با توجه به این تعریف بهداشت را در معنای وسیع خود به معنای کنترل کلیه عواملی میدانیم که تندرستی انسان را در ابعاد جسمیو روانی و اجتماعی مورد تهدید قرار میدهند. این عوامل ممکن است مربوط به محیط زندگی انسان یا مربوط به زندگی فردی وی باشد و یا به تهیه و تولید و توزیع مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی ارتباط داشته باشد و بر اساس این تعریف، منظور از جرایم بهداشتی کلیه جرایمیاست که در روند کنترل این عوامل ایجاد اختلال می کند، به عبارت دیگر بهداشت فردی یا عمومی را در جامعه مورد تهدید قرار میدهد.
فصل دوم:تاریخچه ی تهدید علیه بهداشت عمومی
در این فصل تاریخچه ی تهدید علیه بهداشت عمومی در دوران اسلام و همچنین سابقه قانون گذاری آن به طور مفصل بحث می شود.
مبحث اول : تهدید علیه بهداشت عمومی در دوران اسلامی:
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمتهای الهی استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهرهبرداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همانگونه که حق استفاده و بهرهمندی از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.با نگاهی به وضعیت فعلی محیط زیست، در مییابیم که انسانها در بهرهبرداری از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستی عمل نکردهاند. شاهد این سخن، بحران عظیمی است که محیط زیست دچار آن شده است. تخریب و نابودی روز افزون جنگلها و مراتع، نابودی گونههای نادر گیاهی و جانوری، آلودگی آب، خاک و هوا، استفاده از سلاحهای هستهای و شیمیایی، ورود مواد نفتی و آلایندههای دیگر مانند: فاضلاب کارخانهها و مجتمعهای صنعتی به رودخانهها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهای اسیدی، مصرف روز افزون سوختهای فسیلی، استفاده بیرویه از سموم دفع آفات نباتی و دهها عامل آلودهکننده دیگر که نام بردن از آنها فقط بر تلخ کامی و ناراحتی انسان میافزاید گویای این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکی را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزی جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.اندکی تأمل و تفکر در آمارهایی که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان میشود، کافی است تا انسان خود را بر لب پرتگاهی احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.اسلام به عنوان دینی جهانشمول و جامعنگر، مدعی است که پاسخگوی نیازهای متغیّر انسان در هر عصری است و برای کلیه روابط و شؤون او، دارای قوانین و مقرراتی است. البته این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزی آن، حکم خاصی را مقرر داشته باشد؛ بلکه کلیات، اصول و قواعدی در اسلام وجود دارد، که میتوان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.یکی از همین موضوعات محیط زیست است. محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛ اما میتوان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که میتوان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.[۱۱]
گفتار اول : نظارت بر جرایم تهدید علیه بهداشت عمومی در اوایل اسلام:
«در زمان پیامبر گرامیاسلام (ص)، آن حضرت شخصاً نسبت به عرضه و فروش مواد غذایی نظارت میکردند و این مسأله در زمان خلفا نیز ادامه یافت و به مرور زمان، تشکیلات متمرکزی به نام «حسبه» برای جلوگیری از تخلفات در زمینه های مختلف تشکیل شد. در مورد تاریخ پیدایش تشکیلات حسبه اختلاف نظر وجود دارد. اما بسیاری از تاریخدانان پیدایش حسبه به عنوان یک نهاد حکومتی منظم و معین را، به اوایل دوران خلفای عباسی نسبت میدهند.»[۱۲]
وظیفه سازمان حسبه در اعصار خلافت اسلامیامر به معروف و نهی از منکر در مراتب مختلف و به مفهوم وسیع آنها (که شامل مکروهات و مستحبات شرعی و عرفی میشد) بود. حسبه در سال های خلافت اسلامیاز تشکیلات اداری ساده و بسیطی برخوردار بود و زیرنظر و اشراف شخص خلیفه اداره میشد و چه بسا شخص خلیفه یا امام تصدی اکثر وظایف آنرا به عهده میگرفت.[۱۳]
نویسنده کتاب « الاحکام السلطانیه» در تعریف حسبه مینویسد:
«حسبه عبارت است از امر به معروف وقتی که انجام کارهای نیک و پسندیده در جامعه به دست فراموشی سپرده شود و نهی از منکر وقتی که ارتکاب کارهای بد در اجتماع شیوع یابد.»[۱۴]
و «محتسب به شخصی گفته میشد که شخص امام و یا نایبش او را برای نظارت در احوال مردم و کشف امور و مصالح عمومیآنان از قبیل معاملات و خرید و فروش و غذا و لباس و آب و مسکن آنان و امور مربوط به راه ها از جهت امنیت و غیره تعیین و نصب کرده باشد.»[۱۵]
بررسی تاریخ صدر اسلام نشان میدهد که پیامیر اسلام (ص) شخصاً امور حسبه را به عهده داشتند و وظایف محتسب را انجام میدادند که به عنوان نمونه به ذکر چند روایت بسنده میکنیم:
«از امام محمد باقر (ع) نقل شده است که روزی رسول خدا (ص) در بازار مدینه گندمیرا دید به فروشنده آن فرمود: تو خائن و متقلب بر مسلمانان هستی.»[۱۶]
در روایت دیگری نقل شده است که حضرت به گندم فروشی برخورد، که گندم هایی را برای فروش عرضه کرده است. چون دست خود را در گندم ها فرو برد ملاحظه کرد که گندم های زیرین خیس و مرطوب است، پس خطاب به آن مرد فرمود: هر کس تقلب کند از ما نیست.»[۱۷]
علاوه بر این پیامبر اسلام (ص) در برخی موارد اشخاصی را برای انجام وظایف حسبه مشخص میکردند به عنوان مثال پس از فتح مکه، آن حضرت سعید بن سعید بن عاص را به نظارت در امور بازار و کسب و کار بازاریان مکه گماشتند.[۱۸]
حضرت علی (ع) نیز شخصاً نظارت بر معاملات و امور بازار را به عهده داشتند و به عنوان نمونه نقل شده است که آن حضرت در حالی که تازیانه ای به دست میگرفت در بازارها به راه میافتاد و کسانی را که در خرید و فروش مسلمین کم فروشی یا تقلّب میکردند، با آن تنبیه میکرد.[۱۹]
چنان که گفتم سازمان حسبه به عنوان یک تشکیلات منظم و با وظایف مشخص به مرور زمان پدید آمد و بر حیطه وظایف و اختیارات آن افزوده شد تا جایی که در قرون بعد به صورت یکی از ارکان حکومت های اسلامیدرآمد. وظایف حسبه در این دوران بسیار متنوع و مختلف بود. نویسنده کتاب «معالم القربه فی احکام الحسبه» طی هفتاد باب به تشریح و توضیح وظایف محتسب در زمینههای مختلف از قبیل رسیدگی به کار بازار، کوی و برزن، خرید و فروش، منع از تقلّب کسبه و اصناف و نظایر آن پرداخته است.
