توانند در غلظت­های خاصی اثرات مطلوب قابل توجهی بر فعالیت آنزیمی داشته باشند.
۵-۲- اثر مایعات یونی بر پایداری دمایی آنزیم TTL
یکی از شرایط اصلی که می­بایست برای بهینه سازی انجام یک فرایند صنعتی مورد بررسی قرار داد، میزان پایداری آنزیم در شرایط محیطی خاص در دماهای بالا است. مایعات یونی به عنوان محیط واکنش مناسب در فرآیندهای صنعتی بسیار مورد توجه قرار گرفته­اند. پایداری دمایی آنزیم در محیط­های حاوی مایعات یونی یک شرط مهم برای استفاده از این محیط­ها در فرآیندهای صنعتی می­باشد. در این بخش از پژوهش ابتدا پایداری دمایی آنزیم در محیط آبی و سپس در مخلوط­های آبی مایعات یونی مختلف مورد بررسی قرار گرفت.
بررسی غیرفعال شدن برگشت­پذیر آنزیم لیپاز در دماهای بالا در مایعات یونی [C₄MIM][Br] (غلظت ۱ مولار) و [C₄MIM][PF₆] نشان داد که به طور کلی مایعات یونی ایمیدازولیومی با هر کدام از آنیون­های آبدوست و آبگریز، نسبت به محیط­های بافری محیط بهتری را برای حفظ پایداری آنزیم فراهم می­ کنند. هر چند مایعات یونی آبگریز مانند مایع یونی [C₄MIM][PF₆] نسبت به مایعات یونی آبدوست مانند [C₄MIM][Br]، که در این بخش مورد بررسی قرار گرفت، محیط پایدارکننده بهتری را برای آنزیم TTL ایجاد می­ کنند.
این باور وجود دارد که حلال­های آلی آبدوست با جذب آب اطراف ملکول آنزیم به سمت خود، باعث باز شدن آنزیم و در معرض قرارگیری باقیمانده­های آبگریز درون ساختار پروتئین می­شوند (Zaks and Klibanov, 1988). مایعات یونی نیز به طور کلی جزء حلال­های آبدوست و نسبتا قطبی به حساب می­آیند. با این وجود نتایج به دست آمده از این پژوهش و همچنین مطالعات دیگر (Liu et al., 2011, Dang et al., 2007, Pan et al., 2010, Ventura et al., 2012) نشان می­دهد که مایعات یونی خصوصا مایعات یونی با کاتیون ایمیدازولیوم هرچند با آنیون­های آبدوست می­توانند در غلظت­های کم باعث پایداری و حفظ ساختار آنزیم شوند. این امر احتمالا به دلیل ایجاد شبکه­ هایی از مایعات یونی است که به واسطه کاتیون­های بزرگ شامل زنجیره­های کربنی آن­ها ایجاد می­شودو باعث حفظ آنزیم در ساختار طبیعی خود و کاهش انعطاف­پذیری ساختار آن در طی زمان دمادهی به آنزیم می­شوند. هم­چنین می­توان افزایش پایداری آنزیم در حضور این مایعات یونی را به تغییرات احتمالی ساختار دوم آنزیم لیپاز مرتبط دانست که در مطالعات ساختاری گذشته نشان داده شده است. در پژوهشی توسط De Diego و همکاران ایجاد ساختار فشرده در آنزیم همراه با افزایش تعداد α-helix و β-sheet یکی از شواهد پایدار شدن آنزیم در محیط مایعات یونی گزارش شد(De Diego et al., 2005).
نمودار پایداری دمایی آنزیم TTL در مایع یونی [C₄MIM][PF₆] نیز نشان می­دهد که در هر دو دمای °C85 و °C90 این نوع مایع یونی به شدت پایداری آنزیم را حفظ می­ کند. همان­طور که در گزارشات پیش از این نیز دیده می­ شود (Paljevac et al., 2006) طبیعت آبگریز مایع یونی [C₄MIM][PF₆]، که بیشتر هم به دلیل حضور یون PF₆^- است، می ­تواند سبب پایدارسازی آنزیم­ها شود. این قابلیت بالا احتمالا به دلیل توانایی این مایع یونی در حفظ ملکول­های آب ضروری در محیط پیرامون آنزیم است (Lozano et al., 2005).
