مثلاً یک فکر وسواسی در مورد آسیب زدن به کودک ممکن است با یک عمل وسواسی ذهنی بصورت تکرار دعائی خاص به دفعات خاص دنبال شود. معهذا، بعضی از پژوهشگران و پزشکان معتقدند که عده‌ای از بیماران فقط افکار وسواسی دارند و اعمال وسواسی ندارند. چنین بیمارانی ممکن است افکار تکراری در مورد یک عمل جنسی یا پرخاشگری داشته باشند که برای خود بیمار قابل سرزنش است. برای تسهیل بهتر است obsession را یک فکر و compulsion را یک رفتار تلقی کنیم(۱۵).

جدول ۱-۱ : ملاک‌های تشخیصی DSM-IV-TR برای اختلال وسواسی – جبری

افکار و اعمال وسواسی ویژگی‌های اساسی OCD هستند. یک فکر یا عقیده خود را مصرانه و مستمر وارد هشیاری آگاهانه شخص می‌سازد. افکار وسواسی تیپیک مربوط به OCD عبارتند از افکار در مورد آلودگی (دستهای من آلوده‌اند) یا تردیدها (فراموش کردن بخاری را خاموش کنم).
احساس اضطراب شدید با تظاهر اصلی پدیده همراه شده و غالباً منجر به اقدامات تدافعی در مقابل فکر یا تکانه اولیه می‌گردد، فکر یا عمل وسواسی خود ناپذیر است، یعنی نسبت به تجربه شخص از خود به عنوان یک موجود روانی، غریب و بیگانه می کند. بدون اعتنا به وضوح و اجبار فکر و عمل وسواسی، شخص به پوچی و غیر منطقی بودن آنها واقف است، شخص مبتلا به فکر و عمل وسواسی میل شدیدی برای مقاومت در مقابل آنها احساس می‌کند. معهذا، تقریباً نیمی از بیماران مقاومت اندکی در مقابل اعمال وسواسی خود نشان می‌دهند. تقریباً ۸۰% بیماران عمل وسواسی خود راغیر منطقی و احمقانه می‌شمارند. گاهی افکار و اعمال وسواسی ارزش فوق العاده برای بیمار پیدا می‌کنند مثلاً ممکن است بیماران مصرانه اظهار کنند که نظافت جبری از نظر اخلاقی درست است، حتی اگر به دلیل صرف وقت برای نظافت کار خود را از دست داده‌اند(۱۵).
۱-۲-۱-۹- الگوهای علائم
نمایش افکار و اعمال وسواسی در بزرگسالان و نیز کودکان و نوجوانان ناهمگون است. علائم هر بیمار ممکن است با گذشت زمان همپوشی پیدا کرده یا تغییر یابد؛ اما اختلال وسواسی جبری چهار الگوی عمده دارد.
- آلودگی : شایعترین الگو وسواس آلودگی است که با شستشو دنبال می‌شود یا با اجتناب جبری از شیء فرضاً آلوده همراه است. شیء ترساننده غالباً چیزی است که اجتناب از آن ممکن نیست (مثل ادرار، مدفوع، میکروب‌ها و گرد وغبار) چنین بیمارانی ممکن است از فرط شستشو پوست دست‌های خود را بسابند یا به دلیل ترس از میکروب قادر به ترک خانه نباشند. هر چند اضطراب شایعترین پاسخ هیجانی به شیء ترساننده است، شرم و نفرت وسواسی نیز شایع است. بیماران مبتلا به وسواس آلودگی معمولاً معتقدند که آلودگی از یک شیء به شیء دیگر، از فردی به فرد دیگر با تماس جزئی انتشار می‌یابد.