نکته جالب توجه این که بسیاری از مقررات بهداشتی و درمانی و دارویی که امروزه در کشورهای مختلف مقرر گردیده و جرایمیکه در این زمینه وضع شده در سازمان حسبه مورد توجه بوده و محتسبان نظارت بر این امور را از وظایف اصلی خود میدانستند. به طور خلاصه اهم صلاحیت حسبه به این شرح بود:
۱- حفظ نظم و امنیت شهر و جلوگیری از تجاوز به مال و عرض و جان و حیثیت مردم.
۲- نظارت بر معاملات و داد و ستد و جلوگیری از معاملات خلاف قانون و مضر حال مردم.
۳- دستورات مربوط به حفظ نظافت شهر و جلوگیری از آلودگی کوچه ها و خیابان ها.
۴- نظارت بر اوزان و مقادیر
۵- تأمین آذوقه شهر و جلوگیری از احتکار
۶- نظارت بر طرز ساختن ابنیه و نظارت بر اماکن عمومی.
۷- نظارت بر امور اصناف و پیشه وران[۲۰]
ابن اخوه درباره حسبه بر نان پزان مینویسد: «محتسب به آنان دستور میدهد که دکان های خود را تمییز کرده و تنور، ماله و آب آن را نظیف نگاه دارند و ظروف و قدح ها را پاکیزه شستشو دهند. و محتسب باید مراقب باشد که آنها در پختن نان غش نکنند و ظاهر نان را با مواد رنگی نظیر زعفران و رنگ های مصنوعی زینت نکنند.[۲۱]»
درباره اغذیهفروشان و شیرینی پزان نیز وظیفه محتسب آن است که کیفیت ساخت و پخت آن را زیر نظر داشته باشد تا کار خود را به نحو احسن انجام دهند و از غش و خیانت بپزهیزند و همواره موازین سلامت و صحت و نظافت را در شغل خود مراعات کنند.[۲۲]
و در باب بیست و چهارم از کتاب معالم القربه درباره حسبه بر داروسازان میخوانیم:
« تدلیس و تقلب در این زمینه بسیار زیاد است زیرا گیاهان دارویی و شربت های حاصله از آن از جهت طبیعت و مزاج گوناگون است و درمان با آنها متناسب با خصوصیات ترکیبی آنهاست بر محتسب لازم است که آنان را بیم دهد و از مجازات و تعزیر بترساند و در فرصت های مختلف بدون این که از قبل در جریان باشند داروهای آنها را مورد آزمایش قرار دهد.[۲۳]»
محتسب همچنین مراقبت در کار اطباء و داروسازان میکرد تا این اصناف در کار خود تخلف نکرده و از راه درست منحرف نگردند. محتسب موظف بود تا تنها کسانی که معلومات و تجربیاتی در کار دارو دارند به این حرفه اشتغال ورزند و نیز عهده دار بود که سازندگان داروها را به ترس از خدا و مکافات الهی و مجازات های فوری متذکر کند.[۲۴]
گفتار دوم : روایات و آیاتی از قرآن کریم راجع به اهمیت حفظ محیط زیست:
خداوند در قرآن کریم میفرمایند:
«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ»[۲۵]
یعنی: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.
در جای دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرمایند:
«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ»[۲۶]
یعنی: کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن هست.
امام صادق علیهالسلام نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و میفرمایند:
خداوند در قرآن هر چیزی را بیان کرده است. به خدا سوگند، چیزی را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل میشد. آگاه باشید همه نیازهای بشر را خداوند در آن نازل کرده است. «ان الله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شیء….»،[۲۷] [۲۸]
از امام باقر علیهالسلام نیز روایت شده که فرمودند:
خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و برای رسولش تبیین نموده است و برای هر چیزی حدّی قرار داده و دلیل روشنی بر آن نهاده است و برای هر کسی که از این حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتی قرار داده است. [۲۹]
بر طبق این آیات و روایات، بخوبی میتوان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست؛ ولی با توجه به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتی و انسانسازی است، که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبهه ای معنوی و مادی نازل شده است، روشن میشود که منظور از «همه چیز»، تمام اموری استکه برای هدایت انسان لازم و ضروری است.[۳۰]
به طور قطع، یکی از اموری که زمینهساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطی سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطی امن و سالم امکانپذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحی سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانی حاصل میشود که انسان از محیط زیست سالم بهرهمند باشد.
از آنجا که انسان به عنوان جزئی از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگی از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهی است که زندگی شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آنها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهای اساسی ارائه داده است؛ [۳۱]
با نگاهی به متون دینی ـ و از جمله قرآن کریم ـ میتوان دریافت که محیط زیست و تلاش برای به حفظ و حمایت از آن، برای بهرهمندی بشر از محیط زیستی امن و سالم جهت نیل به کمال، مورد اهتمام اسلام است.
آیات متعددی در قرآن بر این مسأله دلالت دارند. این آیات چند دسته هستند که به آنها اشاره میکنیم.
آیاتی از قرآن که محیط زیست را حق همگانی میداند
این دسته از آیات بیان میکنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را برای انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق برای همه انسانها در همه زمانها وجود دارد.[۳۲]
خداوند در سوره بقره میفرماید:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الارْضِ جَمِیعاً»[۳۳]
یعنی: و اوست آن (آفرینندهای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.
