حضرت علیu می‌فرماید: «الدُّعَا مَفَاتِیحَ النَّجَاح وَ مَقَالِیدَ الفَلاح؛[۷۱] دعا کلید پیروزی و گنجینه رستگاری است.»
۵) اسلحه انبیاء و مؤمنان
پیامبر اکرمe می‌فرماید: «الدُّّعَا سَِلاحُ المُومِن وَعَمُودُ الدِّین وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرَضِین[۷۲]؛ دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین است.»
حضرت رضاe همواره به اصحاب خود می‌فرموند: «عَلَیکُم بِسِلَاحِ الاَنبِیَاء فَقِیل: وَ مَا سِلاحِ الاَنبِیَاء؟ قَالَ: الدُّعَاء[۷۳]؛ برشما باد اسلحه پیامبران، به ایشان عرض شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.»
۶)وسیله ی دفع بلا
حضرت علیu: «اِدفَعُوا اَموَاجَ البَّلاءِ بِالدُّعَاءِ[۷۴] امواج بلا را به وسیله دعا از خود برانید.»
۷) برگرداننده‌ی قضای حتمی
«عَن زُرَارِه قَالَ: قَالَ لِی ابُوجَعفَرu: اَلا اَدُلُکَ عَلَی شَیٍ لمَ یَستثن فِیهِ رَسُولُ اللهe؟ قُلتُ: بَلی، قَالَ: الدُّعَاءُ یَرُدُ القَضَاء وَ قَد اَبرَمَ ابرَامَاً وَ ضَمَّ اَصَابِعَهُ[۷۵] ؛ زراره می‌گوید حضرت باقرu به من فرمود: آیا تو را به چیزی راهنمایی کنم که رسول خدا e در آن مورد استثناء نشده؟ عرض کردم بلی، فرمود: دعاست که قضای مبرم را که به سختی محکم شده بر می‌گرداند. و (برای تشبیه و بیان مطلب) انگشتانش را به هم چسبانید یعنی اگر شدت ابرام آن مانند این انگشتان چسبیده به هم باشد.»
۸) محبوب‌ترین عمل در روی زمین
حضرت علیu می‌فرماید: «اُحبُّ الاَعمالِ اِلَی اللهِ سُبحَانَهُ فِی الاَرضِ الدُّعَاءِ؛[۷۶] محبوب‌ترین کارها در روی زمین برای خدای عزوجل، دعاست.»
۹) وسیله‌ی دفع اندوه و مسکنت
پیامبر اسلامe می‌فرمایند: «اِنَّ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ اِذَا بَعَثَ نَبِیَاً قَالَ لَهُ… اِذَا احزَنَکَ اَمَرَ تُکرِهُهُ فَادَعنِی اِستَجِب لَکَ، وَ اِنَّ الله اَعطَی اُمَّّتِی ذَلِکَ حَیثُ یَقُول[۷۷] «اُدعُونِی اَستَجِب لَکُم» ؛ به درستی که خدای تبارک و تعالی هر پیامبری را که بر انگیخت به او فرمود زمانی که در یک امری حزن و اندوه برتو عارض شد، پس مرا بخوان تا اجابت کنم و به درستی که خدای متعال آن نعمت را به امت من بخشیده است»، چون در آیه شریفه می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.»
مقصود از دعا در این آیه استغاثه و فریادخواهی است یعنی در وقت گرفتاری و درماندگی از من کمک بخواهید تا آسوده‌تان کنم و دعا لفظی است جامع میان بیست خصلت چون معجونی ساخته از اخلاق متفرّق که حمد است و عبادت و اخلاص و شکر و ثناء و تهلیل و توحید و سؤال و رغبت و رهبت و نداء و طلب و مناجات و افتقار و خضوع و تذلل و مسکنت.[۷۸]
زمان و اوقات دعا
در قرآن و روایات، درباره‌ی زمان دعا سفارش بسیار شده است. زمان های مناسب، شامل موارد زیر است:
۱) بعد از نمازهای واجب و بین دو نماز؛
۲) هنگام نزول باران و وزش باد؛
۳) هنگام سحر؛
۴) شب و روز جمعه؛
۱) بعد از نمازهای واجب بین دو نماز
پیامبر اکرم e می‌فرماید: «مَن اَدَّی فَرِیضَه فَلَهُ عِندَالله دَعوَه مُستَجابَهُ.[۷۹] هر کس فریضه‌ای ادا کند، یک دعای مستجاب نزد خدا دارد.»