- تردید بیمار گونه : دومین الگوی شایع وسواس شک و تردید است، که با اقدام جبری برای امتحان کردن دنبال می‌شود. فکر وسواسی معمولاً متضمن یک خطر یا خشونت است (مثل فراموش کردن بستن شیر گاز یا قفل کردن در) امتحان کردن ممکن است مستلزم چندین بار بازگشت به خانه و سرزدن به اجاق گاز باشد. چنین بیمارانی عدم اعتماد به نفس وسواسگونه داشته و همیشه به خاطر فراموش کردن یا ارتکاب چیزی احساس گناه می‌کنند.
- افکار مزاحم : سومین الگوی شایع افراد وسواسی افکار مزاحم بدون اعمال وسواسی است. این افکار وسواسی معمولاً افکار تکراری نوعی عمل جنسی یا پرخاشگرانه است که بیمار آنها را قابل سرزنش می‌داند.
- تقارن : چهارمین الگوی شایع نیاز به تقارن و دقت است. که می‌تواند به کندی وسواسی منجر شود. چنین بیمارانی ممکن است ساعت‌ها صرف خوردن غذا یا اصلاح صورت خود بکنند.
- سایر الگوهای علائم : افکار وسواسی مذهبی و احتکار جبری نیز در بیماران مبتلا به اختلال وسواسی – جبری شایع است. وسواس کندن مو و جویدن ناخن ممکن است اعمال وسواسی مربوط به اختلال وسواسی جبری باشند.
- معاینه وضیت روانی : یافته‌های عمده در معاینه وضعیت روانی مبتلایان به اختلال وسواسی – جبری اختلال افسردگی است. چنین علائمی تقریباً در ۵۰ درصد بیماران وجود دارد بعضی از بیماران صفات شخصیتی مربوط به وسواس دارند. در اکثریت موارد چنین نیست. میزان تجرد، بخصوص در مردهای وسواسی بالاتر از حد متوسط است. میزان ناهماهنگی زناشویی نیز در این بیماران بالاتر است.
شرط تشخیصی DSM-IV-TR در مورد احساس ناراحتی فردی و تخریب کارایی OCD را از افکار و عادات عادی یا کمی افراطی تفکیک می‌کند(۱۵).
۱- اهمیت فوق العاده افکار
حالت احساس مسئولیت زیاد وشدید منجر به وجود آمدن افکار خودکار وباورهایی می شود که بر اساس آن فرد می پندارد که افکارش بی اندازه مهم هستند. در واقع بسیاری از مردم که مبتلا به وسواس هستند ،معتقدند که صرف وجود داشتن یک نوع فکر می تواند موجب بروز عمل بدی شود ویا داشتن چنین افکاری بسیاروقیح وزشت می باشد.
۲- خطر بیش از اندازه بزرگ جلوه کردن
یکی دیگر از جنبه های معنی دادن به وسواس خود این است که میزان تهدیدی که از طرف وسواس خود احساس می کنید را بیش از اندازه بزرگ جلوه دهید ودر نتیجه توان وقدرت سازگاری خود را کمتر فرض کرده ودر جستجوی کمک نباشید .بنابراین ،اگر شما ترس از ابتلا به بیماری ایدز (HIV) را داشته باشید، هر کجا لکه قرمز رنگی را ببینید با تصور اینکه آن لکه خون آلوده به HIV می باشد ،این امر در شما پدیدار می شود که شما هیچ وقت قادر نیستید خود را از این جریان محافظت کنید.
۳- ناتوانی در تحمل عدم قطعیت
بسیار از افراد مبتلا به وسواس معتقد هستند که آنها نیاز دارند با قطعیت کامل بدانند که چیز بدی اتفاق نخواهد افتاد. بعضی دیگر هم معتقدند که آنها قادر به سازگاری با تغییرات غیر قابل پیش بینی نیستند ، وآنها دوست دارند که گفته شود، به طور یقین تغییرات بدی روی نخواهد داد .افرادی که مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی هستند ،معتقدند که اگر آنها کوشش زیادی به خرج بدهند واعمال خاصی را با روش معینی اجرا کنند ،می توانند به قطعیت کامل برسند .در واقع این نوع طرز تلقی ها جزءسیاست وبینش آنها می باشد. ولی واقعیت این است که کوشش زیاد برای حصول اطمینان ، باعث افزایش شک،وتردید بوده ودر نتیجه فرد بیش از پیش دچار عدم قطعیت خواهد شد.