دکتر وان دایر، چه کنیم تا فرزندان خوشبختی داشته باشیم؟، مترجم: توران ملکی، چاپ چهارم، زمستان ۱۳۸۲، ص ۳۳. ↑
دکتر عباس صادقی، فاطمه حسینی دولتآبادی، نگاهی بر ۵۰ مسأله تربیتی در خانواده، چاپ اول، ۱۳۸۶، ص ۱۱۱. ↑
دکتر وان دایر، چه کنیم تا فرزندان خوشبختی داشته باشیم؟، مترجم: توران ملکی، چاپ چهارم، زمستان ۱۳۸۲، ص ۳۳. ↑
دکتر عباس صادقی، فاطمه حسینی دولتآبادی، نگاهی بر ۵۰ مسئله تربیتی در خانواده، چاپ اول، ۱۳۸۶، ص۱۱۱. ↑
الحدیث، روایات تربیتی از مکتب اهل بیتu، بخش دوم، پاییز ۱۳۶۶، ص۳۵۰. ↑
دکتر علی قائمی امیری، خانواده و تربیت کودک، شهریور ماه ۱۳۵۵، تهران، ص ۴۱. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۶۲. ↑
دکتر علی قائمی امیری، خانواده و تربیت کودک، شهریورماه ۱۳۵۵، تهران، ص۴۱. ↑
حسین مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلام، ۱۳۸۱، تهران، ص۱و۲. ↑
تفسیر روحالبیان، ح۱، ص۱۰۴ و کنزل العمال، خبر۴۹۰. به نقل از حسین مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلام، ۱۳۸۱، تهران، ص۱و۲. ↑
حسین مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلام، ۱۳۸۱، تهران، ص۱۱۱. ↑
محمد رضا جعفرینیا، کودک من بزرگ میشود، چاپ هشتم، ۱۳۸۸، قم، ص ۱۱۱. ↑
آل عمران/۶. ↑
حسین مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلامف ۱۳۸۱، تهران، ص ۱. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۱۰۰ ↑
محسن غرویان، تربیت فرزند با نشاط و سالم، خرداد ۱۳۸۵، ص۱۴۳. ↑
الحدیث، روایات تربیتی از مکتب اهل بیتu، بخش دوم، پاییز ۱۳۶۶، ص۳۴۹. ↑
محمدرضا درانی، محمد قطبی، مجله خانواده و تربیت دینی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شعبه اصفهان، ص ۲۲ ↑
همان ↑
محمد رضا جعفرینیا، کودک من بزرگ میشود، چاپ هشتم، ۱۳۸۸، قم، ص ۱۱۰ ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۵۵ ↑
محمد رضا جعفرینیا، کودک من بزرگ میشود، چاپ هشتم، ۱۳۸۸، قم، ص ۱۱۱ ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۵۵. ↑
همان، ص ۵۶. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۳۳ ↑
همان، ص۶۸ ↑
ابراهیم امینی، آئین تربیت، پاییز ۷۵، ص۳۱۷ ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۶۹ ↑
محسن غرویان، تربیت فرزند با نشاط و سالم، خرداد ۱۳۸۵، ص۱۳۹ ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص ۴۵. ↑
بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۱۴، به نقل از الحدیث، روایات تربیتی از مکتب اهل بیت u، بخش دوم، چاپ چهارم، پائیز ۱۳۶۶، ص ۳۴۸. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۴۶. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۴۷. ↑
دکتر علی قائمی امیری، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص ۱۶ و ۱۷. ↑
دکتر وان دایر، چه کنیم تا فرزندان خوشبختی داشته باشیم، مترجم: توران ملکی، چاپ چهارم، زمستان ۱۳۸۲، تهران، ص ۳۶. ↑
دکتر علی قائمی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، شهریور ۱۳۷۰، ص۱۷. ↑
دکتر بئاتریس میلتر، کودک هوشیار بپروریم، مترجم: فاطمه میری، چاپ دوم، ۱۳۸۵، تهران، ص ۱۶۱. ↑
دکتر بئاتریس میلتر، کودک هوشیار بپروریم، مترجم: فاطمه میری، چاپ دوم، ۱۳۸۵، تهران، ص ۱۶۲. ↑
نهجالفصاحه، همراه با فهرست موضوعی ابوالقاسم پاینده، مترجم استاد محسن غرویان با همکاری آقایان سید محمدرضا طالبیان و محمدهاشمپور، ۱۳۸۷، مشهد، ص۵۶. ↑
دکتر بئاتریس میلتر، کودک هوشیار بپروریم، مترجم: فاطمه میری، چاپ دوم، ۱۳۸۵، تهران، ص ۱۶۲. ↑
دکتر علی قائمی امیری، خانواده و تربیت کودک، شهریورماه ۱۳۵۵، تهران، ص۴۲ ↑
دکتر سیدمحمدباقر حجتی، اسلام و تعلیم و تربیت، بهار ۱۳۶۴، ص۱۱۲. ↑
دکتر جواد فیض، رفتار پدر و مادر با کودک و نوجوان، چاپ اول، ۱۳۸۷، تهران، ص ۳۰۱. ↑
دکتر جواد فیض، رفتار پدر و مادر با کودک و نوجوان (دانتسنیهای لازم برای پدران و مادران)، چاپ اول، ۱۳۸۷، تهران، ص ۳۰۲. ↑
داوود حسینی، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام، ۱۳۸۱، قم، ص ۳۲. ↑
محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ۴، ص ۴۷۴ به نقل از داوود حسینی، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام، ۱۳۸۱، قم، ص ۳۳. ↑
مرتضی فرید، الحدیث، ج۳، ص۵۸. به نقل از همان. ↑
مستدرک الوسایل، ج۱۲، ص ۶۲۵، به نقل از دکتر جواد فیض، رفتار پدر و مادر با کودک و نوجوان، ۱۳۸۷، تهران، ص ۲۹۳. ↑
- ۲۲٫ ۶٫ متن حکمت
«النَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا.»