همان­طور که گفته شد، مایعات یونی با کاتیون ایمیدازولیوم سبب افزایش پایداری آنزیم TTL می­شوند. این مایعات یونی بسته به نوع آنیونی که در ساختار خود دارند، شدت اثر پایدارکنندگی متفاوتی را از خود نشان می­ دهند. در مقایسه­ ای که در این پژوهش مقایسه­ ای بین مایعات یونی [C₄MIM][PF₆] و [C₄MIM][Br] در دماهای بالا (°C 85 و °C 90) انجام شد، مایع یونی دارای آنیون PF₆^- اثر پایدارکننده بیشتری را برای آنزیم TTL ایجاد کرد.
نوع برهم­کنش­های بین آنیون مایعات یونی و آنزیم می ­تواند شاهد خوبی برای تفسیر علت پایداری بیشتر آنزیم در [C₄MIM][PF₆] باشد. برهم­کنش­های مختلفی که ممکن است بین آنیون­ها و آنزیم برقرار شود، توسط گروه ­های مختلفی براساس پارامترهای سولواتوکرومیک و همچنین قطبیت، اندازه و توزیع بار در زنجیره جانبی آمینواسیدها مورد بررسی قرار گرفته است (Tome et al., 2008). گزارشات مختلفی مبنی بر اثر نوع آنیون بر پایداری آنزیم در مایعات یونی وجود دارد. دسته ای از این مطالعات نحوه اثر آنیون­ها را بر اساس جایگاه قرارگیری آن­ها در سری هافمیستر توضیح داده­اند. سری هافمیستر(شکل ۵-۱) در واقع نوعی دسته بندی یون­ها بر اساس قابلیت آن­ها در حل کردن و رسوب دادن پروتئین است (Hofmeister F.,1888). به صورت زیر (Zhao et al., 2006):
اثر آنیون­ها بر اساس این سری بیشتر از کاتیون­ها است. در پژوهشی توسط Kumar مایعات یونی دارای آنیون کاسموتروپ و کاتیون کائوتروپ بر اساس سری هافمیستر گزینه های مناسبی برای پایدار ماندن آنزیم­ها پیشنهاد شدند (Kumar et al. 2014). هرچند سری هافمیستر در برخی موارد صدق نمی­کند. برای مثال در مورد آنیون PF₆^- گزارشات مختلفی مبنی بر افزایش پایداری آنزیم­ها در مایعات یونی دارای این آنیون وجود دارد. از این جمله می­توان پژوهش Ha و همکاران را نام برد که پایداری دمایی بسیار خوبی از آنزیم CALB را در حضور مایعات یونی با آنیون PF₆^- دیدند (Ha et al., 2008). این در حالی است که جایگاه این آنیون در سری هافمیستر در دسته آنیون­های کائوتروپ و ناپایدارکننده است. در تفسیر چگونگی اثر این آنیون بر پایداری آنزیم، Klahn با بررسی حلالیت آنزیم CALB در ۸ نوع مایع یونی مختلف، علت پایداری بیش­تر آنزیم در مایعات یونی دارای آنیون PF₆^- را آبگریزی بالای این آنیون دانست (Klahn et al., 2011). آنیون­های آبگریز مانند PF₆^- با آنزیم پیوند هیدروژنی برقرار نمی­کنند و ملکول­های آب ضروری اطراف آنزیم را حفظ می­ کنند. بنابراین آسیبی به ساختار طبیعی آنزیم نمی­زنند. همچنین در بین آنیون­ها، آنیون­هایی با اندازه کوچک­تر و چگالی بار سطحی بیش­تر، به تعداد بیشتری در سظح آنزیم تجمع می­یابند و بر هم­کنش­های الکتروستاتیک قوی­تری با بارهای سطحی آنزیم برقرار می­ کنند. در این حالت احتمال باز شدن ساختار طبیعی آنزیم به دلیل تعداد بیش­تر برهم­کنش­ها با حلال افزایش می­یابد. چنین پدیده­ای را در مورد مایعات یونی دارای آنیون برمید یا کلرید می­توان دید. به طور متقابل آنیون­های بزرگی مانند PF₆^- که چگالی بار سطحی کمی دارند، توانایی ایجاد تعداد کمتری برهم­کنش الکتروستاتیک با سطح آنزیم دارند. بنابراین کمتر ساختار آنزیم را تحت تاثیر قرار می­ دهند. با این حال حفظ پایداری آنزیم در چنین محیط­هایی همواره با مشکل حل نشدن آنزیم در مایعات یونی آبگریز همراه بوده است (Klahn et al., 2011). حفظ پایداری آنزیم در مایع یونی [C₄MIM][PF₆] در دماهای بالا پیش از این نیز گزارش شده است (Ha et al., 2008) که با نتایج گزارش شده از پژوهش حاضر مطابقت دارد.