۴- کمال گرایی
بعضی از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی معتقدند که بهترین راه حل برای انجام دادن کارها وامور،این است که آنها را به طور کامل وبدون عیب ونقص انجام داد وانجام دادن کارها لازم وضروری است. این افراد معتقدند که شکست در قسمتی از امور به معنی شکست کامل در آن امور می باشد .این نوع باورها باعث می شوند که رفتار فرد تحت تاثیر قرار گرفته وتغییر کنند واو تبدیل به فردی غیر فعال وغیر خلاق شود. به عنوان مثال ،صرف کردن ساعتهای متمادی برای اصلاح کردن یک امر که فرد می داند درست است ولی فکر می کند که به اندازه کافی خوب نیست باعث از دست دادن هدف واقعی ونهایی می شود کمال گرایی ویژگی بسیار رایج اختلال وسواس فکری-عملی می باشد وکسانی که مبتلا به وسواس هستند علاقمندند که همه چیز را در کنترل خود داشته باشند.
۵- احتکار وجمع آوری وسایل
اولین ویژگی احتکار این است وابستگی عاطفی شدیدی به مالکیت دارد .در واقع می توان گفت افرادی که وسواس احتکار دارند در واقع می خواهند با مالک بودن به آنها هویت خود را آشکار سازند . وقتی فردی مبتلا به وسواس احتکار است ،می تواند مالکیت خود را به چیزهای دیگری گسترش دهد که بخواهد از طریق آنها هویت خود را آشکار سازد.بنابراین چنین فردی وقتی مالکیت خود را نسبت به چیزها از دست می دهد در واقع احساس می کند که قسمتی از خودش را از دست داده است. فردی که مبتلا به وسواس احتکار است دوست دارد همه را در کنار وهمراه خود داشته باشد وبا انجام دادن چنین کاری فکر می کند که از بروز اضطراب ونگرانی جلوگیری می کند ویژگی دیگر وسواس احتکار ،آشفتگی ودر هم ریختگی است.برای اینکه فرد همه چیز را در اطراف. خود قرار می دهد وفضایی برای سازندگی عادی باقی نمی گذارد.
۶- توجه Attention
اگر فرد مبتلا به وسواس است، احتمالاًبه موقعیت هایی که فکر می کند خطرناک هستند توجه بیشتری نشان می دهد.در واقع می توان گفت که این امر همانا بزرگ کردن موقعیتهاست.در واقع این امر همان حلقه معیوب می باشد،بدین معنی که هر چقدر به افکار مزاحم خود توجه نشان دهید به همان اندازه بیشتر از وجود آنها آگاهی پیدا کرده وآنها را بزرگتر وموثرتر خواهید یافت وبه همین ترتیب تاثیرشان بیشتر خواهد شد.
۷- تفسیر اطلاعات مبهم
فردی که مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی باشد بیشتر از افراد عادی ،اطلاعات مبهم را به طور خطرناک تفسیرمی کند،به عنوان مثال اگر شما نسبت به بیماری ایدز وسواس داشته باشید ،وقتی لکه قرمز رنگی را در پیاده رو ببینید ،احتمالاًبیشتر از افراد دیگر آن را به عنوان لکه خون تصور خواهید کرد.در نتیجه بیش از دیگران آنر ا آلوده دانسته وخطرناک خواهید خواند.باید خاطر نشان سازیم که تفسیر اطلاعات مبهم از ویژگی های منحصر به فرد وسواس نیست ،بلکه در تمام بیماریهای اضطراب نیز دیده می شود .
