-

ایلام

۶

۶۹/۱

۵۳

-

-

-

-

فصل پنجم
راهکارها و پیشنهادها
نیازهای گرمایشی و سرمایشی فضاهای شهری و روش­های برآورد آن برای دستیابی به حدود آسایش حرارتی باید در برنامه­ ریزی و طرح­ریزی شهری مورد توجه قرار گیرد. برای تأمین نیازهای مذکور باید برنامه­ ریزی و طرح­ریزی فضاهای شهری با توجه به وضعیت آب­وهوایی صورت گیرد. در حقیقت، برنامه­ ریزی و طرح­ریزی برمبنای وضعیت آب­وهوایی به روش­هایی گفته می­ شود که هدف آن­ها کاهش هزینه­ های گرمایشی و سرمایشی فضاهای شهری توسط عناصر آب­وهوایی به ویژه تابش خورشید است. به همین علت باید روش­هایی را که هزینه­ های گرمایشی و سرمایشی فضاهای شهری را کاهش می­دهد، بررسی شود.

۵- تابش خورشید و گسترش سایه در سطوح شهری
تابش خورشید از پاک­ترین، کم­هزینه­ترین و طبیعی­ترین منابع گرمایشی سطوح شهری (ساختمان­ها، گذرگاه­ها و فضاهای باز) در فصول سرد محسوب می­ شود. در این فصول، به علت ارتفاع کم خورشید، طول سایه­ی ساختمان­های بلندمرتبه گسترش می­یابد. به عبارت دیگر، ساختمان­های بلندمرتبه از تابش مستقیم خورشید بر بناهایی که در پشت آن­ها قرار دارد جلوگیری می­ کند. بنابراین، برای استفاده از گرمای ناشی از تابش خورشید باید متناسب با بلندی ساختمان­ها، بناها را با فضاهای آزادی مانند گذرگاه­ها (خیابان­ها و کوچه­ها)، فضاهای سبز، باغچه­های خصوصی، حیاط، زمین­های ورزشی، پارک­ها و … از یکدیگر تفکیک کرد (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۳۹ و ۱۴۰).
در فصول گرم، به علت ارتفاع زیاد خورشید طول سایه­ی ساختمان­ها کاهش می­یابد. بنابراین، باید با گسترش سایبان­های طبیعی نظیر کاشت درخت در کنار سطح بیرونی بناها، حیاط خانه­ها و بخشی از سطوح گذرگاه­ها و میادین، گسترش فضاهای سبز و پارک­های جنگلی و همچنین توجه به شکل و جهت ساختمان­ها و ایجاد سایبان­های ثابت و متحرک برای پنجره­ها و نورگیرهای ساختمان گرمای ناشی از تابش خورشید را کاهش داد (منبع پشین: ۱۴۰).
۱- ۵- زاویه­ی تابش خورشید و راستای شبکه­ گذرگاه­های شهری
با توجه به هشت جهت جغرافیایی، چهار راستای کلی شمالی - جنوبی، شرقی - غربی، جنوب شرقی - شمال غربی و جنوب غربی - شمال شرقی برای گذرگاه­های مناطق شهری متصور است. با توجه به این­که جهت و زاویه­ی تابش خورشید در ساعات مختلف روز و نیز در فصول مختلف سال متغیر است، توجه به ویژگی­های هر یک از چهار راستای کلی نسبت به تابش خورشید در برنامه­ ریزی شهری بسیار حائز اهمیت است.
۱- ۱- ۵- راستای شمالی - جنوبی
در صورتی که راستای گذرگاه (خیابان، کوچه، بن­بست و …) شمالی - جنوبی باشد، سطح گذرگاه در تمام روزهای سال بیش­ترین تابش خورشید را دریافت می­ کند. کناره­ی غربی گذرگاه در تمام ساعات پیش از نیم­روز و کناره­ی شرقی در تمام ساعات پس از نیم­روز، تابش خورشید را دریافت می­ کند. در راستای شمالی - جنوبی تمام سطح گذرگاه در تمام روزهای سال تابش خورشید را دریافت می­ کند، ولی مدت تابش­پذیری بخش­های میانگی گذرگاه بیش­تر از بخش­های کناری است. راستای شمالی -جنوبی برای شهرهای سردسیر و شهرهای واقع در عرض­های جغرافیایی بالا مناسب است (منبع پیشین: ۱۴۹).
ضعف راستای شمالی - جنوبی در این است که معمولاً نمای روبه­روی ساختمان­ها به سمت غرب یا به سمت شرق است. راستای غربی - شرقی ساختمان­ها به ترتیب بیش­ترین و کم­ترین تابش خورشید را در فصول گرم و سرد دریافت می­ کند. در واقع، ساختمان­های شرقی در ساعات آغازین روز، در فصول گرم از تابش صبحگاهی رنج می­برند و در فصول سرد از تابش خورشید محروم هستند. ساختمان­های غربی نیز همین شرایط را در ساعات پسین در فصول گرم تجربه می­ کنند (منبع پیشین: ۱۵۰).
۲- ۱- ۵- راستای شرقی - غربی
کناره­ی شمالی راستای شرقی - غربی بیش­ترین تابش خورشید را در روزهای مختلف سال، به­ ویژه در فصول سرد دریافت می­ کند. کناره­ی جنوبی این راستا در دوره­ گرم سال، هم در ساعات آغازین و هم در ساعات پایانی روز تابش خورشید را دریافت می­ کند. در صورتی که در فصول سرد در تمام طول روز از دریافت تابش خورشید محروم است. به طور کلی کناره­ی جنوبی این راستا کم­ترین میزان تابش خورشید را دریافت می­ کند (منبع پیشین: ۱۵۰).
نیمه­ی جنوبی راستای شرقی - غربی در فصول سرد، در تمام طول روز در زیر چتر سایه قرار دارد. به همین علت، در مناطق سردسیر، مدت ذوب شدن پوشش برف و یخ در سطح گذرگاه ها بسیار طولانی می­ شود. این شرایط عبور و مرور ساکنان و وسایط نقلیه­ی موتوری را دشوار می­ کند (منبع پیشین: ۱۵۱).
۳- ۱- ۵- راستای جنوب شرقی - شمال غربی
گذرگاه­هایی که دارای راستای جنوب شرقی - شمال غربی هستند در فصول سرد و ساعات پیشین تابش بیش­تری دریافت می­ کنند، ولی در ساعات میانی و پسین از دریافت تابش خورشید محروم هستند. گرچه گذرگاه­هایی که دارای راستای جنوب شرقی - شمال غربی هستند در نخستین ساعات صبحگاهی روزهای سرد در معرض تابش خورشید قرار دارند، ولی به علت پایین بودن دمای هوا پرتوهای کم ­توان خورشید در ذوب کردن برف و یخ سطح گذرگاه­ها آن­چنان مؤثر نیست. در این شرایط تأثیر هم­زمان دمای هوا و تابش خورشید یکدیگر را خنثی می­ کنند و سینرژی منفی یا هم­کاهندگی^[۲۱۴] رخ می­دهد؛ زیرا در ساعات آغازین روز، دمای هوا در شرایط کمینه­ی خود قرار دارد (منبع پیشین: ۱۵۱).
۴- ۱- ۵- راستای جنوب غربی - شمال شرقی
گذرگاه­هایی که دارای راستای جنوب غربی - شمال شرقی هستند، برای شهرهای گرمسیر و شهرهای واقع در عرض­های جغرافیایی پایین چندان مناسب نیست؛ زیرا در طول روز از گستره­ی چتر سایه بر سطح گذرگاه - هم­زمان با بالا رفتن دمای هوا - کاسته می­ شود. در صورتی که این راستا برای مناطق سردسیر بسیار مناسب است؛ زیرا جهت تابش خورشید در ساعات پسین با جهت گذرگاه در یک راستا قرار می­گیرد. تأثیر هم­زمان تابش پسین خورشید با بیشینه­ی دمای روزانه­ی هوا به ذوب شدن سریع­تر برف و یخ موجود در سطح گذرگاه­ها بسیار کمک می­ کند. به عبارت دیگر، تأثیر هم­زمان دمای هوا و تابش خورشید یکدیگر را تشدید می­ کنند و سینرژی مثبت با هم­افزایی^[۲۱۵] رخ می­دهد (منبع پشین: ۱۵۱ و ۱۵۲).
در گذرگاه­هایی که دارای راستای جنوب غربی - شمال شرقی هستند، معمولاً ساختمان‌های کناره­ی گذرگاه­ها بر راستای کوچه و خیابان عمودند و پنجره­های آفتاب­گیر بناها به سمت جنوب شرق هستند. به همین علت، در فصول سرد هم­زمان با طلوع خورشید از جنوب شرق - هنگامی که دمای هوا بسیار پایین است - پرتوهای خورشید وارد ساختمان می­ شود (منبع پیشین: ۱۵۲).
۵- ۱- ۵- فضاهای سبز خیابانی
صرف­نظر از چگونگی راستای شبکه­ گذرگاه­های شهری، طراحی فضاهای سبز خیابانی نیز بسیار ضروری است. سایه­ی درختان بر روی سطح گذرگاه­ها به خنک شدن خیابان­ها و معابر در فصول گرم بسیار کمک می­ کند. در فصول سرد نیز با ریزش برگ درختان، گذرگاه­ها تابش زمستانی را دریافت می­ کنند (منبع پیشین: ۱۵۶).
۲- ۵- نمای ساختمان و نحوه­ تعبیه­ی پنجره­ها برای جذب تابش خورشید در فصول سرد
مسیر حرکت خورشید در آسمان در فصول سرد بسیار کوتاه­تر از مسیر حرکت آن در فصول گرم است. در عرض­های جغرافیایی متوسط و بالا، خورشید زمستانی در جنوب شرق طلوع و در جنوب غرب غروب می­ کند. بنابراین، نماهای غربی و شرقی ساختمان­ها بخش زیادی از تابش خورشید را نمی ­توانند جذب کنند. فقط نمای جنوبی است که در فصول سرد به طور مطلوبی در معرض تابش خورشید قرار می­گیرد. از آن­جایی که شکل و جایگاه ساختمان سطح و سمت پنجره را تعیین می­ کند. نصب بازشو در نماهای شرقی، غربی و شمالی به علت این­که در فصول سرد آفتاب­گیر نیستند و در فصول گرم نیز در نمای شرقی و غربی گرمای بیش­ترین دریافت می­ کنند، مناسب نیست. بنابراین، باید پنجره­ی سایر نماها برداشته شود و در نمای جنوبی تعبیه شود یا مساحت پنجره­های تعبیه­شده در نماهای شرقی، غربی و شمالی کوچک­تر باشد. در واقع، راهکار مناسب برای استفاده از تابش خورشید در فصول سرد، قرار دادن دیوار و پنجره­ی اصلی ساختمان در نمای جنوبی است. در بیش­تر موارد چرخش اندک ساختمان به سمت جنوب شرق (حدود ۱۵ درجه) مناسب­تر است؛ زیرا سبب می­ شود ساختمان از تابش پیشین بیش­تر از تابش پسین استفاده کند و جذب گرما توسط ساختمان زودتر آغاز شود (قبادیان و مهدوی، ۱۳۸۰: ۱۲۰).
پنجره­ی طاقی (سقفی) با بیش­تر طرح­های ساختمانی هماهنگی دارد و به خوبی روشنایی و گرما را به درون ساختمان هدایت می­ کند. شیب و ضخامت بام و همچنین بلندی و سطح پنجره­ی طاقی در مقدار ورود تابش زمستانی به درون بنا تعیین­کننده است. یکی از مشکلات پنجره­ی طاقی ورود تابش خورشید در فصول گرم است؛ که در بام­های مسطح و کم شیب - جایی که خورشید تقریباً عمود می­تابد - بیش­تر است. پنجره­ی طاقی در بام‌های شیب­دار، تابش خورشید را در فصول گرم و سرد به­ طور یکسان وارد ساختمان می­ کند. در مقایسه، نورگیرهای عمودی، تابش زمستانی را به خوبی به درون ساختمان هدایت می­ کنند، ولی از ورود تابش عمودی­تر تابستانی جلوگیری می­ کنند. هرچند این پنجره­ها نسبت به پنجره­های طاقی بخش کم­تری از روشنایی خورشید را وارد می­ کنند، ولی در فصول سرد، گرمای بیش­تر و در فصول گرم، گرمای کم­تری را دریافت می­ کنند (منبع پیشین: ۲۰۰).
۳- ۵- شکل و پلان ساختمان برای کاهش گرمای خورشید در فصول گرم
برای کاهش شدت تابش خورشید بر سطوح خارجی بناها، شکل هندسی آن­ها باید متناسب با زوایای تابش خورشید طراحی شود. در واقع، طراحان برای کاهش گرمای خورشید به ویژگی­هایی مانند بلندی بنا، شکل و شیب بام و شکل هندسی و جهت­گیری پلان^[۲۱۶] ساختمان، با در نظر گرفتن زوایای تابش خورشید توجه می­ کنند (منبع پیشین: ۱۲۶).
بلندی ساختمان در جذب گرمای خورشید بسیار مؤثر است؛ زیرا هرچه بلندی ساختمان بیش­تر باشد سطح بنا نیز بیش­تر می­ شود. در نتیجه، مساحت بیش­ترین در برابر تابش خورشید قرار می­گیرد. شدت تابش خورشید در فصول گرم بر سطوح تراز بیش­تر از سطوح قائم است؛ بنابراین، باید سطح بام را کاهش داد و سطح دیوارها را بیش­تر کرد. همچنین، ایجاد سایه برای دیوارها آسان­تر از بام است. به طور کلی، برای کاهش گرمای خورشید در بناهایی با فضای درونی یکسان، بلندی ساختمان در مناطق گرم­تر باید کم­تر از بناهای مشابه در مناطق سردتر باشد (منبع پیشین: ۱۲۷).
بلندی ساختمان در جذب گرمای خورشید بسیار مؤثر است؛ زیرا هرچه بلندی ساختمان بیش­تر باشد سطح بنا نیز بیش­تر می­ شود. در نتیجه، مساحت بیش­تری در برابر تابش خورشید قرار می­گیرد. شدت تابش خورشید در فصول گرم بر سطوح تراز بیش­تر از سطوح قائم است؛ بنابراین، باید سطح بام را کاهش داد و سطح دیوارها را بیش­تر کرد. همچنین، ایجاد سایه برای دیوارها آسان­تر از بام است. به­ طور کلی، برای کاهش گرمای خورشید در بناهایی با فضای درونی یکسان، بلندی ساختمان در مناطق گرم­تر باید کم­تر از بناهای مشابه در مناطق سردتر باشد (منبع پیشین: ۱۲۷).
نسبت بام به دیوارها در مناطق گرمسیر، به علت نیاز به تأمین سرمایش در بناها حائز اهمیت است. تأثیر گرمای خورشید بر روی شکل و شیب بام بستگی به زوایای تابش خورشید دارد. در فصول گرم و در ساعات میانی روز و به­ طور کلی در عرض­های جغرافیایی پایین؛ یعنی زمانی که زاویه­ی تابش خورشید عمودتر است، بام­هایی که دارای مساحت یکسان هستند، به یک مقدار گرما جذب می­ کنند. اگر زاویه­ی تابش خورشید مایل باشد، بام­هایی که شیب بیش­تری دارند گرمای بیش­تری جذب می­ کنند (منبع پیشین: ۱۲۷).
با تعیین نسبت طول به عرض، کشیدگی بنا باید طوری برگزیده شود که تابش رسیده به ساختمان تا حد ممکن کاهش یابد. به عبارت دیگر، تناسب پلان باید طوری برگزیده شود که مقدار گرمای دریافت-شده از نماهای شمالی و جنوبی با گرمای دریافت­شده از نماهای شرقی و غربی برابر باشد (منبع پیشین: ۱۲۶). باید توجه داشت که تناسب مطلوب بستگی به عرض جغرافیایی دارد. در عرض­های جغرافیایی متوسط و پایین برای کاهش گرمای ناشی از تابش خورشید باید پلان ساختمان به مربع نزدیک­تر شود. در مجموع، تناسب مطلوب پلان ساختمان برای مناطق مختلف آب­وهوایی باید توسط طراح و برنامه­ریز با توجه به زوایای تابش خورشید تعیین گردد (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۸۱).
۴- ۵- جهت قرار گرفتن ساختمان با توجه به وضعیت آب­وهوایی محیط
برای به وجود آوردن مناسب­ترین شرایط حراراتی در درون ساختمان؛ یعنی هوای گرم در زمستان و هوای خنک در تابستان، باید نمای اصلی ساختمان رو به جنوب باشد (کسمایی، ۱۳۸۴: ۱۲۵). گرچه نماهای جنوب شرقی و جنوب غربی تابش خورشید را به­ طور یکنواخت­تری دریافت می­ کنند، ولی در تابستان گرم­تر و در زمستان سردتر از نمای جنوبی می­شوند. نماهای شرقی و غربی نیز در تابستان گرم­تر و در زمستان سردتر از نماهای جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی می­شوند (منبع پیشین: ۱۲۶). به طور کلی، در مناطق سردسیر نمای جنوبی با چرخش ۲۰ تا ۴۵ درجه­ غربی - شرقی، در مناطق معتدل و مرطوب نمای جنوبی با چرخش ۱۵ تا ۴۵ درجه­ غربی - شرقی، در مناطق گرم و خشک نمای جنوبی با چرخش صفر تا ۳۵ درجه­ شرقی و در مناطق گرم و مرطوب نمای جنوب با چرخش ۵ تا ۱۵ درجه­ غربی - شرقی جهت­های مناسبی برای قرار گرفتن ساختمان­ها محسوب می­شوند (شکل­های ۵ تا ۳ - ۵).