- ۲۲٫ ۶٫ توضیحات صرفی
ما: اسم موصول غیر عاقل، معرفه، مبنی برسکون.
- ۲۲٫ ۶٫ توضیحات نحوی
النّاسُ: مبتدا، مرفوع با اعراب ظاهری. أعداءُ: خبرمفرد، مرفوع با اعراب ظاهری.
ما: مضاف الیه، مجرور محلا.ً
- ۲۲٫ ۶٫ توضیحات بلاغی
جمله ها اسمیه و خبری هستند، در بردارنده ایجاز قصر هستند.
- ۲۲٫ ۶٫ ترجمه حکمت
امام (×) فرمود: «مردم دشمن چیزهایى هستند که نمىدانند.»
- ۲۲٫ ۶٫ شرح
ناآگاهى به چیزى باعث مىگردد که شخص براى آگاهى از آن منفعتى را تصور نکند در نتیجه شخص نا آگاه به این عقیده مىرسد که در آموختن آن چیز فایدهاى نیست، و لازمهٔ چنین عقیدهاى فاصله گرفتن از آن است آنگاه امام (×) این فاصله گرفتن و دورى گزیدن را با این مطلب که علم بالاترین فضیلتى است که صاحبان آن بدان وسیله بر نادانان افتخار کرده و حکومت مىکنند و بر آنها خرده مىگیرند و درجه اعتبارشان را پایین مىآورند مورد تأکید قرار مىدهد به علاوه افراد نادان خود نیز به کمال ایشان معتقدند. به این ترتیب بر دورى کردن آنها از دانش و دانشمند، و دشمنىشان با این فضیلت افزوده مىشود. لازمهٔ نادان بودن به چیزى آن است که نمىتواند فایده دانستن آن را تصوّر کند در نتیجه این باور برایش حاصل مىشود که فراگیرى آن سودى ندارد لذا از یاد گرفتن آن پرهیز مىکند. آنگاه بر آن پرهیز و دورى پافشارى مىنماید به این که علم بهترین فضیلتى است که دانشمندان با آن بر نادانان مىبالند و با فضیلت علم بر علیه آنان و نقصان و سقوطشان از درجهٔ اعتبار حکم مىکنند با آن که نادانان نیز به کمال علما بدان جهت اعتقاد دارند در نتیجه دورى کردن جاهلان از دانش و دانشمندان و دشمنیشان با فضیلت علم شدّت مىیابد.[۱۶۹]چنین برداشت میشود که امام (×) حکمت را در مذّمت جهل و جاهلان بیان فرمودهاند، زیرا جهل از زشتترین پستیهاست و بیشترین خطر را دارد و جاهل همواره با آنچه که خیر و صلاح دنیا و آخرت را در پی دارد مخالفت میکند و برای جهل جاهل همین کافی است که خودش را پیوسته عالم و بی نیاز از ارشاد و راهنمایی دیگران ببیند.
- ۶٫ حکمت شماره۱۷۳: ارزش مشورت ها (اخلاقى، اجتماعى)
- ۲۳٫ ۶٫ متن حکمت
«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإ.»
- ۲۳٫ ۶٫ لغت
الآراءَ: نظرات، عقاید، تدابیر.[۱۷۰] مواقعَ: مکانهای افتادن، رزمگاهها.[۱۷۱]
- ۲۳٫ ۶٫ توضیحات نحوی
مَنْ: مبتدا، مرفوع محلاً. إسْتقبَلَ: فعل شرط و مجزوم محلاً. وجوهَ: مفعول و منصوب با اعراب ظاهری.
الاراءِ: مضاف الیه، مجرور با اعراب ظاهری. عَرفَ: جواب شرط و مجزوم محلاً. مواقعَ: مفعول به و منصوب با اعراب ظاهری. الخطا: مضاف الیه و مجرور تقدیراً. فعل شرط وجواب شرط: خبر «مَنْ» و مرفوع محلاً.
- ۲۳٫ ۶٫ توضیحات بلاغی
معانی: از جملات خبری تشکیل شده و کمال اتصال وجود دارد، غرض، ارشاد مخاطب است.
- ۲۳٫ ۶٫ ترجمه حکمت
امام (×) فرمود: «آن کس که از افکار و آراء گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب تشخیص دهد.»
- ۲۳٫ ۶٫ شرح
نمودار (۴ـ۴): توزیع فراوانی گروه نمونه بر اساس سمت اداری ۸۶
نمودار (۴ـ۵): توزیع فراوانی گروه نمونه بر اساس سابقه کار ۸۷
نمودار (۴ـ۶): توزیع فراوانی گروه نمونه بر اساس سن ۸۸
نمودار (۴ـ۷): توزیع فراوانی گروه نمونه بر اساس وضعیت استخدامی ۸۹
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل (۲ـ۱): سیر تکامل مشارکت اجتماعی ۲۹
شکل (٢ـ۲): استراتژیهای مختلف مسئولیت اجتماعی سازمان ۴۳
شکل (۲ـ۳): مدل سهبعدی مسئولیت اجتماعی کارول ۴۹
شکل (۲ـ۴) ۴۹
چکیده
هدف اصلی این پژوهش بررسی رابطه بین مسئولیت اجتماعی با تعهد سازمانی در کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل بود. جامعه آماری این پژوهش را کلیه کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل تشکیل میدهند که در سال ۱۳۹۳ در مدیریت و شعبات بانک کشاورزی مشغول به کار بودند. برای این منظور تعداد ۱۲۵ نفر به روش نمونهگیری تصادفی طبقهای انتخاب شدند و به پرسشنامههای لازم پاسخ دادند. نتایج پژوهش نشان داد که بین مسئولیت اجتماعی و تعهد سازمانی رابطه معنیدار در سطح ۰۰۱/۰ وجود دارد؛ و همچنین بین مؤلفههای مسئولیت اجتماعی با تعهد سازمانی و مؤلفهای تعهد سازمانی با مقیاس مسئولیت اجتماعی و نیز بین مؤلفههای در دو متغیر از نظر آماری رابطه معنیداری به دست آمد. متغیرهای رضایت شغلی و جنسیت رابطه معنیداری به دست آمد. بین تعهد سازمانی و متغیرهای جمعیتشناختی ازجمله جنسیت، تحصیلات، وضعیت تأهل، سن، سابقه و وضعیت استخدامی کارکنان و همچنین بین جنسیت، تحصیلات، وضعیت استخدامی و سن کارکنان با مسئولیت اجتماعی رابطه معنیداری به دست آمد؛ اما بین وضعیت تأهل و سابقه کاری با مسئولیت اجتماعی کارکنان رابطه آماری مشاهده نشد.