۱-۲-۱-۱۰- سبب شناسی وسواس فکری – عملی‌
۱-۲-۱-۱۰-۱- عوامل زیست شناختی
- ناقل های عصبی : سیستم سروتونرژیک آزمایش‌های بالینی بسیاری که با داروهای مختلف به عمل آمده تأیید کننده این فرضیه است که بی‌نظمی (سیستم) سروتونین در پیدایش علائم افکار وسواسی و اعمال وسواسی در این اختلال در کار است. داده‌ها حاکی است که داروهای سروتونرژیک مؤثرتر از داروهایی هستند که بر سایر سیستم‌های نورترانسمیتر مؤثر واقع می‌گردند، معهذا اینکه سروتونین در علت اختلال وسواسی – جبری هم دخیل است یا خیر فعلاً معلوم نیست. مطالعات بالینی غلظت‌های متابولیت‌های سروتونین – مثلاً ۵- هیدروکسی ایندول استیک اسید (۵-HIAA) را که در مایع مغزی نخاعی (CSF) و میل ترکیبی و تعداد مکان‌های وابستگی پلاکتی ایمی پرامین حاوی تریتیوم (که به مکان‌های وابستگی پلاکتی ایمی پرامین حاوی تریتیوم (که به مکان‌های جذب مجدد سروتونین وابستگی پیدا می‌کند) را ارزیابی کرده و یافته‌های متفاوتی از این معیارها در بیماران مبتلا به اختلال وسواسی – جبری گزارش کرده‌اند. در یک مطالعه غلظت ۵-HIAA در CSF پس از درمان با کلومیپرامین کاهش یافت و توجه به سیستم سروتونرژیک را مطرح ساخت(۱۴).
- سیستم نورآدرنالین : در حال حاضر قرائن اندکی مبنی بر اختلال سیستم نورآدرنرژیک در OCD وجود دارد. گزارش‌های روایتی حاکی از بهبود علائم OCD با بهره گرفتن از کلونیدین خوراکی است، دارویی که میزان نوراپینفرین آزاد شده از پایانه‌های عصبی پیش سیناپسی را کاهش می‌دهد.
- نوروایمیونولوژی : به رابطه مثبت بین عفونت استرپتوکوکی و OCD ابراز شده است. عفونت استرپتوکولی بتا همولیتیک گروه A ممکن است تب روماتیسمی ایجاد کند و ۱۰ تا ۳۰ درصد بیماران مبتلا به کره سیدنهایم شده و خصوصیات وسواسی – جبری نشان می‌دهند.

از جمله علل این قضیه عبارتند از: یکنواختی محیط و استاندارد شدن بافت در بلوار گیلان، کاهش هویت بومی، ضعف در وجود ارتباطات غنی انسانی، فقدان حس زندگی جمعی، مهاجرپذیری، نوساز بودن محله و فقدان خاطرات جمعی، عدم انس با محیط، تغییر ذائقه و نگرش مردم به زندگی و غیره.
در مقایسه حس مکان در محله بلوار گیلان و محله ساغریسازان می­توان گفت، عامل بسیار مهمی که در ارتقای حس مکان در محله ساغریسازان وجود دارد، وجود ارتباطات قوی و غنی انسانی موجود در محله است که باعث می­ شود علی­رغم مشکلات بسیاری که این محله دارد(مشکلات اقتصادی، فرهنگی، زیرساختی و وجود بی­ عدالتی­های اجتماعی و اقتصادی در درون محله نسبت به بیرون آن) بخشی از افراد به مکان حس تعلق داشته باشند. درحالیکه می­توان گفت زندگی جمعی در محله بلوار گیلان به صورت کامل و تمامیتی یکدست و در کنار هم شکل نگرفته است و به قول مارتین هایدگر، متاسفانه سکونت در حد ساختن تنزل پیدا کرده است و حس هویت و یا تعلق به مکان بسیار ضعیف و خفیف است، به گونه ­ای که در بسیاری از ساکنان به نوعی حس جدا بودن از مکان دیده می­ شود که این ویژگی از عواملی چون نداشتن خاطره جمعی، فقدان فضاهای عمومی و تعاملات اجتماعی نشات می­گیرد. البته پارامترهای مثبتی مانند خوانایی مناسب و وجود کاراکتر ویژه در ارتقاء حس مکان مؤثر هستند، که باید مورد توجه واقع شوند.