۵- ۵- نقش آفتاب­گیرها و شیشه­ها در کاهش گرمای خورشید در فصول گرم

در اوایل سال ۱۹۲۵ م. شیخ سعید کرد از مشایخ طریقت خالدیه نقشبندیه با اعلام اینکه دین درخطر است، به همراه مریدانش قیام کرد، اما به‌شدت سرکوب شد. در سی‌ام نوامبر ۱۹۲۵ م. با اجرای قانون ۶۷۷، پایان کار تکیه‌ها اعلام و اموال آن‌ها مصادره شد و استفاده از عناوینی چون: شیخ، خلیفه و یا مرید ممنوع اعلام شد.^[۲۸] این در حالی است که در آن زمان، فقط در استانبول بیش از سیصد تکیه فعال وجود داشت. در سال ۱۹۳۰ م. به علت کشته شدن یک افسر به دست منصوبان به تصوف در شهر «منه من» صدها تن از صوفیان بازداشت و ۲۸ تن دیگر کشته شدند. امروزه نیز همان قانون باقی است و فعالیت طریقت‌ها در ترکیه ازلحاظ قانونی جرم است، اما باوجوداین، طریقت‌ها به‌صورت مخفی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.^[۲۹]
۲- ۱ طریقت‌ها در ترکیه:
ذکر طریقت‌های ترکیه از آغاز تاکنون و نقش و جایگاه آن‌ها در حیات اجتماعی سیاسی و فرهنگی این کشور از دو جهت اهمیت دارد: یکی توجه به رشد و گسترش بسیار سریع و فزاینده طریقت نورسی در مدت ۶۰ تا ۷۰ ساله اخیر و کسب جایگاه اول باوجود دیگر طریقت‌های فعال در ترکیه و برقراری ارتباط بین گسترش این طریقت با دستورالعمل‌ها و محتوای آرای عرفانی نورسی به‌عنوان مؤسس طریقت؛ دیگری تشخیص مقدار تأثیرپذیری از آرای طریقت‌های دیگر به‌ خصوص طریقت نقشبندیه است، به همین علت پیش از ورود به مبحث اصلی، به معرفی مختصر این طریقت‌ها می‌پردازیم. در کشور ترکیه، طریقت‌های نقشبندیه، بکتاشیه، قادریه، سلیمانیه و طریقت‌های منسوب به بدیع‌الزمان نورسی فعالیت دارند.
۲- ۲طریقت نقشبندیه:
مؤسس این طریقت محمد بهاءالدین نقشبند در قرن هشتم هجری است. در نقشبندیه مهم‌ترین راه نزدیکی به خداوند، انجام واجبات دینی و عبادات مستحبی است و رابطه مرید و مرشدی، ذکر دسته‌جمعی و تلاش برای حل رابطه بین شریعت و طریقت اهمیت بسیاری دارد. نقشبندیه از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طریقت‌های کشور ترکیه است^[۳۰]. آن‌ها در قرن ۱۹ م؛ و در دوران حکومت عثمانی به حکومت وفادار بوده و نماینده حکومت در درون طریقت‌های دیگر محسوب می‌شدند. به حدی که یک عضو طریقت نقشبندی حتی می‌توانست مرید طریقت دیگری هم باشد.^[۳۱] هم‌اکنون بسیاری از سیاست‌مداران راست‌گرای ترکیه به‌گونه‌ای با این طریقت ارتباط دارند. تورت گوت اوزان، رئیس‌جمهور فقید ترکیه و نجم الدین اربکان، نخست‌وزیر سابق ترکیه، ه عضویت این طریقت بوده‌اند.