کلیدواژهها: جامعهشناختی، مسئولیت اجتماعی، تعهد سازمانی، کارکنان بانک کشاورزی.
فصل اول:
کلیات تحقیق
۱ـ۱ـ بیان مسئله
واحدهای اقتصادی در جهت تحقق اهداف خود نیازمند سازوکاری میباشند که بتواند توازنی بین منافع شرکت و ذینفعان ایجاد کند. درنتیجه مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت مطرح میگردد. طی دو دهه گذشته مسئولیت اجتماعی شرکت بهطور قابلتوجهی از سوی واحدهای اقتصادی موردتوجه قرار گرفته است. مسئولیت اجتماعی شرکت بر مسائل مهمی از قبیل اخلاق، محیط، امنیت، آموزش، حقوق بشر و . . . تأکید دارد. اگرچه اجرای مسئولیت اجتماعی شرکت دارای هزینههای اولیهای برای شرکت است اما درنهایت به دلیل بهبود شهرت شرکت، کاهش هزینهها در بلندمدت و افزایش تقاضا، موجب افزایش فروش و سود و منجر به بهبود عملکرد شرکت در بلندمدت میشود.
در جمعبندی از تعاریف مسئولیت اجتماعی میتوان گفت که مسئولیت اجتماعی عبارت است از: مجموعه ارزشها، باورها و دانشهای مشترک انسانی و محیطی در میان کارکنان در انجام فعالیتهای معطوف به تولید و یا ایجاد ارزشافزوده به معنی دیگر اینکه در وجود کارکنان چه ارزشها و نگرشهای درونی شده و مورد پذیرش سازمانی قرار گرفته است مسئولیت اجتماعی این اجزا را به هم وصل میکند؛ و فعالیتها را حول چهارچوب خاصی به حمایتکننده تجارت، تقویتکننده گفتگو، با ذینفعان اصلی باشد سامان میدهد و در قبال عملکرد خود در برابر اجتماع بهگونهای که هم منافع گروههای درونی شرکت و هم منافع گروههای بیرونی شرکت تأمین گردد؛ و درنهایت موجب بهبود جامعه فراهم گردد. درنهایت مقصود از مسئولیت اجتماعی این است که چون سازمانها تأثیر عمدهای بر سیستم اجتماعی دارند لاجرم چگونگی فعالیت آنها باید بهگونهای باشد که براثر آن زیانی به جامعه نرسد و در صورت رسیدن زیان، سازمانهای مربوطه ملزم به جبران آن باشند (ایراننژاد، ۱۳۷۱). پژوهش پیرامون رابطه بین تعهد سازمانی و مسئولیت اجتماعی آنهم در بین کارکنان امری بس فوقالعاده و حساس است. شناخت این مهم در طراحی استراتژیهای کلان متخصصان امور مربوطه اهمیتی بسزا دارد. مسئولیت اجتماعی کارکنان با تنظیم روابط اجرایی هر سیستم به کاهش پیچیدگی روابط اجتماعی کمک میکند و رفتار دیگران را قابل پیشبینی میسازد. این امر خود به افزایش اعتماد اجتماعی و درنتیجه به افزایش احساس امنیت اعضای جامعه و کاهش ناهماهنگی شناختی آنان کمک میکند (فنگر، ۱۹۵۹) و درنهایت ثبات رفتاری اعضای جامعه را سبب میشود. بنابراین مسئولیت اجتماعی کارکنان عاملی برای ارضای نیازهای اعضای جامعه و درنتیجه همبستگی و انسجام اجتماعی میشود (دورکیم، ۱۹۳۸).
یکی از عوامل پنهان ولی تأثیرگذار در رفتار شغلی کارکنان، میزان تعهد آنها به سازمان است توجه به تعهد نیروی انسانی از اهمیت زیادی برخوردار است و شناخت وضعیت تعهد سازمانی کارکنان میتواند مدیران را در پیشرفت و بهبود کارکنان یاری رساند (رجببیگی، ۱۳۸۷). تعهد سازمانی نوعی نگرش، احساس وابستگی و تعلقخاطر به سازمان است. تعهد سازمانی حالتی روانی است که بیانگر نوعی تمایل، نیاز و الزام به ادامه اشتغال در یک سازمان است مدل تعهد سازمانی الن و میر با تفکیک تعهد عاطفی، تعهد هنجاری و تعهد مستمر، نقش هر یک را در تعهد سازمانی یادآور شده است از نظر آنها تعهد عاطفی، مجموعه تعلقخاطر به یک سازمان است که از طریق پذیرش ارزشهای سازمانی و تمایل به ماندگاری به وجود میآید. تعهد هنجاری احساس دین و الزام به ماندن در سازمان است و تعهد مستمر، مبتنی بر فعالیت در سازمان و عدم تمایل به ترک آن به دلیل هزینهها و زیانهایی است که از ترک سازمان نصیب فرد میشود (آلن و میر، ۱۹۹۰). در تعهد سازمانی شخص نسبت به سازمان احساس وفاداری قوی دارد و از طریق آن سازمان خود را مورد شناسایی و ارزیابی قرار میدهد بنابراین تعهد بر اساس ماهیت خود فرد را سازمان پیوند میدهد و این پیوند احتمال ترک شغل را کاهش میدهد. ترک شغل افراد ازجمله مواردی است که با عدم تعهد سازمانی همراه است (زند، ۱۳۹۰).