بنابراین باید در برنامه­ ریزی و طراحی شهری به ارج­گذاری بیشتر به محلات سنتی و واجد هویت و نیز رعایت اصول متناسب با شرایط بومی هر منطقه در طراحی محلات نوساز، بیش از پیش توجه داشت. به طوری که بتوان از نقاط مثبت هر یک از محلات نوساز و سنتی استفاده کرد و نقاط ضعف آنها را به حداقل رساند و تحقق این امر بیش از هر چیز در گرو شناخت بلاواسطه و اندیشه متاملانه شهرسازان است.

حسن سجادزاده در مقاله­ای با عنوان نقش دلبستگی به مکان در هویت­بخشی به میدان­های شهری (مطالعه موردی: میدان آرامگاه شهر همدان) بیان کرده است که:
دلبستگی به مکان، نقطه تلاقی عناصر کالبدی، فعالیت­ها و مفاهیم ذهنی نسبت به مکان است. این حس دلبستگی موجب تبدیل فضا به مکانی با ویژگی­های حسی و رفتاری خاص برای افراد می­ شود. میدان با ابعاد مختلف احساسی، عملکردی- کالبدی و معنایی می ­تواند نقش مهمی در ارتقای کیفی فضاهای شهرهای امروز ایفا کند. در این میان، توجه به عوامل مؤثر در دلبستگی افراد به میدان­های شهری می ­تواند نقش مؤثری در هویت و مطلوبیت میدان­ها داشته باشد. با توجه به اهمیت دلبستگی به مکان در ارتقای کیفیت محیط، این تحقیق ضمن بررسی مفهوم دلبستگی و ابعاد آن، با تبیین شاخص­ های دلبستگی به مکان، نقش دلبستگی به مکان را در ایجاد مطلوبیت و هویت میدان های شهری بررسی می­ کند.
اساس این مقاله متکی بر یافته­های تحقیقی در مورد آزمون دلبستگی به مکان در ارتباط با یکی از میدان­های مهم واقع در مرکز شهر همدان، به نام میدان آرامگاه بوعلی سیناست. این پژوهش مبتنی بر مطالعات اسنادی، روش پیمایش، توصیفی و مشاهده­ای، با حجم نمونه ۲۰۰ نفر می­باشد. روش تحلیل این داده ­ها نیز با بهره گرفتن از آمارهای توصیفی و استنباطی انجام گرفته است. به منظور ارزیابی تاثیر دلبستگی به مکان در ایجاد فضایی باهویت از منظر استفاده­کنندگان، پرسش­ها در قالب سه شاخص احساسی، عملکردی و معنایی طراحی شده و بر اساس آن، آزمون­های مورد نظر به عمل آمده است. نتایج تحقیق حاضر نشان می­دهد، ضمن آنکه مؤلفه­ های “احساسی"، “عملکردی” و “معنایی” در ایجاد دلبستگی به میدان و در نهایت هویت­مندی میدان­های شهری، نقش مؤثری ایفا می­ کنند، در عین حال رابطه­ای مستقیم بین مؤلفه­ های مذکور نیز وجود دارد.
در ارتباط با مؤلفه­ های احساسی و نقش آن در دلبستگی به میدان­های شهری می­توان گفت، حس “آسایش"، “آرامش” و “تداعی خاطرات فردی و جمعی” به واسطه حضور در فضا، نقش مؤثری را در دلبستگی و در نهایت هویتمند شدن چنین فضاهایی داراست. همچنین “حس مردم­واری” میدان که ناشی از عوامل مختلفی نظیر حضور اقشار مختلف جامعه و تعاملات آنها در فضاست، موجبات ارتقاء تصور ذهنی شهروندان نسبت به میدان می­ شود.