نقشبندیه در ترکیه دارای نشریه‌های گوناگون، مراکز خیریه قدرتمند و فعالیت‌های اجتماعی هستند. «ماهنامه اسلام» و «بنیاد خیریه راه حق» وابسته به این طریقت هستند. گروه‌ها و جماعت‌های اسلامی مختلفی وابسته به آن هستند: جماعت محمد افندی امام جماعت سازمان دیانت ترکیه هستند، جماعت سامی افندی که از حزب رفاه و نجم الدین اربکان حمایت می‌کند و حوزه فعالیتش دانشگاه‌های ترکیه است.^[۳۲]
۲-۳طریقت بکتاشیه:
این طریقت منسوب به حاج بکتاش ولی (۷۳۸ ق) صوفی پرآوازه قرن هفتم قمری؛ و معاصر مولوی است. زادگاه وی نیشابور و مدفن او آناتولی است. وی بنیان‌گذار یکی از طریقت‌های بزرگ صوفیه که نقش مؤثری در زندگی مادی و معنوی شهروندان خلافت عثمانی داشته و حیات خود را تا به امروز هم به ادامه داده است.^[۳۳] علویان ترکیه خود را از مریدان حاج بکتاش ولی می‌دانند و سردمداران ترکیه به‌صورت رسمی در مراسم‌های مختلف مثل بزرگداشت حاج بکتاش شرکت می‌کنند.^[۳۴]
۲- ۴ طریقت مولویه:
این طریقت به مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (م ۶۷۲ ق) منسوب است. مولویه دارای آثار مدون، آداب و مراسم دسته‌جمعی خاصی است. پیروانش در ترکیه، سوریه و بالکان پراکنده هستند و بیشترین شهرت آن‌ها به خاطر مراسم سماع مولویه است که هرسال به‌صورت رسمی در قونیه برگزار می‌شود. لائیک‌ها و برخی از محافل روشنفکر مآب لائیک، در جهت خالی کردن این طریقت از مفاهیم الهی، بسیار تلاش می‌کنند، اما بااین‌همه قونیه مهم‌ترین پایگاه اسلام‌گرایی و شریعت طلبی ترکیه از پایگاه‌ها و مراکز اصلی این طریقت است.
۲-۵ طریقت قادریه:
بنیان‌گذار این طریقت عبدالقادر گیلانی (۴۷۵ – ۵۶۵ ق.) است که جایگاه والایی در تصوف اهل سنت و در شمال آفریقا و خاورمیانه دارد. از ویژگی‌های مشخص این طریقت: انجام اعمال خارق‌العاده در مجلس ذکر مثل فروبردن میله‌های فلزی در بدن، بلعیدن تیغ، کوبیدن میخ بر سر و… است. این طریقت دارای بنیادی فرهنگی به نام «خیریه تحقیقات علمی مرکزی طرابوزان» با بیش از نود شعبه در سراسر ترکیه و شبکه تلویزیونی «ماژتی وی» (به معنای پیام) است. این طریقت معتقد به عدم دخالت در امور سیاسی و در احزاب راست مثل «مام میهن» و «راه راست» نفوذ دارد.^[۳۵]
۲-۶ طریقت سلیمانیه:
گرچه وابسته به نقشبندیه محسوب می‌شوند اما به علت مخالفت با جو غالب بر نقشبندیه، بنیان‌گذار آن شیخ سلیمان هیلمی توناخانی از نقشبندیه جدا گردید. رهبر این طریقت از ۱۹۳۰ م درزمینه تأسیس و گسترش رده‌های قرآن و معارف اسلامی به فعالیت پرداخت، اما توسط آتاتورک زندانی و در زندان درگذشت. هواداران برای شیخ سلیمان منزلت والایی قائل‌اند و او را از خاندان پیامبر و حتی جانشین وی می‌دانند، لذا وی را خاتم‌الاولیای می‌نامند. پس از وی سرپرستی این طریقت به دامادش کمال کاچار رسید. وی نیز با گسترش فعالیت‌ها و ورود به عرصه سیاسی از حزب رفاه و حزب فضیلت و اربکان حمایت کرد. ازجمله فعالیت‌های او، ساخت ده‌ها مسجد و مرکز فرهنگی برای ترک‌های آلمان و سرتاسر اروپا، خوابگاه‌های متعدد در شهر بزرگ ترکیه برای دانشجویان بی‌بضاعت.^[۳۶]
۲-۷ طریقت نورسیه (نورجی):
نورسیه یک جماعت دینی و اسلامی است که ازنظر ساختاری به طریقه‌های صوفیانه نزدیک است. درواقع مکتبی عرفانی منسوب به بدیع‌الزمان سعید نورسی و مهم‌ترین طریقت در ترکیه پس از نقشبندیه محسوب می‌شود. پیروان نورسی را که نورسیه، نورجیه یا جماعت نور می‌گویند، خود به فرقه‌های متعدد با آداب، بینش و خط مش‌های کاملاً متفاوت (یعنی همسویی و خدمت به‌نظام تا خصومت و دشمنی علنی و بنیادین با آن) تقسیم می‌شوند. ازجمله پیروان وی فتح‌الله جیلر؛ یازیجیلر؛ ینی آسیا جیلر، سوزجولر؛ مد زهرا جیلار، محمد کورداغلو جیلر و عجز مندلیر. به‌طورکلی این جماعت شامل گروه‌های فوق است. در اینجا جهت اختصار به معرفی چهار گروه از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آن‌ها می‌پردازیم. گروه نخست به رهبری محمد زاهد افندی که نظرات خود را در روزنامه «ینی آسیا» مطرح می‌کند؛ گروه دوم به رهبری شخصیت مشهور مذهبی ترکیه «فتح‌الله گولن» فعالیت می‌کند. روزنامه «زمان» از انتشارات آن‌ها است. فتح‌الله جیلر یا پیروان شیخ فتح‌الله گولن از شخصیت‌های مهم ترکیه و طریقت وی، مهم‌ترین فرقه طریقت نورجیه است که در معادلات سیاسی ترکیه نقش فراوانی دارد. از علل این تأثیرگذاری می‌توان به دارا بودن وسایل ارتباط‌جمعی قوی شامل: نشریات گوناگون ازجمله مهم‌ترین آن‌ها روزنامه نسبتاً پرتیراژ زمان؛ ایستگاه‌های رادیوی محلی و شبکه سراسر تلویزیونی (سامان یول یا راه کهکشان stv)؛ منبرهای پرطرفدار وی هر شب جمعه از شبکه تلویزیونی فوق اشاره کرد. گولن از سویی متهم به ارتباط با «میت» (سازمان امنیت ترکیه) است.^[۳۷] و از سوی دیگر، کمالیست های تندرو او را متهم به تلاش در جهت کادر سازی علیه لائیزم، به‌ویژه در میان افسران ارتش کرده و تاکنون تعداد فراوانی از ارتشیان به‌ویژه دانشجویان دانشگاه افسری، به اتهام ارتباط با این فرقه از ارتش اخراج شده‌اند و صدور فتوای جواز ایستاده نماز گذاردن (بدون حرکات رکوع و سجده) جهت نمایان نشدن آثار رکوع و سجود بر شلوار که منجر به اخراج شدن افسران می‌شود، به او نسبت داده می‌شود.^[۳۸] گولن با امکانات وسیعی که در اختیار دارد، بخش مهمی از آموزش در ترکیه و خارج آن را هدایت می‌کند و در آسیای میانه و اروپا چندین هزار مدرسه توسط وابستگان وی اداره می‌شود و دانشجویان زیادی از این طریقت، در کشورهای آمریکا و اروپا به تحصیل اشتغال دارند.^[۳۹]
گروه سوم جماعت مظهر جیلار: مؤسس آن صدیق دورسون است. از شخصیت‌های بانفوذ این گروه ملاعزالدین خواهان تشکیل حکومت اسلامی و روش‌های جهادی است. این گروه در راستای کردهای مسلمان مشی می‌کنند. در شهرهای ترکیه مراکز انتشاراتی دارند و با حزب اسلامی کردستان همکاری و نسبت به انقلاب اسلامی ایران نظر مثبت دارند.
گروه چهارم گروه یازی جیلار: خسرو آلتین باش از طلاب و مریدان نورسی مؤسس آن است. آن‌ها بر این باورند که کلیات رسائل النور باید به خط عربی نوشته و مطالعه شود و به همین خاطر به آن‌ها یازی جیلار (نویسنده‌ها) می‌گویند. رابطه خوبی با حزب رفاه دارند و از اقدامات تبلیغی ایشان، ایجاد مراکز انتشاراتی، بنیادهای خیریه، چاپخانه‌ها و انتشارات کلیات رسائل النور و قرآن کریم با عنوان توافق المصحف به گروه اوکویوجولار (ینی آسیا جیلار). از اقدامات مهم این گروه فعالیت‌های فرهنگی ازجمله نشریاتی مانند «ینی آسیا»، «ینی نسیل» و «کوبرو» و نیز کتب منتشرشده فراوان است. این گروه به‌رغم حفاظت از ارزش‌های دینی با حرکت اسلام‌گرایی انقلابی مخالف‌اند و برخی از شخصیت‌های آن با سازمان امنیت ترکیه در ارتباط‌اند.^[۴۰]
فصل دوم
شرح‌حال بدیع‌الزمان سعید نورسی
۱- مقدمه:
زندگانی بدیع‌الزمان سعید نورسی از سه مرحله سعید قدیم، سعید جدید و سعید سوم تشکیل‌شده است. پرداختن به آرای عرفانی وی بدون توجه به این مراحل سه‌گانه که عمدتاً با تغییر و تحولات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی ترکیه همراه است، تقریباً اگر غیرممکن نباشد لااقل زوایای آرا و منش‌های عرفانی وی را به‌طور دقیق نشان نمی‌دهد.
۱-۱بخش اول: مرحله اول زندگی نورسی (سعید قدیم)
سعید نورسی، مشهور به «بدیع‌الزمان» سال ۱۸۷۶ م مطابق با ۱۲۹۴ ق، در روستای نورس (از توابع استان بتلیس) ترکیه در شرق آنا طول در خانواده‌ای مذهبی کرد و کشاورز به دنیا آمد. پدرش میرزاعلی را به دلیل زهد به «صوفی میرزا» مشهور و مادرش بانو نوریه دختر ملاطاهر، معروف به تقوا و پاک‌دامنی و فرزند پروری بود.^[۴۱] سعید نورسی از طرف پدر، به امام حسن (ع) و از طرف مادر، به امام حسین (ع) منسوب بود،^[۴۲]
وی تحصیلات مقدماتی علوم اسلامی را در سال‌های ۱۸۸۶-۱۸۸۵ م. نزد اساتیدی چون: ملأ محمد افندی، برادرش ملأ عبدالله، ملأ نور محمد، سعید انور محمد نقشبندی و محمدامین افندی آموخت.^[۴۳] سپس برای تکمیل تحصیلات و تدریس به شهرهای بتلیس، شیروان، ارض روم، مار دین، وان و… رفت. در شانزده‌سالگی شروع به تدریس و پاسخگویی به سؤالات مردم کرد. آشنایی و تخصص وی در علوم جدید در مدت اندکی و انجام کارهای خارق‌العاده، عاملی شد که ملأ فتح‌الله که سعید را ازنظر حافظه شبیه بدیع‌الزمان همدانی می‌دانست، به وی لقب بدیع‌الزمان دهد^[۴۴].