به نظر میرسد با توجه به پژوهشهای انجامگرفته درزمینهی متغیرهای پژوهش ارتباطی بین مسئولیت اجتماعی با تعهد سازمانی افراد وجود داشته باشد بنابراین در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ دادن به این سؤال هستیم که آیا بین مسئولیت اجتماعی و تعهد سازمانی کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل رابطه معنیداری وجود دارد؟
۱ـ۲ـ اهمیت و ضرورت موضوع
مسؤولیتپذیری اجتماعی ازجمله مهمترین عناصر فلسفه وجودی سازمانها شناختهشده است، بهنحویکه اهمیت دادن به رعایت آن توسط سازمانها در چهارچوب نظریه هویت اجتماعی، نهتنها احتمال ارتقاء تعهد سازمانی را به همراه دارد، بلکه رضایت ذینفعان خارج از سازمان را برای مشروعیت بخشیدن به سازمان تقویت میکند. مقاله حاضر به تبیین نقش تعدیل گری این متغیر در ابعاد چهارگانه مسؤولیت اجتماعی پرداخته است. در این راستا، صنعت مواد غذایی بهعنوان جامعه موردمطالعه انتخاب گردید که با مشارکت ۱۰۵ عضو در قالب نمونه آماری و استفاده از پرسشنامه جهت جمع آوری دادهها انجام پذیرفت. پردازش حاصل از دادهها با بهره گرفتن از مدل رگرسیون سلسله مرتبی حاکی از آن است که نقش تعدیل گری متغیر موردمطالعه بر رابطه بین ابعاد چهارگانه مسؤولیت اجتماعی (کارکنان، مشتریان، دولت و ذینفعان اجتماعی و غیراجتماعی) مورد تأیید است، این یافته بدان معناست که تأکید بر اهمیت مسؤولیت اجتماعی و رعایت آن از سوی سازمانها میتواند از کارکردی مثبت بر عملکرد سازمانها برخوردار باشد بهنحویکه بهطور معناداری تعهد سازمانی کارکنان را تحت تأثیر خود قرار میدهد.
لوتانز اظهار میدارد که در متون تحقیقی اخیر، نگرش کلی تعهد سازمانی، عامل مهمی برای درک و فهم رفتار سازمانی و پیشبینی کننده خوبی برای تمایل به باقی ماندن در شغل آورده شده است. تعهد و پایبندی مانند رضایت، دو طرز تلقی نزدیک به هم هستند که به رفتارهای مهمی مانند جابهجایی و غیبت اثر میگذارند (عراقی، ۱۳۷۳). همچنین تعهد و پایبندی میتواند پیامدهای مثبت و متعددی داشته باشند. کارکنانی که دارای تعهد و پایبندی هستند، نظم بیشتری در کار خود دارند، مدت بیشتری در سازمان میمانند و بیشتر کار میکنند. مدیران باید تعهد و پایبندی کارکنان به سازمان را حفظ کنند و برای این امر باید بتوانند با بهره گرفتن از مشارکت کارکنان در تصمیمگیری و فراهم کردن سطح قابل قبولی از امنیت شغلی برای آنان، تعهد و پایبندی را بیشتر کنند (مورهد، ترجمه الوانی و معمارزاده، ۱۳۷۴).
اندیشه تعهد، موضوعی اصلی در نوشتههای مدیریت است. این اندیشه یکی از ارزشهای اساسی است که سازماندهی بر آن متکی است و کارکنان بر اساس ملاک تعهد، ارزشیابی میشوند. اغلب پرسشهایی در مورد یک کارمند وجود دارد، از قبیل اینکه آیا اضافهکار خواهد کرد؟ آیا روزهای تعطیل بر سر کار خواهد آمد؟ آیا دیر میآید زود میرود؟ اغلب مدیران اعتقاد دارند که این تعهد برای اثربخشی سازمان ضرورتی تام دارد. اگر شخصی لیاقت، شایستگی و تعهد حداکثر بهرهبرداری از امکانات و سرمایه را داشته باشد، لیاقت مدیر شدن را دارد و اگر تعهد و شایستگی را ندارد، نباید چنین مسئولیتی به او محول شود.
واحدهای اقتصادی در جهت تحقق اهداف خود نیازمند سازوکاری میباشند که بتواند توازنی بین منافع شرکت و ذینفعان ایجاد کند. درنتیجه مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت مطرح میگردد. طی دو دهه گذشته مسئولیت اجتماعی شرکت بهطور قابلتوجهی از سوی واحدهای اقتصادی موردتوجه قرار گرفته است. مسئولیت اجتماعی شرکت بر مسائل مهمی از قبیل اخلاق، محیط، امنیت، آموزش، حقوق بشر و . . . تأکید دارد. اگرچه اجرای مسئولیت اجتماعی شرکت دارای هزینههای اولیهای برای شرکت است اما درنهایت به دلیل بهبود شهرت شرکت، کاهش هزینهها در بلندمدت و افزایش تقاضا موجب افزایش فروش و سود و منجر به بهبود عملکرد شرکت در بلندمدت میشود.
مسئولیت اجتماعی، مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان بایستی در جهت حفظ و مراقبت و کمک به جامعهای که در آن فعالیت میکند، انجام دهد. مسئولیت اجتماعی، وظیفهای است بر عهده مؤسسات خصوصی، به این معنا که تأثیر سوئی بر زندگی اجتماعی که در آن کار میکنند، نگذارد. میزان این وظیفه عموماً مشتمل است بر وظایفی مانند آلوده نکردن، تبعیض قائل نشدن در استخدام، نپرداختن به فعالیتهای غیراخلاقی و آگاه کردن مصرفکننده از کیفیت محصولات. همچنین وظیفهای است مبتنی بر مشارکت مثبت در زندگی افراد جامعه.