پیامبر اکرم e در خطبه‌ی شعبانیه فرمود: «وَارجِعُوا اِلَیهِ اَیدِیکُم بِالدُّعَاء فِی اُوقَاتِ صَلواتِکُم، فَاِنَّهَا اَفضَلَ السَّاعَات یَنظُرُ الله تَعَالَی فِیهَا بِالرَحمَهِ الَی عِبَادِهِ[۸۰]؛ هنگام نماز دست‌ها را به دعا بلند کنید که بهترین لحظاتی که خدا با رحمت به بندگانش می‌نگرد این لحظات است که اگر کسی خدا را مناجات کرد او هم جوابش را می‌دهد.»
۲) هنگام نزول باران و وزش باد
امام صادقu می‌فرماید: «ثَلاثُ اوقَاتُ لا یَحجُبُ فِیهَا الدُّعاء عَن‌الله: فِی اثرِ مَکتُوبَه، وَ عِندَ نُزولِ بِالقَطرِ وَ ظُهورِ مُعجزه الله فِی اَرضِهِ؛[۸۱] در سه وقت بین دعا و خدا، حجاب و مانعی نیست (قبول می‌شود): بعد از نماز واجب و هنگام بارش باران و هنگام پدید آمدن معجزه‌ی الهی در زمین.»
امام صادق u می‌فرماید: «اُطلُبوا لِلدُّعَاء اَربَعَ سَاعَات عِندَ هبوبِ الرِّیَاح وَ زوالِ الافیاء وَ نُزولِ القطر وَ اَوَّل قَطرِهِ مِن دَمِ القَتِیل ِالمُومِن فَأِن اَبوابَ السَّمَاء تَفتِحُ عِندَ هِذِهِ الاَشِیَاء؛[۸۲] برای دعا چهار زمان بجویید: هنگام وزیدن بادها و از بین رفتن سایه‌ها (قبل از غروب) و هنگام بارش باران و هم‌زمان با غلتیدن اولین قطره‌ای خون شهید مومن، زیرا در این اوقات، درهای آسمان گشوده می‌شود. دعا مستجاب می‌گردد.»
۳) هنگام سحر
رسول اکرم e: «خَیِر وَقتِ دَعوَتُم الله فِیهِ الاَسحَار وَ هَذِهِ الایَه فِی قُول یَعقُوب سَوفَ اَستَغفِر لَکُم رَبِّی وَ قَالَ: اخِرُهُم الَی السَحَر[۸۳]؛ پیامبر اسلام e فرمود: بهترین وقتی که می‌توانید در آن خدای عزوجل را بخوانید، سحر است» و این آیه را که گفتار حضرت یعقوبu خطاب به فرزندانش است، تلاوت فرمود: «سوف استغفرلکم ربّی؛[۸۴] بزودی برای شما از پروردگار خود آمرزش می‌خواهم»، سپس دعا کردن برای آن‌ها را تا وقت سحر به تأخیر انداخت.»[۸۵] سوره‌ی آل‌عمران آیه ۱۷ «والمستغفرین بالسحار» و سوره‌ی ذاریات آیه ۱۸ «و بالاسحار هم یستغفرون» این قول را تأیید می‌کند.
۴) شب و روز جمعه
امام باقر u می‌فرماید:« اِنَّ اللهَ تَعَالی لِیُنَادِی کُل لَیلَه جُمعه مِن فَوق عَرشِهِ مِن اَوَّلِ اللَیل آخِرِهِ الا عَبدِ مُؤمِن …قَبلَ طُلُوعِ الفَجر فَاعَافِیَه الا عَبدِ مُؤمِن مَحبُوس مَغمُوم …، قَالَ: فَلا یَزالُ یُنَادی بِهَذا حَتَّی یَطلَعِ الفَجر[۸۶] خداوند متعال، در هر شب جمعه از بالای عرش از اول تا آخر شب ندا می‌دهد که آیا بنده‌ی مؤمنی برای دین یا دنیای خود مرا می‌خواند، تا او را اجابت کنم، و آیا بنده‌ی مؤمنی هست که قبل از طلوع فجر از گناهانش توبه کند تا توبه او را قبول کنم و آیا بنده‌ی مومنی هست که رزق او مقدر شده باشد پس قبل از طلوع فجر از من طلب زیادی روزی کند تا روزی او را زیاد کنم و بنده‌ی مؤمن بیماری که از قبل از طلوع فجر از من طلب شفا کند تا او را عافیت بخشم و بنده‌ی مؤمن زندانی که غم دارد، پس آزادی خود را قبل از طلوع فجر از من بخواهد و آیا بنده‌ی مؤمن مظلومی هست که قبل از طلوع فجر از من بخواهد تا او را یاری کنم. آن‌گاه حضرت باقر uفرمود: این ندا تا طلوع فجر ادامه دارد.»