بر اساس نتایج حاصل از بررسی پایداری دمایی آنزیم TTL در مایعات یونی ایمیدازولیومی با طول­های مختلف زنجیره کربنی، مایعات یونی با زنجیره­های ۲، ۴ و ۶ کربنه عملکرد نسبتا مشابهی را در حفظ پایداری آنزیم از خود نشان می­ دهند. اختلاف زیاد فعالیت باقیمانده آنزیم پس از دمادهی در محیط مایعات یونی نسبت به محیط بافری نشان دهنده اثر بسیار مطلوب مایعات یونی در حفظ پایداری آنزیم است که دلایل احتمالی این اثر پیش از این گفته شد. در این میان [C₆MIM][Br] با اختلاف کمی نسبت به [C₂MIM][Br] و [C₄MIM][Br]، محیط مناسب­تری را برای حفظ پایداری آنزیم فراهم می­ کند.
با مقایسه پایداری آنزیم در این مایعات یونی می­توان دریافت که طول زنجیره کاتیونی اثر کمی در میزان اختلاف پایداری آنزیم در این محیط­ها دارد. هرچند طول­های بسیار بالای زنجیره کاتیونی مایعات یونی ایمیدازولیومی اثر منفی بر پایداری ساختار آنزیم می­گذارند. مایعات یونی که در کاتیون خود زنجیره آلکیلی بلند دارند، در محیط آبی مانند سورفاکتانت عمل می­ کنند و بر فعالیت و پایداری آنزیم به شدت اثر می­گذارند (Greaves et al., 2008, Tariq et al., 2012). گزارشات متعددی مبنی بر اثر طول زنجیره مایعات یونی بر پایداری و فعالیت آنزیم­ها وجود دارد. Attri و همکاران دریافتند که مایعات یونی با کاتیون ایمیدازولیوم و فسفونیوم هرچقدر زنجیره آلکیل بلندتر و در نتیجه آبگریزی بیشتری داشته باشند عامل پایدارکننده ضعیف­تری برای α-کیموتریپسین به حساب می­آیند (Attri et al., 2011).
همان­طور که در بخش ۴-۶-۲-۳ نشان داده شد، با تغییر نوع کاتیون از پایه ایمیدازولیوم به پایه پیریدینیوم تغییر زیادی در میزان پایداری دیده نمی­ شود. مایع یونی [C₅Py][Br] نیز مانند مایعات یونی ایمیدازولیومی با طول مشابه ([C₄MIM][Br] و [C₆MIM][Br]) باعث حفط پایداری آنزیم در حدود ۶۰ درصد طی یک ساعت دمادهی در دمای °C85 می­ شود. همچنین مایع یونی [C₁₂Py][Br] به طور مشابهی نسبت به مایع یونی متناظر ایمیدازولیومی ([C₁₂MIM][Br]) هیچ اثر مطلوبی بر پایداری دمایی آنزیم نداشته است. در این مورد Yamamoto و همکاران مشاهده کردند که افزایش طول زنجیره کربنی در مایع یونی [C_nPy][Br] باعث ناپایدار شدن آنزیم لیزوزیم می­ شود (Yamamoto et al., 2011). علت احتمالی این پدیده ایجاد برهم­کنش­های آبگریز قوی بین آنزیم و زنجیره بزرگ کاتیونی آبگریز مایع یونی گزارش شده است.
۵-۳- بررسی ساختار سوم آنزیم در حضور مایعات یونی
اسپکتروسکوپی فلورسانس یک ابزار مرسوم برای بررسی تغییرات کنفورماسیون پروتئین است. در این بخش از پژوهش جهت ایجاد درک بهتر از مکانیسم پایدارسازی آنزیم توسط مایعات یونی از تکنیک فلورسانس جهت بررسی ساختار آنزیم TTL، پس از مجاورت با مایعات یونی مختلف در دمای °C85 و سرد سازی در یخ، استفاده شد.