وی به دلیل استعداد و هوش سرشار توانست در کمتر از سه ماه از محضر شیخ محمد جلالی گواهی‌نامه علمی اخذ کند و هم رقیب علمای عصر خود شود.^[۴۵] نورسی از چنان حافظه‌ای برخوردار بود که توانست در مدت ۸ ماه، هشتاد جلد کتاب ازجمله «مقامات الحریریه»، «اصول الفقه» و «جمع الجوامع» حفظ نماید.^[۴۶] علم و دانش بسیار، قدرت جسمی بسیار، مهارت وی در کشتی و شکست رقبا، در این دوره زندگی وی گزارش‌شده است.^[۴۷]
نورسی در ماردین با یکی از پیروان سید جمال‌الدین اسدآبادی و یکی از پیروان فرقه سنوسیه دیدار کرد که باعث آشنایی وی با مباحث سیاسی، اتحاد اسلامی، مشروطه‌خواهی و احیای تمدن اسلامی شد.^[۴۸] ازاین‌رو نورسی بزرگانی چون: سید جمال‌الدین افغانی و شیخ محمد عبده، علی صعاوی، عالم تحسین و شاعر نامق کمال که جهان اسلام را به اتحاد فرامی‌خواندند را از رهبران خود می‌دانست.^[۴۹]
نورسی درس‌های طریقت نقشبندی را از محضر بزرگان صوفیه عصر خود چون: شیخ محمد کوفروی، شیخ امین افندی اهل بتلیس، ملافتح‌الله اهل سیرت و شیخ فتح‌الله ورکانیزی اهل طریقت خالدی - نقشبندی فراگرفت.^[۵۰]
نورسی در وان به ایده اصلاح نظام آموزشی و روشنگری در میان طلبه‌ها با تبیین و اثبات حقایق دینی، متناسب بافهم زمانه و با جدیدترین اسلوب پرداخت.^[۵۱] وی برای دستیابی به این تفکر خود، در پی دانشگاهی بود تا بتوان در آن علوم قدیم و جدید را در کنار یکدیگر تدریس کرد. پس به فکر تأسیس دانشگاهی شبیه دانشگاه الأزهر مصر بانام مدرسه الزهرا یا دانشگاه الزهرا در وان افتاد.^[۵۲]
درست در زمان اقامت در وان در سال ۱۳۱۶ ق. از موضوع سخنرانی وزیر مستعمرات انگلستان ویلیام گلادستون (۱۸۰۹ – ۱۸۹۸ م.) در مجلس عوام بریتانیا باخبر شد که استعمار اروپایی، برای نابودی اسلام و قرآن نقشه کشیده و چنین گفته بود: «إننا لن نستطیع ان نحکم المسلمین حقاً مادام هذا القرآن فی أیدیهم. فینبغی ان نسعی لرفعه وتضییعه»: مادامی‌که قرآن در دست مسلمانان است، هرگز، نمی‌توانیم بر آن‌ها حکومت کنیم. باید قرآن را نابود یا رابطه مسلمانان را با آن قطع کنیم. با این سخن او به‌شدت آشفته و باعث تحول عمیقی در روح وی شد و گفت: «من به جهانیان اثبات می‌کنم که قرآن، همان خورشید معنوی است که هرگز، نورش خاموش نمی‌شود و ممکن نیست نابود شود»^[۵۳] نورسی جهت دفاع از قرآن دو شیوه را در نظر داشت: یکی ایجاد مدرسه الزهرا در کردستان ترکیه، برای تدریس علوم قرآنی و علوم عصری و تربیت نسلی جدید از جوانان مسلمان.^[۵۴] دیگری توجه به علوم انسانی و فلسفه؛ بنابراین در سال ۱۹۰۷ م./ ۱۳۲۵ ق. برای کسب حمایت رسمی برای تأسیس این دانشگاه به استانبول رفت و مدت یک سال و نیم در پی مقدمات و زمینه‌های فکری طرح خود به متولیان امر بود، اما با واکنش‌های دربار مواجه شد. طرح نورسی اصلاح و آشتی دادن سه‌شاخه نظام آموزشی عصر خود بود. این سه‌شاخه عبارت بودند از: مدارس مذهبی سنتی؛ مکتب‌ها یا مدارس سکولار؛ تکیه‌ها و یا نهادهای صوفی و نظم دادن به آن‌ها که ادغام کامل آن‌ها به مدرسه الزهرا می‌انجامید.^[۵۵] اما دربار به‌جای حمایت، حدود ۲۵ روز وی را در بازداشت و زندان فرستاد. افزون بر این وی را بنا بر حکمی که سلطان عبدالحمید صادر کرده بود متهم به جنون کردند و به بیمارستان بیماری‌های روانی تحویل دادند، گرچه با گفتگوهایی که بین وی و پزشک روانی صورت گرفت، معلوم شد که نورسی اصلاً هیچ مشکل روحی و روانی ندارد. در این دوره، حضورش در پایتخت به تثبیت مقام و جایگاه علمی وی منجر شد.^[۵۶]
تحولات عمده‌ای که در آخرین سال‌های امپراتوری عثمانی بر نورسی و نقش وی به‌عنوان یک مصلح اثرگذار بود و وی را واداشت تا نسبت به این اوضاع، واکنش مناسب از خود نشان دهد. در این خصوص به موارد زیر می‌توان اشاره کرد. در آخرین سال‌های امپراتوری عثمانی با از دست رفتن بخش‌هایی از امپراتوری به‌وسیله هجوم غربی‌ها و ایجاد شرایط به‌گونه‌ای شد که عبدالحمید مجبور به مقابله باسیاست‌های غرب، ولو به بهای سرکوب داخلی شد. عبدالحمید با ادامه دادن فرایند اصلاحات و مدرنیزه که به نفع و تقویت خلافت بود، دست زد؛ اما با انحلال مجلس اول، حکومت مستبدانه و قوانین شدید درباره نشریات و سانسور شدید، باعث سرکوب تفکر و آزادی بیان شد که درنهایت با مخالفت‌هایی به‌ خصوص در امر آموزش همراه بود، درنتیجه موجب جدی شدن اصلاح مدارس پس از انقلاب مشروطه شد.^[۵۷] زیرا باوجود صدها مدرسه رسمی اسلامی، آموزش در آن‌ها سکولار بود و کالج‌های آموزش عالی باعث افزایش نارضایتی‌ها شدند.^[۵۸] این در حالی بود که اجازه چاپ هرگونه مطالب در ارتباط باسیاست، دولت و حرکت‌های مخالف سیاسی با سلطان عبدالحمید داده نمی‌شد. درنتیجه دانشجویان ناراضی مدرسه پزشکی ارتش یک انجمن پنهانی در ۱۸۸۹ م. تأسیس و به گسترش نارضایتی بین افسران ارتش، مقامات دولتی و سایر متفکران پرداختند. ترک‌های جوان به دنبال مخالفت با استبداد داخلی سلطان، به ایجاد اصلاحات اساسی اجتماعی، سیاسی و احیای قانون اساسی و علاقه‌مند بودند. تغییر احمدرضا با نظرات مثبت گرایانه به‌جای میرانجی مراد که هدایت‌کننده جبهه اسلامی و محافظه‌کار بود و تلاش شاهزاده صباح الدین برادرزاده سلطان برای تمرکزگرایی بود. در سال ۱۹۰۷ م. آغاز ایجاد ارتباط با مرکزیت مقدونیه بین گروه احمدرضا در پاریس و نهضت انقلابی پنهانی و مستقل در امپراتوری و گذاشتن نام «کمیته اتحاد و ترقی» (cup) بر خود^[۵۹] و کسب قدرت بین افسران و مقامات غیرنظامی به ایجاد انقلاب مشروطیت ۱۹۰۸ م؛ و درواقع اعلان جدایی وضدیت با سلطان عبدالحمید منجر شد.^[۶۰] بنابراین به مناسبت اعلان و طرح قانون اساسی دوم ترکیه درباره آزادی و حکومت مشروطه که با موافقان و مخالفانی همراه بود،^[۶۱] درواقع تنظیمات صورت گرفته در این دوره به‌وسیله نامیک کمال و معاصران وی، ایده‌هایی در ذهن دانش آموزان ایجاد کرد و یکی از آثار آن‌ها ایجاد بیداری نورسی و کشمکش وی با مشروطه شد.^[۶۲] در این دوره روزنامه‌ها و نشریات نقش مهمی درباز کردن چشم مردم بر روی پیشرفت‌های اروپای مادی داشت. نورسی یک سخنرانی عمومی ایراد و در آن تأکید کرد که آزادی و حکومت مشروطه با شریعت اسلامی سازگار است. وی در این ایام تلاش کرد افکارش را درباره اصلاح نظام آموزشی، وحدت امت اسلامی و حمایت از مشروطه اشاعه دهد و در عرصه زندگی اجتماعی - سیاسی فعال شود، چنان‌که وی در سال ۱۹۰۹ م. با جمعیت «اتحاد محمدی» (ittihad- Muhammedi) یا گروه اتحاد اسلامی^[۶۳] به فعالیت و همکاری پرداخت. وی جهت حفظ امپراتوری، وحدت و مبارزه با استبداد به آن پیوست. ارگان این جمعیت نشریه‌ای با عنوان «ولکان»‌(Volkan) بامعنای آتشفشان منتشر کرد. نورسی هم مقالاتی در این نشریه منتشر می‌کرد، اما به‌زودی دانست که آن‌ها گروهی غرب‌گرا، لائیک و مخالف با اساس دین هستند و با آن‌ها اختلاف پیدا کرد.^[۶۴] این اختلاف موجب شد تا وی را به بهانه «حادثه ۳۱ مارس/ آوریل ۱۹۰۹ م.» دستگیر و در دادگاه نظامی محاکمه و پس از ۲۴ روز بازداشت از اتهامات وارده، تبرئه و آزاد شد^[۶۵]
در سال ۱۹۱۰ م/۱۳۲۸ ق. اولین مجموعه علمی حاوی سخنرانی‌ها و مقالات خود را با عنوان «نطوق» برضد فعالیت جمعیت اتحاد و ترقی نشر داد. این‌گونه موضع‌گیری‌ها باعث شد تا «شورای جمعیت» وی را در این سال محاکمه کند، هرچند وی تبرئه شد.^[۶۶] وی به دنبال آن کتاب‌های «مناظرات» را برای اندیشمندان و «محاکمات» را برای عامه مردم نوشت.
نورسی در این زمان از چنان قدرت علمی و دینی برخوردار بود که در زمان اقامت در استانبول بر روی درب اتاقش بر روی تابلو نوشته بود: «هنا تحلّ کل معضله ویجاب عن کل سؤال من دون توجیـه سؤال لأحد»: در اینجا به تمام سؤالات پاسخ داده می‌شود و تمام مسائل حل می‌شود، اما هیچ سؤالی از کسی پرسیده نمی‌شود.»^[۶۷]
تحولات جهان اسلام و تمدن اسلامی و راه های دستیابی به وحدت اسلامی و دوری از تفرقه برای نورسی از چنان نقش و اهمیتی برخوردار است که در دیدار و بازدید از شام به سال ۱۹۱۱ م./ ۱۳۲۸ ق. به ایراد سخنرانی به زبان عربی در مسجد جامع اموی پرداخت که به «خطبه شامیه» مشهور شد.^[۶۸] و در آن علاوه بر ارائه راهکارهای وحدت و تقریب، به علاج تمام مشکلات و دردهای اسلام جهان اسلام پرداخت. وی در سال ۱۹۱۲ -۱۹۱۳ م. پس از دریافت کمک مادی از استانبول، ساخت بنای جدید «مدرسه الزهراء» را در ساحل دریاچه وان آغاز کرد، اما کار آن به پایان نرسید.