هنگامی که فرزندان حضرت یعقوب از آن حضرت طلب آمرزش کردند آن حضرت استغفار برای فرزندانش را به تأخیر انداخت و انتظار فرارسیدن شب جمعه بود. زیرا دعا در این شب زودتر مستجاب می‌شود.[۸۷]
از پیامبر اکرم e نقل شده: انَّ یَومُ الجُمعَه سَیّدِالاَیَّام وَ اَعظَمَهَا عِندَاللهِ تَعَالی وَ اَعظَمَ مِن یَومِ الفِطرَه وَ یَومِ الاضحَی وَ فِیهِ خَمسِ خِصَال: خَلَقَ‌اللهُ فِیهِ آدم وَ اَهبَطَ فِیهِ آدم اِلی الاَرضِ وَ فِیهِ توفّی الله آدم وَ فِیهِ سَاعَه لا یَسئلُ‌اللهُ تَعالی فِیهَا اَحدَ شَیئاً اِلا َّاعطاهُ مَا لَم یَسئل حَرامَاً….[۸۸]
به درستی که روز جمعه سیّد ایام و بزرگ‌ترین روزها نزد خداوند متعال است و بزرگ‌تر از روز عید فطر و عید قربان است، و برای آن پنج خصلت وارد شده است: در این روز خدا آدم u را خلق کرد و در این روز آدم u به زمین فرود آمد و در این روز آدم u وفات یافت و در این روز، ساعتی است که در آن هر چه بنده از خدا بخواهد، به او عطا می‌شود تا زمانی که درخواست حرام نکرده باشد.
زمان‌های متعددی برای اجابت دعا ذکر شده، از جمله هنگام اذان و هنگام ظهر و اولین ساعات ظهر روز جمعه و در ثلث آخر شب و بعد از سجده‌ای که به دنبال نماز مغرب انجام بگیرد و هنگام خشوع قلب و هنگام جاری شدن اشک و قبل از ظهر، در همه‌ی روزها و ماه‌های حرام و شب‌های قدر و روزهای قدر و روز ولادت رسول اکرم e و شب و روز مبعث و شب وروز عرفه و شب‌های عید غدیر و فطر و روزهای این اعیاد سه گانه و شب نیمه شعبان.[۸۹]
مکان‌های دعا
هر چند براساس اطلاق ادله‌ی دعا، انسان می‌تواند هر کجا بخواهد دعا کند و برای استجابت دعا، مکان خاصی شرط نشده؛ اما برحسب ادله‌ی دیگر، مکان‌های خاص هم‌چون زمان‌های خاص، در اجابت دعا، تأثیر بسزایی دارد. برخی از این اماکن عبارتند از:
۱- حرم و کعبه؛
۲- عرفات و مشعرالحرام؛
۳- حرم امام حسینu؛
۴- مساجد؛
۱- حرم و کعبه
از امام رضاu روایت شده که : «مَا وَقَفَ اَحَدَ بِتِلک الجِبَال الا استجیبَ لَهُ فَأمَّا المُومِنَونَ فَیستَجَاب لَهُم فِی اخرتِهِم وَ اَمَّاالکُفَار فَیستجاب لَهُم فِی دُنیاهُم؛[۹۰] کسی بر این کوه‌ها (مکه) نایستاد، مگر این که دعای او را اجابت کردیم اما استجابت دعای کفار را در دنیایشان قرار دادیم.»