مسئولیت اجتماعی، یکی از وظایف و تعهدات سازمان در جهت منتفع ساختن جامعه است، بهنحویکه هدف اولیه سازمان یعنی حداکثر کردن سود را صورتی متعالی ببخشد. مسئولیت اجتماعی یعنی نوعی احساس تعهد بهوسیله مدیران سازمانهای تجاری بخش خصوصی که آنگونه تصمیمگیری نمایند که در کنار کسب سود برای مؤسسه، سطح رفاه کل جامعه نیز بهبود یابد. تعهد و تکلیف مدیریت به انجام کارهایی که حافظ و ارتقادهنده رفاه جامعه و علایق بنگاه باشد.
در جمعبندی از تعاریف مسئولیت اجتماعی میتوان گفت که مسئولیت اجتماعی عبارت است از: مجموعه ارزشها، باورها و دانشهای مشترک انسانی و محیطی در میان کارکنان در انجام فعالیتهای معطوف به تولید و یا ایجاد ارزشافزوده به معنی دیگر اینکه در وجود کارکنان چه ارزشها و نگرشهای درونی شده و مورد پذیرش سازمانی قرار گرفته است مسئولیت اجتماعی این اجزا را به هم وصل میکند؛ و فعالیتها را حول چهارچوب خاصی به حمایتکننده تجارت، تقویتکننده گفتگو، با ذینفعان اصلی باشد سامان میدهد و در قبال عملکرد خود در برابر اجتماع بهگونهای که هم منافع گروههای درونی شرکت و هم منافع گروههای بیرونی شرکت تأمین گردد؛ و درنهایت موجب بهبود جامعه فراهم گردد. درنهایت مقصود از مسئولیت اجتماعی این است که چون سازمانها تأثیر عمدهای بر سیستم اجتماعی دارند لاجرم چگونگی فعالیت آنها باید بهگونهای باشد که براثر آن زیانی به جامعه نرسد و در صورت رسیدن زیان، سازمانهای مربوطه ملزم به جبران آن باشند (ایراننژاد، ۱۳۷۱). پژوهش پیرامون رابطه بین تعهد سازمانی و مسئولیت اجتماعی آنهم در بین کارکنان امری بس فوقالعاده و حساس است. شناخت این مهم در طراحی استراتژیهای کلان متخصصان امور مربوطه اهمیتی بسزا دارد. مسئولیت اجتماعی کارکنان با تنظیم روابط اجرایی هر سیستم به کاهش پیچیدگی روابط اجتماعی کمک میکند و رفتار دیگران را قابل پیشبینی میسازد. این امر خود به افزایش اعتماد اجتماعی و درنتیجه به افزایش احساس امنیت اعضای جامعه و کاهش ناهماهنگی شناختی آنان کمک میکند (فینگر، ۱۹۵۹) و درنهایت ثبات رفتاری اعضای جامعه را سبب میشود. بنابراین مسئولیت اجتماعی کارکنان عاملی برای ارضای نیازهای اعضای جامعه و درنتیجه همبستگی و انسجام اجتماعی میشود (دورکیم، ۱۹۳۸).
یکی از عوامل پنهان ولی تأثیرگذار در رفتار شغلی کارکنان، میزان تعهد آنها به سازمان است توجه به تعهد نیروی انسانی از اهمیت زیادی برخوردار است و شناخت وضعیت تعهد سازمانی کارکنان میتواند مدیران را در پیشرفت و بهبود کارکنان یاری رساند (رجببیگی، ۱۳۸۷). تعهد سازمانی نوعی نگرش، احساس وابستگی و تعلقخاطر به سازمان است. تعهد سازمانی حالتی روانی است که بیانگر نوعی تمایل، نیاز و الزام به ادامه اشتغال در یک سازمان است مدل تعهد سازمانی الن و میر با تفکیک تعهد عاطفی، تعهد هنجاری و تعهد مستمر، نقش هر یک را در تعهد سازمانی یادآور شده است از نظر آنها تعهد عاطفی، مجموعه تعلقخاطر به یک سازمان است که از طریق پذیرش ارزشهای سازمانی و تمایل به ماندگاری به وجود میآید. تعهد هنجاری احساس دین و الزام به ماندن در سازمان است و تعهد مستمر، مبتنی بر فعالیت در سازمان و عدم تمایل به ترک آن به دلیل هزینهها و زیانهایی است که از ترک سازمان نصیب فرد میشود. (آلن و مییر، ۱۹۹۰) در تعهد سازمانی شخص نسبت به سازمان احساس وفاداری قوی دارد و از طریق آن سازمان خود را مورد شناسایی و ارزیابی قرار میدهد بنابراین تعهد بر اساس ماهیت خود فرد را سازمان پیوند میدهد و این پیوند احتمال ترک شغل را کاهش میدهد. ترک شغل افراد ازجمله مواردی است که با عدم تعهد سازمانی همراه است (زند، ۱۳۹۰).
اساساً یک سازمان برحسب نیازی عمومی و اجتماعی به وجود میآید و مبنای ایجاد سازمان نیاز به تولید کالا و یا ارائه خدمت به جامعه است. لذا نه سازمان میتواند خود را از جامعه جدا کند و نه جامعه میتواند بدون سازمان زندگی کند. از نتایج این رابطه لاینفک این است که هر تصمیم و عمل سازمان به نحوی روی جامعه تأثیر میگذارد. تأثیرگذاری فوق باعث میشود که آحاد جامعه، خود را در عملکرد سازمان سهیم دانسته و از سازمان مسئولیت خواسته و حسابرسی کنند.
عصر حاضر را عصر مدیریت نامیدهاند. چراکه هر تصمیم یک مدیر میتواند طی یک روند سلسلهوار، دیر یا زود، سرنوشت تمام نهادهای جامعه را دستخوش تغییر نماید. لذا یکی از مسائل و مشکلات اجتماعی که طی سالهای اخیر توجه بسیاری از صاحبنظران و دستاندرکاران جوامع مختلف را به خود جلب کرده است، عدم توجه و پایبندی سازمانها و مدیران به وظایف و مسئولیتهای اجتماعیشان است.