با شروع جنگ جهانی اول و هجوم و اشغال بخش‌هایی از سرزمین خلافت، نورسی ضمن شرکت در این جنگ، ریاست داوطلبان جهاد را بر عهده داشت و به ارائه همزمان آموزش نظامی، علوم دینی و نگارش کتاب «تفسیر الاشارات الاعجاز» پرداخت. درنهایت مدت ۲۸ ماه به اسارت روسیه درآمد و پس از آزادی توسط مردم و خلیفه وقت مورد استقبال قرار گرفت.^[۶۹] در این زمان او به عضویت «دارالحکمه الاسلامیه»، «انجمن معلمان»، «جمعیت مدرسین» و «جمعیت نشر معارف کرد» و «جمعیه الهلال الأخضر» منصوب شد. وی کتب «الطلوعات»، «الخطوات الست»، «السنوحات» و «المعات» و «المثنوی العربی النوری» را تألیف نمود.^[۷۰]
نورسی در سال ۱۹۲۳ م. از استانبول به سمت کوه «آرک» واقع در وان رفت و به مدت دو سال را به ریاضت، انزوا، اندیشه و تربیت شاگردان زیادی پرداخت.^[۷۱] در این دوره انزواطلبی و ریاضت کشی، دعوت شیخ سعید پیران، مبنی بر قیام مسلحانه ضد دولت جدید ترکیه را نپذیرفت بااین‌حال، حکومت او را دستگیر و به «بوردو» و پس از هفت ماه به «اسپارته» تبعید کرد.^[۷۲]
۱- ۲بخش دوم: مرحله دوم زندگی نورسی (سعید جدید)
همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، دوران زندگی بدیع‌الزمان سعید نورسی به سه مرحله تقسیم می‌شود. مرحله اول؛ سعید قدیم که از تولد تا انزوای وی در وان است که قبل ذکر شد.^[۷۳] اکنون مرحله دوم زندگی نورسی (= سعید جدید) ذکر می‌شود. در این مرحله، نورسی بر این باور بود که سیاست نمی‌تواند در برابر حمله به ایمان و اسلام خدمت کند؛ بنابراین دنیای سیاست را ترک کرد و به عبادت و تربیت شاگردان نور پرداخت؛ و جمله معروف وی دراین‌باره چنین بود: «اعوذ بالله من الشیطان و السیاسه»^[۷۴]: از شیطان و سیاست به خدا پناه می‌برم. درباره تعاملات و تضادهای بین نورسی و مصطفی کمال (آتاتورک) می‌توان گفت: نورسی همانند اکثر شیوخ نقشبندی در ابتدای امر با مصطفی کمال همکاری نمود و به قوای ملیه پیوست، حتی وی در سال ۱۹۲۲ م. بنا بر دعوت مصطفی کمال راهی آنکارا شد و به سخنرانی در تائید فعالیت‌های رهبر قوای ملیه در مجلس کبیر ملی پرداخت. نورسی مجلس کبیر ملی را شکل نمادین اصل «شوری» در اسلام دانست و حوزه اختیارات نمایندگان مجلس را در ردیف «اهل حل و عقد» در اسلام نامید.^[۷۵] اما با علنی شدن طرح‌های اسلام ستیزانه نظام جدید، روابط میان نورسی و سران جمهوری تیره شد تا جایی که آتاتورک را دجال نامید. درست در این ایام وی با انتشار رساله شدیداللحن خود درباره ترک‌کنندگان نماز، موجب برانگیختن خشم مصطفی کمال را فراهم ساخت.^[۷۶] در سال ۱۹۰۷ م. به استامبول پایتخت عثمانی رفت و پس از مدتی دستگیر شد. وی پس از آزادی، ظاهراً به سلانیک رفته و به برقراری و تماس با رهبران جمعیت اتحاد و ترقی پرداخته است.^[۷۷]
اجرای اذان شرعی (عربی) در مسجد، برخلاف قانون ممنوعیت اذان شرعی و تبدیل آن به زبان ترکی توسط دولت،^[۷۸] موجب دستگیری وی به همراه عده‌ای و انتقال به شهر اسپارته شد. نورسی در آنجا رساله‌های «اقتصاد، اخلاص، حجاب، اشارات الثلاثه و بیماران و پیران» را نوشت.^[۷۹]
با دستگیری مجدد وی و شاگردانش در ماه نیسان سال ۱۹۳۵ م. در «اسپارت» آن‌ها را به‌صورت انفرادی در «اسکی شهر» به جرم تشکیل حزب سری؛ تلاش برای سرنگونی حکومت مصطفی کمال؛ تأسیس طریقتی صوفی منش؛ و تحریک روح دین‌داری از راه پخش «رساله حجاب» محاکمه و زندانی کردند.^[۸۰] وی در دادگاه با استدلال‌های قوی از خود دفاع کرد.^[۸۱] اما به خاطر رساله حجاب برایش یازده ماه زندان تعیین کردند.^[۸۲]
با پایان حاکمیت حزب جمهوری در ۱۹۵۰ م؛ و پیروزی حزب دموکرات به رهبری «جلال بایار» و «عدنان مندرس»، ایجاد دموکراسی و فضای سیاسی برای نشر افکار و ارسال آثارش برای سیاست‌مداران و نخبگان جامعه فراهم شد.^[۸۳]
پس از پایان زندان اسکی شهر، وی را در سال ۱۹۳۵ م. به مدت هفت سال به شهر «قسطمونی» تبعید کردند. عمده فعالیت وی در این دوره تألیف و نشر رسائل نور ازجمله: شعاع هفتم، آیه الکبری، شعاع سوم، مناجات، شعاع چهارم، شعاع ششم، هشتم و نهم، نیز شعاع پنجم درباره بحث دجال آخرالزمان بود.^[۸۴]
با تصویب قانون کشف حجاب و منع پوشش عثمانی برای مردان و منع داشتن حجاب برای زنان، نورسی که هنوز لباس و عمامه علمای کرد بر تن می‌کرد، مورد اذیت و بازجویی قرار گرفت.^[۸۵] در سی و یکم آب ۱۹۴۳ م. پلیس با خوراندن زهر او را به‌شدت بیمار و زمین‌گیر کرد، ضمن اینکه به‌طور دائم منزل او را بازجویی می‌کردند.^[۸۶]
نورسی پس از اسپارته به قسطمونی منتقل و آن را مدرسه یوسفی دوم نامید. وی را در یک شرایط وخامت باری به همراه ۱۲۶ تن از شاگردانش محبوس کردند؛ و پس‌ازآن، برای محاکمه به دادگاه فرستادند.^[۸۷] سپس یک انجمن علمی برای بررسی رسالات نور تشکیل شد که نتیجه آن مشخص کرد: «بدیع‌الزمان هیچ فعالیت سیاسی ندارد و درواقع خواستار تشکیل یک حزب سیاسی یا طریقت صوفی گری نیست و تمام تألیفاتش ایمانی، علمی و تفسیر قرآن مجید است.» این رأی به دادگاه تقدیم شد، درنتیجه حکم بی‌گناهی وی و شاگردانش صادر شد.^[۸۸] بااین‌حال او را مدت دو ماه تمام در یک هتل، به بهانه رسیدن حکم از پایتخت زندانی کردند تا اینکه در اواخر ماه آب همین سال به‌جای آزادی، حکم تبعیدی ایشان به امیر داغ از توابع آفیون صادر شد.^[۸۹] پس‌ازاین، وی رساله «ثمره درخت ایمان» را نوشت که خلاصه‌ای دقیق از مفاهیم و اهداف رسالات نور است.^[۹۰]
در اواخر ماه آب سال ۱۹۴۴ م. بدیع‌الزمان را تحویل شهربانی امیر داغ دادند و در جلوی شهربانی، خانه‌ای را برایش تهیه کردند^[۹۱]. در این زمان نورسی از آزار و اذیت آن‌ها در امان نبود. ازجمله می‌توان به برداشتن عمامه، ریختن سم در غذا و منع وی از رفتن به مسجد اشاره کرد.^[۹۲] درنتیجه نورسی وضعیت خود را به‌وسیله نامه به اطلاع مقامات حکومتی رساند.^[۹۳] وی در این زمان هفتادوپنج سال سن داشت و درست بیست‌وسه سال تمام از زمانی که او را از کوه آرک پایین آورده و به غرب ترکیه تبعید کرده بودند می‌گذشت.^[۹۴] در این زندان (آفیون) شعاع پانزدهم را نوشت که شامل «الحجه الزهراء» و از دلایل و براهین یگانگی خدا، صدق و حقیقت نبوت پیامبر (ص) بحث می‌کند. در این زندان کار دائمی شاگردانش، بازنویسی رسائل النور بود.^[۹۵] پس از سپری شدن مدت بیست ماه زندانی شدن، در سال ۱۹۴۹ م. با دسته‌ای از شاگردانش مرخص شدند و همراه دو پلیس به خانه‌ای برده شد که از قبل برایش آماده‌شده بود.^[۹۶]
۱-۳ بخش سوم: مرحله سوم زندگی نورسی (سعید سوم)
ده سال آخر زندگی نورسی یا به قول خودش، سومین مرحله مهم در ایجاد «سعید سوم» است. این مرحله از آزادی از زندان آفیون در ۲۰/۹/۱۹۴۹ م. تا آخرین سال زندگی‌اش ۱۹۶۰ م. را شامل می‌شود.^[۹۷] سعید سوم، شامل تغییراتی است که خود استاد در الگوی زندگی‌اش ایجاد کرده است و مربوط به گسترش رساله نور و دخالت او در امور اجتماعی و پیشرفت‌های سیاسی است. شروع این قسمت برابر با شکست حزب جمهوری مردم (RPP) در انتخابات عمومی ماه می سال ۱۹۵۰ م؛ و روی کار آمدن قدرت حزب دموکرات توسط «عدنان مندرس» بود. وی در زندان افیون آغاز و شکل‌گیری این دوره را پیش‌بینی کرده بود.^[۹۸]
برای روشن شدن دوره سعید سوم، اشاره کوتاهی به دو مرحله قبلی از تغییر و تحولات نورسی مفید خواهد بود. پایان مرحله سعید قدیم در سال ۱۹۲۶ م؛ که نورسی در بارلا^[۹۹] تبعید بود، رخ داد. در آن مرحله می‌خواست از راه سیاست، به اسلام خدمت کند. به همین خاطر به دیدار سلطان می‌رفت و او را راهنمایی و ارشاد می‌کرد، در روزنامه «وولقان» مطالب سیاسی تندوتیز منتشر و سعی می‌کرد آرای و افکار حزب «اتحاد و ترقی» را شکست دهد؛ اما بین سال‌های ۱۹۲۶-۱۹۱۸ م. مرحله تغییر و تبدیل سعید قدیم به سعید جدید اتفاق افتاد. این مرحله تا آزادی از زندان آفیون، (تا سال ۱۹۴۹ م.) با کناره‌گیری از سیاست و آغاز خدمتگزاری ایمان ادامه یافت. در این دوره حکومت، مدارس علوم دینی را تعطیل و صدها مسجد را به انبار و طویله؛ و کاروانسراها را به کلوپ جوانان (باشگاه) تبدیل کرد. دوری کردن نورسی از سیاست باعث می‌شد که حکومت نتواند ازنظر قانونی وی را محکوم کند، پس در شش دادگاهی که برای محاکمه وی تشکیل گردید، بی‌گناه شناخته شد.^[۱۰۰]
در این مدت (مرحله سعید سوم) اوضاع کشور ترکیه تغییر کرده و پس از یک ربع قرن که حکومت تک‌حزبی حاکم بود، احزاب سیاسی شروع به فعالیت کردند. در سال ۱۹۵۰ م. حزب دمکرات در انتخابات موفقیت چشمگیری به دست آورد و حزب جمهوری خلق، شکست خورد. در این زمان وی با کنار گذاشتن نوشتن رسائل النور، شروع به تدریس عمومی و همگانی رسالات نور و نصیحت متصدیان امور سیاسی، حکام و امرا نمود و برای همگان، تنها راه نجات بشریت را همان راه اسلام دانست. در این زمان خود و شاگردانش به‌هیچ‌وجه وارد سیاست نشدند.^[۱۰۱]