۲) عرفات و مشعرالحرام
از معصوم u: روایت شده: «اِنّ َمِن الذُّنُوبِ مَا لا یَغفِرُالّا بِعرَفِهِ وَالمَشعَرِ الحَرام…؛ بعضی از گناهان آمرزیده نمی‌شود، مگر در عرفه و مشعر…»[۹۱]
و در خبر است که: «ِانَّ اللهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی یَقُول لِلمَلائِکَه فِی ذلِکَ الیَوم: یَا مَلائِکتِی الا تَرَونَ الی عِبَادِی وَ اَمائی جَاء وَ امن اَطرافَ البِلاد شَعثاء غَیراء اَتدرُونَ مَا یَسَئلونَ؟ فیقولون: رَبَّنا اِنَّهُم یَسئَلُونَکَ المَغفِره فَیَقُول اشهُدوا انِّی قَد غَفَرَت لَهُم؛[۹۲] خدای تعالی به ملائکه در این روز می‌فرماید: ای فرشتگان من، این بندگان من و کنیزان من که از شهرها و سرزمین‌های دور پراکنده و غبارآلود می‌آیند، آیا می‌دانید چه می‌خواهند؟. فرشتگان می‌گویند! بار خدایا! این‌ها طلب آمرزش گناهان می‌کنند. پس خدای تعالی می‌فرماید: شاهد و گواه باشید که من همه آن‌ها را آمرزیدم.»
۳) حرم امام حسینu
در روایت است که خداوند، در عوض شهادت امام حسینu چهار خصلت به آن حضرت عطا کرده است: «جَعَلَ الشُّفَاء فِی تُربَتِهِ وَ اِجَابه الدُّعاء تَحتَ قبَّتِهِ وَ الائمَه مِن ذُریَّتِهِ وَ اِن …؛[۹۳] شفا را در تربتش نهاد و مستجاب شدن دعا را زیر گنبدش، و مقرر کرد که امامان علیهم‌السلام از ذریه‌اش باشند و روزهای زیارتی زائرانش، جزء عمرشان به شمار نیاید.»
روایت شده که روزی امام صادقu بیمار شد. به کسانی که اطراف ایشان بودند، دستور داد مزد کسی را بدهند تا برود و در کنار قبر امام حسینu برای شفای ایشان دعا کند. یکی از دوستان حضرت این مأموریت را پذیرفت و به راه افتاد؛ نزدیک در، به یکی از دوستانش برخورد و جریان را بیان کرد و گفت: من می‌روم، ولی در این فکرم که هم امام حسینuو هم حضرت صادق u امامان واجبالطاعه هستند چرا باید نزد قبر آن امام رفت؟ آن مرد پیش امام صادق u آمد و ماجرا را گفت. حضرت فرمود: آری همین‌طور است، هر دو واجبالطاعه هستیم ولی او نمی‌داند که خدا در زمین در جاهای ویژه‌ای دعا را مستجاب می‌کند و زیر قبه‌ی امام حسینu از همان جاهاست.[۹۴]
۴) مساجد
از امام صادق uروایت شده که فرمودند: «کَانَ اَبِی اِذَا طَلَبَ الحَاجَه طَلَبِهَا عِندَ زِوَال الشَّمس فَاِذَا اَرادَ ذَلِکَ قَدَمَ شَیئاً فَتَصَّدَّق بِهِ وَ شَمَّ شَیئاً مِنَ الطِیبِ وَ راحِ الی المَسجد وَ دَعا فِی حَاجَتِهِ بِمَا شاء؛[۹۵] پدرم امام باقرu هر گاه حاجتی داشت آن را هنگام ظهر از خدا درخواست می‌کرد و هرگاه چنین منظوری داشت در آغاز چیزی صدقه می‌داد و خود را خوشبو می‌ساخت، به مسجد می‌رفت و درباره حاجت و خواسته‌اش دعا می‌کرد.»
هم‌چنین گفته شده پانزده مکان است که دعا در آن‌جا مستجاب می‌شود. برخی از این مکان‌ها عبارت‌اند از: مکه مکرمه نزد ناودان طلا و مقابل مقام ابراهیم و روبه‌روی حجرالاسود و بین ناودان و مقام و درون خانه خدا و نزد چاه زمزم و بالای کوه صفا و مروه و در مشعر الحرام و مقابل جمرات سه‌گانه و هنگام دیدن کعبه.[۹۶]
فصل دوم:
آداب وشرایط دعا
-
- شرایط دعا
-
- نظر مرحوم علامه طباطبایی راجع به شرایط دعا
-
- آداب دعا در نیایش‌های انبیاء علیهم‌السلام