آنزیم TTL داری دو آمینواسید تریپتوفان در ساختار خود می­باشد که در این روش میزان نشر فلورسانس این آمینواسید پس از برانگیخته شدن در طول موج nm 295، مورد بررسی قرار گرفت. بیشینه میزان شدت فلورسانس (I_Max) و بیشینه طول موج نشر (λ_Max)، تغییرات کنفورماسیون آنزیم را در حضور مایعات یونی مختلف و در عدم حضور مایع یونی نشان می­دهد (Bekhouche M., 2012). زمانی که ساختار آنزیم باز شود این باقیمانده­های کروموفور در معرض حلال آبدوست قرار می­گیرند و در نتیجه شدت نشر فلورسانس آن­ها با قرارگیری در فضای آبدوست کاهش می­یابد. البته این امر می ­تواند به دلیل پوشانده شدن عوامل فلوروفور پروتئین (Trp) توسط یون­های مایع یونی نیز باشد.
کاهش شدید نشر فلورسانس پروتئین به سبب باز شدن ساختار دوم پروتئین و قرارگیری باقیمانده های Trp در معرض حلال آبدوست مشاهده می­ شود. چنین پدیده ای در اثر حرارت دهی به آنزیم TTL در محیط بافری دیده شد. همان­طور که در بخش ۴-۶-۲ این پژوهش نیز نشان داده شد، آنزیم TTL در فضای بافری در دمای ˚C 85 پایدار نیست و در اثر حرارت دهی ساختار آنزیم باز شده و با قرارگیری باقیمانده های Trp در معرض حلال آبدوست، کاهش نشر فلورسانس را سبب خواهد شد.
طیف های نشری فلورسانس آنزیم TTL پس از انکوباسیون آنزیم در مایعات یونی[C₄MIM][PF₆] و [C₆MIM][PF₆] و سپس خارج کردن آنزیم از این محیط و وارد کردن آن به فضای آبی، گرفته شدند. بالا بودن شدت نشر فلورسانس در مورد آنزیم انکوبه شده در [C₄MIM][PF₆] نشان دهنده حفظ فشردگی ساختاری TTL در این محیط، حتی پس از ۱ ساعت حرارت دهی در ˚C 85 است. شدت نشر فلورسانس مربوط به [C₆MIM][PF₆] پایین­تر از [C₄MIM][PF₆] است. هرچند، کاهش λ_Max در مورد محیط [C₆MIM][PF₆] را می توان به فشرده­تر شدن ساختار پروتئین در این محیط که آبگریز­تر و دارای گرانروی بالاتری نسبت به [C₄MIM][PF₆] است، مرتبط دانست.
بنابراین با توجه به مشاهدات ساختاری بر اساس طیف های فلورسانس و بررسی های سینتیکی فعالیت آنزیمی در حضور این مایعات یونی می توان گفت آنزیم TTL در محیط [C₄MIM][PF₆] پایداری دمایی بیش­تری هم از نظر ساختاری و هم از نظر حفظ فعالیت سینتیکی را داشته است.
بررسی ساختار TTL در محیط [C₄MIM][PF₆] در زمان های مختلف حرارت دهی نشان می­دهد که آنزیم تا حد زیادی ساختار خود را حفظ کرده است. کاهش اندک نشر فلورسانس پس از ۳۰ و ۶۰ دقیقه حرارت دهی در ˚C 85 گویای حفظ باقیمانده های Trp در جایگاه درون ساختاری خود می­باشند. همچنین تفاوت زیاد موجود در بیشینه نشر فلورسانس مربوط به آنزیم حرارت داده شده در ˚C 85، نسبت به آنزیم کاملا غیرفعال (۲ ساعت حرارت دهی در ˚C100 در بافر تریس mM 50)، بیانگر حفظ پیچیدگی ساختاری در محیط این مایع یونی است. علت این امر همان­طور که پیش از این نیز در بخش سینتیکی گفته شد آبگریزی بالای مایع یونی است که سبب حفظ آب ضروری اطراف آنزیم می شود. همچنین بزرگی ملکول­های این نوع مایعات یونی سبب تشکیل ساختارهای شبکه مانندی می شود که انعطاف­پذیری ملکول آنزیم را کم کرده و در هنگام افزایش دمای محیط مانع از باز شدن ساختار آنزیم و دناتوره شدن پروتئین می­ شود.
فصل ششم
نتیجه گیری و پیشنهادات