واکنش سه جزئی کاباچنیک – فیلد

واکنش سه جزئی مانیخ

واکنش تک ظرفی استریکر

واکنش سه جزئی تیوآمید کایندلر
واکنش های چند جزئی بر پایه – ایزوسیانید
ایفای نقش دوگانه ایزوسانید ها هم به عنوان هسته دوست و هم به عنوان الکترون دوست منجر به انجام چند واکنش متنوع شد. اولین واکنش چند جزئی با بهره گرفتن از ایزوسیانید ها واکنش پاسرینی بود ( شکل۱-۱۰).

واکنش پاسرینی
کشف دوباره شیمی ترکیبات ایزوسیانید منجر به تبدیلات و تغییر شکل های سنتزی جالب و مفید شد. واکنش Ugi یکی از آنها می باشد

واکنش چند جزئی یوگی
واکنش پاسرینی و یوگی هر دو منجر به ترکیبات پپتیدومیمتیک جالبی شد که به طور بالقوه ای بیو اکتیو هستند. محصولات تولید شده از این واکنش ها می توانند ترکیبات لید کامپوندی را برای توسعه بیشترترکیبات فعالتر تشکیل دهند. هر دوی این واکنش ها یک روش ارزان و سریع برای سنتز کتابخانه ای این ترکیبات را ارائه داده و طیف گسترده ای از ترکیبات متنوع ایزوسیانید را از نظر تجاری در دسترس قرار می دهند. واکنش های چند جزئی سنتز سریع مجموعه های مولکولی با درجه بالایی از تنوع ساختاری را ممکن می سازند. انواع واکنش های چند جزئی را می توان در شکل(۱-۱) مشاهده کرد :

شکل (۱-۱) : واکنش چند جزئی متنوع
۱-۶-۴) آنتی بیوتیک ها :
قبل از اوایل قرن بیستم ، درمان عفونت عمدتا به صورت سنتی انجام می شد. تاریخ استفاده از مواد با خواص ضد میکروبی که در درمان عفونت مورد استفاده قرار گرفت به بیش از ۲۰۰۰ سال قبل بر میگردد. (۲۰) بسیاری از فرهنگ های باستانی، از جمله در مصر باستان و یونانیان باستان، با بهره گرفتن از جلبک های خاص و مواد گیاهی و عصاره برای درمان عفونت ها استفاده می کردند.(۲۱-۲۲). مدتها قبل از کشف پنی‌سیلین بشر آموخته بود بطور تجربی بعضی مواد خام را به عنوان عامل ضد میکروب مورد استفاده قرار دهد. ۶۰۰ - ۵۰۰ سال قبل از میلاد، چینی ها شیره کپک زده لوبیای شور را برای درمان عفونتها بکار می‌بردند. لویی پاستور ادعا کرد که ، ” اگر ما می توانیم تضاد و آنتا گونیسم بین برخی از باکتری ها را مشاهده کنیم ، شاید این خود ارائه کننده بزرگترین امید برای درمان عفونت ها باشد". (۲۳)

شکل (۱-۲) : پنیسلیوم نوتاتوم ( Penicillium notatum)
اصطلاح antibiosis که به معنی” بر علیه زندگی” می باشد، اولین بار در سال ۱۸۸۹ توسط یک باکتری شناس فرانسوی به نام ویلمین Vuillemin بکار گرفته شد. این واژه برای توجیه ماهیت رقابتی جوامع بیولوژیک که در آن فقط قویترین و اصلح‌ترین زنده می‌ماند بکار برده شد و چند سال بعد این اصطلاح برای آنتاگونیسم میکروارگانیسم ها نیز مورد استفاده قرار گرفت. (۲۴-۲۵) این واژه برای باکتری ها، اولین بار در سال ۱۸۷۷، زمانی که لویی پاستور و رابرت کخ نشان دادند که یک سری از باسیل های موجود در هوا می تواند مانع از رشد باسیلوس آنتراسیس شوند، مورد استفاده قرار گرفت. (۲۶) نام اصطلاح “آنتی بیوتیک” برای اولین بار در سال ۱۹۴۲ توسط یک میکروبیولوژیست آمریکایی به نام S.A.Waksman، مطرح شد.(۲۷) شیمی درمانی آنتی بیوتیک های سنتزی به عنوان یک علم و توسعه آنتی باکتریال ها در آلمان به وسیله Paul Ehrlich در اواخر سال ۱۸۸۰ آغاز شد. (۲۴) Ehrlich اشاره کرد که رنگ های خاصی قادرند سلول های انسانی، حیوانی ، یا سلول های باکتریایی را رنگ نمایند در حالی که دیگررنگ ها این قابلیت را نداشتند. سپس او این ایده را پیشنهاد کرد که می توان از این رنگ ها که قابلیت اتصال اختصاصی به سلول ها را دارند به عنوان یک داروی انتخابی استفاده نمود به طوری که می تواند با اتصال و کشتن باکتری ها بدون صدمه زدن به میزبان انسانی عمل کنند. پس از غربالگری صدها رنگ در برابر ارگانیسم های مختلف، او ماده ای سنتزی، موثر و مفید با قابلیت ضد باکتری و دارویی را به نام Salvarsan یافت.(۲۸،۲۴) این ماده در حال حاضر به نام arsphenamine معروف است .
۱-۶-۵) تقسیم بندی آنتی بیوتیک ها بر اساس منبع :
طبیعی : مشخصا توسط منابع قارچی تولید می شود. نیمه سنتزی : ترکیبات طبیعی که از لحاظ شیمیایی در آزمایشگاه تغییراتی روی آنها اعمال شده است را ترکیبات نیمه سنتزی می گویند. سنتزی : ترکیباتی هستند که در آزمایشگاه های شیمی طراحی و سنتز می شوند. (۲۹)
۱-۶-۶) تقسیم بندی آنتی بیوتیک ها بر اساس مکانیسم عمل :
جدول (۱-۱) : نحوه عملکرد آنتی بیوتیک ها بر اساس مکانیسم های مختلف(۳۰)