امروزه مسئولیت اجتماعی سازمان مفهومی وسیعتر از فعالیتهای گذشته دارد. خاستگاه بحث مسئولیتهای اجتماعی، کشورهای صنعتی غربی است. مسئولیت اجتماعی بهطور اعم، به مجموعه فعالیتهایی گفته میشود که صاحبان سرمایه و بنگاههای اقتصادی بهصورت داوطلبانه، بهعنوان یک عضو مؤثر و مفید در جامعه، انجام میدهند.
به نظر میرسد با توجه به پژوهشهای انجامگرفته درزمینهٔ متغیرهای پژوهش ارتباطی بین مسئولیت اجتماعی با تعهد سازمانی افراد وجود داشته باشد بنابراین در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ دادن به این سؤال هستیم که آیا بین مسئولیت اجتماعی و تعهد سازمانی کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل رابطه معنیداری وجود دارد؟
۱ـ۳ـ اهداف تحقیق
۱ـ۳ـ۱ـ هدف کلی تحقیق
هدف کلی این پژوهش بررسی تأثیر مسئولیت اجتماعی بر تعهد سازمانی کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل هست.
۱ـ۳ـ۲ـ اهداف جزئی تحقیق
-
- شناسایی و اندازهگیری میزان مسئولیتپذیری اجتماعی کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل
۲ـ تعیین نقش تعهد سازمانی در مسئولیت اجتماعی کارکنان بانک کشاورزی استان اردبیل
۳ـ تعیین رابطه میان تعهد سازمانی (عاطفی، مستمر و هنجاری) با ابعاد مسئولیت اجتماعی (اقتصادی، قانونی، اخلاقی، بشردوستانه)
۴ـ تعیین رابطه بین ویژگیهای جمعیتشناختی (سن، جنسیت، تحصیلات و . . .) تعهد سازمانی
۵ـ تعیین رابطه بین ویژگیهای جمعیتشناختی (سن، جنسیت، تحصیلات و . . .) مسئولیت اجتماعی.
۱ـ۳ـ۳ـ هدف کاربردی تحقیق
نمونه معمولاًگروهی از افراد جامعه است که معرف آن جامعه بوده وکم و بیش ویژگیها و مشخصات افراد جامعه را داراست (کرلینجر،۱۳۷۶،ص۱۳۶).
روش نمونه گیری،تصادفی،طبقهای متناسب با حجم جامعه آماری خواهد بود.
۳-۵ روش نمونه گیری
” نمونه گیری عبارت است از انتخاب افراد گروه نمونه از میان اعضای یک جامعه تعریف شده آماری براساس اصول و قواعد خاص. افراد گروه نمونه اغلب به روش تصادفی انتخاب میشوند و نمونه گیری تصادفی در تحقیقات علمی امری اساسی است” (شریفی، ۱۳۸۰، ص ۶۲).
با توجه به این که پژوهش حاضر در صدد بررسی نقش متغیر هوش فرهنگی بر روی ارتباطات اثربخش بوده، و همچنین وجود ناهمگنی تعداد اعضای هیأت علمی شهر شهرکرد، از روش نمونه گیری تصادفی طبقهای متناسب با حجم جامعه آماری استفاده شد.
“نمونه تصادفی طبقهای شامل مجموعهای از چند نمونه تصادفی ساده است و تعداد افراد نمونه هر طبقه با تعداد افراد همان طبقه در جامعه متناسب است “ (شریفی، ۱۳۸۰، ص۶۷).
جدول ۳-۲) توزیع فراوانی جامعه و حجم نمونه
| دانشگاه | جامعه آماری | حجم نمونه |
| دولتی | ۲۵۸ | ۸۱ |
| آزاد | ۲۲۰ | ۷۰ |
| پیام نور | ۲۰ | ۷ |
| مجموع | ۴۹۸ | ۱۵۸ |
با توجه به اینکه جمعیت اعضاء هیأت علمی دانشگاه دولتی از بقیه بیشتر بوده است.حجم نمونه آن نیز بیشتر انتخاب شده است.
۳-۶ ابزار جمع آوری اطلاعات
در واقع آنچه به محقق کمک میکند تا اطلاعات لازم را در راستای پاسخ به سؤالات و فرضیات پژوهش جمع آوری کند ابزار است. ابزارهای متفاوتی در انجام تحقیق مورد استفاده قرار میگیرد که نوع ابزار مورد استفاده به روش تحقیق و اهداف پژوهش بستگی دارد.از آن جا که روش جمع آوری دادهها در این پژوهش میدانی بوده، رایج ترین وسیله ی جمع آوری اطلاعات در این زمینه پرسشنامه در نظر گرفته شده است. این تحقیق دارای دو پرسشنامه است: که یکی پرسشنامه هوش فرهنگی ارلی وانگ و دیگری پرسشنامه ارتباطات اثر بخش سوسمان وکرینوس میباشد.
۳-۷ پرسشنامه هوش فرهنگی
برای سنجش هوش فرهنگی اعضاء هیأت علمی دانشگاهها، از پرسشنامه هوش فرهنگی که توسط ارلی وانگ در سال ۲۰۰۳ تدوین شده و درسال ۱۳۸۹کار هنجار یابی آن در ایران انجام گرفته است استفاده شده است، که از ۲۰سؤال بسته پاسخ در طیف هفت درجه لیکرت (کاملاً مخالفم، تا حدودی مخالفم، کمی مخالفم، نه موافقم نه مخالفم، کمی موافقم، تا حدودی موافقم، کاملاً موافقم) تشکیل شده است. و به آنها نمره ی ۱-۲-۳-۴-۵-۶-۷ تعلق میگیرد.
۳-۸ پرسشنامه ارتباطات اثربخش
برای سنجش ارتباطات اثربخش اعضاء هیأت علمی دانشگاهها، از پرسشنامه ارتباطات اثربخش که توسط سوسمان وکرینوس در سال ۱۹۷۹ابداع گردیده است استفاده شد. این پرسشنامه به دفعات مکرر مورد استفاده قرار گرفته و اعتبار آن با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ ۸۷ درصد میباشد.
جدول ۳-۳) انطباق مؤلفههای هوش فرهنگی با سؤالات پژوهش