. گردیزی، ص ۱۸۵٫ ↑
. زرینکوب، عبدالحسین، دو قرن سکوت، تهران، سخن، ۱۳۷۸، صص۱۳۰- ۱۳۹٫ ↑
. یوسفی، غلامحسین، ابومسلم سردار خراسان، تهران، انتشارات کتابخانه ابنسینا، ۱۳۴۴، ص ۱۵۷؛
Madelung, W. “Khurramiyya”, The Encyclopaedia of Islam, B. Lewis and Ch Pellat, V 5, leiden…, ۱۹۸۶, p 63. ↑
. صفا، ذبیحالله، دلیران جانباز، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۳، ص ۲۸٫ ↑
. ابنحزم، علیبنمحمد، الفصل فیالملل والأهواء والنحل، القاهره: احمد ناجی الجمالی و دیگران، ۱۳۱۷-‎۱۳۲۰ق، جلد ۲، ص ۱۱۵٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳؛ خوافی، مجد، روضه خلد، تحقیق محمود فرخ، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، زوار، ۱۳۴۵، ص ۲۸۰٫ ↑
. بیرونی، آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳، ص ۳۱۴؛ گردیزی، ص ۱۸۱؛ عوفی، سدیدالدین محمد، جوامع الحکایات و لوامع الروایات (جلد اول از قسم سوم)، تصحیح و مقدمه مصفا کریمی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲، ص ۲۲۶٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳؛ ابنجوزی، عبدالرحمن، تلبیس ابلیس، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۳۶۸، ص ۸۸٫ ↑
. گردیزی، ص ۱۸۱٫ . ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳٫ ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ عوفی، ص ۲۲۶؛ حبیبی، عبدالحیّ، افغانستان پس از اسلام، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، بیتا، جلد ۱، ص ۲۷۷٫ ↑
. بیرونی، همانجا؛ گردیزی، ص ۱۸۱٫ زوزن به روایتی منطقهای بین نیشابور و هرات و به روایتی دیگر منطقهای در اطراف نیشابور بوده است. این سرزمین به دلیل فاضلان، ادیبان و عالمان زیادی که داشته به بصره کوچک معروف بوده است (ر.ک. حدودالعالم …، ص ۹۱؛ یاقوت حموی، جلد ۷، ص ۳۵۲). ↑
. خوافی، ص ۲۸۰٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳؛ بیرونی، ص ۳۱۴؛ عوفی، ص ۲۲۶، حبیبی، جلد ۱، ص ۲۷۷٫ ↑
. کوه (عوفی، همانجا؛ خوافی، ص ۲۸۰)؛ پرستشگاه (حبیبی، همانجا)؛ پشت بام (بیرونی، همانجا). ↑
. عوفی، ص ۲۲۶؛ خوافی، ص ۲۸۰٫ ↑
. بیرونی ص ۳۱۴٫ ↑
. عوفی، ص ۲۲۶٫ ↑
. خواف در برخی منابع به شکل خواب و در برخی دیگر به شکل خان آمده است (ر.ک. عوفی، همانجا؛ حبیبی، جلد ۱، ص ۲۷۷). ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ گردیزی، ص ۱۸۱؛ ابنجوزی، ص ۸۸٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳؛ عوفی، ص ۲۲۶٫ ↑
. گردیزی، ص ۱۸۱٫ ↑
. برای اطلاعات بیشتر در مورد رسم ازدواج با محارم در بین زردشتیان به صفحه ۷۰ مراجعه نمائید. ↑

. در دین زردشتی نیز مردارخواری به شدت نهی شده است. مردارپزی نیز از جمله گناهانی یاد شده است که موجب آلودگی میشود و فرد برای پاک شدن از گناه آن، باید توبه نماید (ر.ک. دینکرد پنجم، آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژهنامه و متن پهلوی از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، معین، ۱۳۸۶، ۱۰:۹؛ ۳:۱۰). ↑
. صدیقی، غلامحسین، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران، پاژنگ، ۱۳۷۲، صص ۱۶۱-۱۶۲٫ ↑
. گردیزی، ص ۱۸۱؛ عوفی، ص ۲۲۶٫ ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ خوافی، ص ۲۸۰٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳٫ ↑
. گردیزی، ص ۱۸۱؛ ابنندیم، ص ۴۸۳؛ عوفی، ص ۲۲۶٫ ↑
. حدودالعالم …، ص ۹۴٫ ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ گردیزی، ص ۱۸۱؛ برخی منابع تعداد نمازها را پنج نماز ذکر کردهاند (ر.ک. ابنندیم، ص ۴۸۳). ↑
. ابنندیم، ص ۴۵۶٫ ↑
. همو، همانجا. هفت نماز برای برگزیدگان و چهار نماز برای نیوشاگان. ↑
. مینوی خرد، ترجمه احمد تفضلی، تهران، توس، ۱۳۸۵٫ ↑
. هاونگاه (Havani)، رپیتوینگاه (Rapithwina)، ازیرینگاه (Uzayērina)، اَویسْروتریمگاه (Aiwisrūthima)، اُشَهینْگاه (Ušahina). ↑
. yaðāhuvairya: این دعا در پهلوی به صورت اهنور، اهنود یا اهونور (Ahūnawar) و در اوستا به صورت اهون ویریه (Ahunavairya) آمده و هنگامی خوانده میشود که فردی قصد رفتن به جایی دارد یا کارهای دیگری چون دیدار از بزرگان (شایست ناشایست، ترجمه کتایون مزداپور، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰، ۱۹: ۲)، گذشتن از آب، رفتن به سفر، جنگیدن، کاشتن درخت، افشاندن تخم، خواستگاری، خرید چهارپا، عطسه زدن (صد در نثر، در ۷)، خلال کردن ناخن (همان، در ۱۴)، خوابیدن (همان، در۸۴)، پاک نمودن خانه از لاشه، مردار و کارهایی از این قبیل را انجام میدهد. در وندیداد آمده است که برای پاک کردن خانه، آتش، آب، خاک، چهارپایان، گیاهان، ستارگان، ماه، خورشید و همه آفریدگان نیک اهورهمزدا باید اهون ویریه خوانده شود (فرگرد ۱۱). ↑
. Ašemvohū: دعای اشم وهو (یسنا ۷: ۱) دعایی است که خواندن آن موجب دور شدن دیوان و اهریمنان و تعجیل در ظهور منجیها میشود. هنگام خوردن غذا و پس از آن، هنگام خوابیدن و پس از بیدار شدن و هنگام جان کندن این دعا خوانده میشود (صد در نثر، در۸۰). ↑
. Fšūšōmaðra: این دعا برای توفیق، ترقی، فراوانی و گشایش و همچنین برای غلبه بر دیوان، جادوگران، راهزنان و غیره خوانده میشود (ر.ک. عفیفی، رحیم، اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته های پهلوی، تهران، توس، ۱۳۷۴، ص ۴۳۸، ۴۳۹، ۴۴۹، ۵۸۱، ۶۱۹، ۶۵۱). ↑
. پورداود، ابراهیم، خرده اوستا: جزوی از نامۀ مینوی اوستا، انتشارات انجمن زردشتیان ایرانی- بمبئی و انجمن ایران لیگ بمبئی، بیتا، صص ۱۰۳-۱۰۵، ۱۵۰- ۱۵۱٫ ↑
. در خرده اوستا پنج نمازی که به خورشید، مهر، ماه، آب و آتش مربوطند، به ترتیب خورشیدنیایش، مهرنیایش، ماهنیایش، اردویسورنیایش و آتش بهرامنیایش خوانده شده است. ↑
. اوستا: کهنترین سرودها و متنهای ایرانی، ترجمه جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، ۱۳۸۷، صص ۸۹۴-۸۹۶٫ ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ گردیزی، ص ۱۸۱٫ ↑
.Parâhôm. ↑
. ویدن گرن، گئو، دینهای ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، بیجا، انتشارات آگاهان، ۱۳۷۷، صص ۱۵۸-۱۵۹٫ ↑
. این کلمه به اشکال مختلف باج، واج، واچ، باز و ژاژ به کار میرود و صورت اوستایی آن (vač) و صورت پهلوی آن (vâj) یا (vâjak) است. ↑
. دینکرد پنجم، آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژهنامه و متن پهلوی از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، معین، ۱۳۸۶٫ ↑
. درایانجوشی و درایانخورشی به معنی سخن گفتن در هنگام خوردن غذاست. این واژه از واژه درائیدن؛ به معنی سخن گفتن و از واژه های اهریمنی است (ر.ک. عفیفی، ص ۵۰۹). ↑
. معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸، صص ۳۹۰-۳۹۲؛ مهرگان، هوشنگ، جهان بینی ایرانی، تبریز، بینا، ۱۳۵۱، ص ۲۵؛ پورداود، صص ۸۳-۸۴؛ شاهرخ، کیخسرو، آیینه آیین مزدهیسنی، با یادداشتهای سرگرد اورنگ، تهران، بینا، ۱۳۳۷، صص ۱۰۶-۱۰۸؛ عفیفی، ص ۴۵۵، ۵۰۹؛ متنهای پهلوی، گردآورنده جاماسب جی آسانا، پژوهش سعید عریان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۲، ص ۱۳۱٫ ↑
. شاهرخ، همانجا. ↑
. بیرونی، ص ۳۱۴؛ گردیزی، ص ۱۸۱؛ شهرستانی، جلد ۱، ص ۲۱۹٫ ↑
. روایت امید اشوهیشتان، تدوین، آوانویسی و ترجمه از متن پهلوی: نزهتصفای اصفهانی، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۶٫ ↑

• Huyse, “Conclusions and Recommendations“, op.cit, p. 191 ↑

• “Interest of Justice“, September 2007 Policy Paper on the Interests of Justice, op.cit, pp. 7-8 ↑

• در رابطه با نقش محاکم امروزی گاکاکا در تحقق سازش در جامعه روآندا تردیدهای جدی وجود دارد. از آن جا که گاکاکای امروزی با گاکاکای سنتی بسیار متفاوت است و گاکاکای امروزی در واقع تنها در عنوان مشابه گاکاکای قدیم است و از نظر عملکرد بیشتر همانند محاکم کیفری به سبک مدرن امروزی است.
  Huyse, “Introduction: Tradition-Based Approaches in Peacemaking, Transitional Justice and Reconciliation Policies“, op.cit, p. 12 ↑

• Mobekk, op.cit, p. 287 ↑

• Huyse, “Introduction: Tradition-Based Approaches in Peacemaking , Transitional Justice and Reconciliation Policies“, op.cit, p. 16 ↑

• Latigo, op.cit, pp. 113-114 ↑

• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Making Peace Our Own: Victims’ Perceptions of Accountability, Reconciliation and Transitional Justice in Northern Uganda, op.cit, pp.7.52-53 ↑

• Baines, “The Haunting of Alice: Local Approaches to Justice and Reconciliation in Northern Uganda“, op.cit, pp. 66-67,107; Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Making Peace Our Own: Victims’ Perceptions of Accountability, Reconciliation and Transitional Justice in Northern Uganda, op.cit, p. 8 & 53 ↑

• جنگ های داخلی در سیرالئون بین سال های ۱۹۹۱ الی ۲۰۰۲ این کشور را در هرج و مرج سیاسی و اجتماعی و تحت شرایط ناگوار اقتصادی و در یک وضعیت ناگوار حقوق بشری قرار داد. ابعاد جنگ داخلی تنها محدود به مرزهای سیرالئون نماند، بلکه این جنگ با حضور مزدورانی از کشورهای همسایه مانند لیبریا و دخالت سازمان ملل برای پایان بخشیدن به آن ابعاد بین المللی یافت. در مارس ۱۹۹۱ سیرالئون مورد هجوم نیروهای شورشی که خود را جبهه متحد انقلابی(راف) می نامیدند، قرار گرفت. شورشیان متشکل از سه گروه از مبارزان بودند: گروه اوّل شامل آن دسته افرادی بود که در لیبی آموزش دیده بودند، گروه دوم شامل مخالفان سیرالئونی بودند که در لیبریا استقرار داشتند و گروه سوم مبارزانی از جبهه میهن پرستان ملی لیبریا بودند (NPFL) که مرکب از مزدورانی از لیبریا و بورکینافاسو بودند.
  
  Alie, op.cit, p. 123 ↑

• Baines, “The Haunting of Alice: Local Approaches to Justice and Reconciliation in Northern Uganda“, op.cit, p. 105 ↑

• Crane, David, “White Man’s Justice: Applying International Justice after Regional Third World Conflicts“, Cardozo Law Review, Vol.27, No.4, 2005-2006, p. 1686 ↑

• Alie, op.cit, p. 145 ↑

• Reisman, Michael.W, “Legal Responses to Genocide and Other Massive Violations of Human Rights“, op.cit, pp. 79-80 ↑

• سازوکارهای سنتی در برخی جوامع انتقالی مانند تی مور شرقی و سیرالئون به بررسی جرایم سبک تر محدود شدند. در مقابل در موازمبیک برای جرایم سنگین هم از سازوکارهای سنتی استفاده شد که به نظر می رسد این امر کاملاً بسته به اوضاع و احوال و شرایط حاکم بر جامعه انتقالی دارد.
  Mobekk, op.cit, p. 286; Baines, “The Haunting of Alice: Local Approaches to Justice and Reconciliation in Northern Uganda“, op.cit, p. 114 ↑

• Waldorf, op.cit, p. 9 ↑

• Latigo, op.cit, p. 114 ↑

• Ibid, p. 115 ↑

• Huyse, “Conclusions and Recommendations“, op.cit, p. 187 ↑

• Ibid, p. 188 ↑

• Ibid, pp. 186-187 ↑

• Drumbl, Atrocity, Punishment, and International Law, op.cit, p. 94 ↑

• Ibid, p. 92 ↑

• “Interest of Justice“, September 2007 Policy Paper on the Interests of Justice, op.cit, pp. 7-8 ↑

• Waldorf, op.cit, p. 49 ↑

• Huyse," Conclusions and Recommendations“, op.cit, p. 187 ↑

• Ciorciari & Ramji-Nogales, op.cit, p. 11; Waldorf, op.cit, p. 18; Baines," Roco Wat I Acholi. Restoring Relationships in Acholi-land: Traditional Approaches to Justice and Reconciliation", op.cit, pp. 10-12; kelsall, op.cit, p. 385 ↑

• فرایند کشف حقیقت در کمیسیون های حقیقت یاب برگرفته از رویه اقرارهای شخصی در مذهب کاتولیک و آموزه های سکولار علم روانشناسی است.
  kelsall, op.cit, pp. 383-385 ↑

• Huyse, “Introduction: Tradition-Based Approaches in Peacemaking , Transitional Justice and Reconciliation Policies“, op.cit, p. 13 ↑

• در یک جنگ داخلی که جامعه غرق در خشونت و جرم است، ارزیابی رفتار افراد به عنوان اشخاص مستقلی که در جوامع در حالت صلح و ثبات زندگی می کنند، مشکل است. تعیین مرز بین رفتار درست و نادرست به راحتی زمان صلح و ثبات نیست. برای نمونه به کارگیری از کودکان جنگ در جنگ های داخلی در کشورهای اوگاندا و سیرالئون بسیار رایج بوده است. این کودکان به اجبار از خانواده هایشان ربوده می شدند و سپس آموزش داده می شدند و از آن ها برای ارتکاب جرایم بسیاری استفاده می کردند. قواعد دادرسی و ادله اثبات محاکم قضایی در این گونه موارد مانعی برای وارد شدن آن ها در این جزئیات مهم است. اجبار در قواعد حقوقی تعریف مشخصی دارد که لزوماً با شرایط مذکور مطابقت نمی نماید.
  Ibid, p. 15 ↑

• برای نمونه می توان به جبران خسارت صادره طی مراسم ماتواوپات در آکلی اوگاندا اشاره نمود.
  Baines,“ Roco Wat I Acholi. Restoring Relationships in Acholi-land: Traditional Approaches to Justice and Reconciliation“, op.cit, p. 56 ↑

• Baines, “The Haunting of Alice: Local Approaches to Justice and Reconciliation in Northern Uganda“, op.cit, p. 114 ↑

• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Rule-of-law Tools for Post-conflict States: Reparations Programs, op.cit, pp. 2-3 ↑

• De Greiff, Pablo, “Introduction: Repairing the Past: Compensation for Victims of Human Rights Violations“, De Greiff, The Handbook of Reparations, Oxford University Press, First published, New York, 2006, p. 2 ↑

• در این زمینه نظر مخالفی وجود دارد مبنی بر این که جبران خسارات باید کافی، مؤثر، به هنگام، مطلوب و مورد توافق قربانیان باشد. در حالی که تحقق چنین امری در جوامع انتقالی امکان پذیر نیست. برای اطلاع از نظر مخالف رجوع شود به: ذاکریان، مهدی، عمادی، سیدرضی، «سازوکارها و کارکرد عدالت انتقالی: تحولی مهم در حقوق بین الملل»، فصلنامه سازمان های بین المللی، سال اول، شماره اول، بهار ۱۳۹۲، همان، ص. ۲۴۱ ↑

• Shelton, op.cit, pp. 389-391 ↑

• Lykes & Mersky, op.cit, p. 592; Oshea, op.cit, p. 76 ↑

• Oshea, op.cit, p. 76 ↑

• Teitel, Transitional Justice, op.cit, pp. 139-140 ↑

• Lykes & Mersky, op.cit, p. 593 ↑

• Weinrib, “Corrective Justice in Nutshell“, op.cit, p. 349 ↑

• Malamud-Goti, Grosman, op.cit, pp. 544-546 ↑

• De Greiff," Justice and Reparations“, op.cit, p. 454; Carrillo, op.cit, pp. 529-530 ↑

• Decree Num.70/91,Issued on January 10, 1991, Guembe, Maria Jose, “Economic Reparations for Grave Human Rights Violations: The Argentinean Experience“, De Greiff, Pablo, Handbook of Reparations, Oxford University Press, First published, New York, 2006, p. 29 ↑

• کنگره ملی این کشور در بیست و هفتم نوامبر ۱۹۹۱ قانون ۲۴.۰۳ را با هدف جبران خسارت از قربانیان بازداشت های غیرقانونی قبل از ده دسامبر ۱۹۸۳ را تصویب نمود.
  Guembe, op.cit, p. 31 ↑

• Hayner, Unspeakable Truths: Transitional Justice and the Challenge of Truth Commissions, op.cit, p. 170 ↑

• Malamud-Goti, Grosman, op.cit,p. 544 ↑

• Law 24.411, Absence due to Forced Disappearance (December 7,1994) De Greiff, The Handbook of Reparations, op.cit, p. 718 ↑

• Guembe, op.cit, pp. 42-43 ↑

• این عبارت در آرژانتین به فرزندان والدینی اشاره دارد که به دلیل ناپدیدی اجباری از طرف دولت به عنوان فرزندان مشروع و قانونی سایر افراد از جمله نظامیان حامی دولت به رسمیت شناخته می شدند. به این ترتیب دولت برای این افراد هویت جعلی ایجاد می نمود. ↑

• Ibid ↑