در مورد ویژگی­های عملکردی و فعالیتی در میدان و تاثیر آن در ارتقای دلبستگی به میدان­های شهری، می­توان گفت برآورده کردن توقعات و انتظارات افراد از فعالیت­های موجود در میدان­های شهری و ارضای نیازهای فیزیولوژیکی، حیاتی و اقتصادی شهروندان از عوامل مهم در دلبستگی است.
همچنین در مورد دلبستگی معنایی نیز می­توان گفت، رخداد معانی و مفاهیم در فضای میدان وابسته به تجربیات شخصی و گروهی افراد است. این امر به شدت متاثر از تکرار بازدید و حضور مکرر افراد در میدان، تعامل اجتماعی افراد با همدیگر، حس تفاخر به مکان(هویت مکان)، موقعیت استقرار میدان و ویژگی­های فضایی و معماری میدان است. به این ترتیب می توان مؤلفه­ ها و شاخص­ های کلی در ارتباط با دلبستگی به میدان­های شهری را به صورت نمودار زیر بیان کرد:
شکل ۵- ۲ عوامل و مؤلفه­ های مؤثر در فرایند رخداد دلبستگی در میدان­های شهری
تحقیقات ثابت می­ کند ارزیابی بسیاری از شاخص­ های دلبستگی به این میدان بالاست و همین امر ذهنیت افراد را بر روی هویت آن مؤثر می­سازد. از این رو مقاله حاضر استدلال می­ کند بین دلبستگی به مکان و هویت آن، رابطه مستقیم وجود دارد که این امر می ­تواند در طراحی میدان­های شهری مورد توجه قرار گیرد. در بین عوامل مهم دلبستگی به میدان، از جمله می­توان به وجود آرامگاه بوعلی با معماری فاخر آن در مرکز میدان، امکان دسترسی مناسب به میدان، وجود عوامل و عناصر محیطی نظیر درختان سبز مناسب در میدان، فضاهای تجاری و روزمره اطراف میدان، جانمایی مناسب میدان به لحاظ موقعیت مرکزی در شهر، مناظر ذهنی و عینی مناسب میدان اشاره کرد. نتایج این تحقیق می ­تواند راهبرد مناسبی برای طراحی میدان­های شهری مطلوب در شهرهای معاصر فراهم کند.
۲-۶-۲ پیشینه خارجی تحقیق
ماین هاشس^[۶۵](۲۰۰۵) در رساله دکتری خود با عنوان تعلق مکانی شهرنشینان جدید نسبت به تحولات متداوم حومه­های شهری، بیان کرده است که:
در این پژوهش سعی بر آن است که با سنجش رضایتمندی و تعلق مکانی به طور جداگانه در چهار سایت متفاوت، رابطه بین رضایتمندی و تعلق مکانی شناسایی شود. به این منظور برای سنجش رضایتمندی شاخص­ های فیزیکی و اجتماعی و برای سنجش تعلق مکانی به طور مستقیم ابعاد مختلفِ مکان(عملکردی, عاطفی و شناختی) مورد سئوال قرار گرفته است. پرسش­های پژوهش در قالب سئوالات زیر می­باشد: ۱) کدام یک از ویژگی­های فیزیکی یا اجتماعی قابلیت پیش ­بینی تعلق مکانی را داراست؟ ۲) آیا ویژگی­های فردی و گرایشات هرشخص نقشی در تعلق مکانی آن فرد ایفا می­ کند؟ ۳) آیا بیش­تر شدن تعامل هر فرد با محیط مسکونی خود، باعث افزایش تعلق در وی می­ شود؟
این پژوهش با بهره گرفتن از روش پیمایش در چهار سایت مختلف در کارولینای شمالی انجام گرفته و هر سایت از نظر استعدادها و فرصت­ها دارای ویژگی­ها و شرایط خاص خود می­باشد. در نظر گرفتن سایت­های متفاوت با ویژگی­های مختلف، با توجه به پرسش­های پژوهش و برای تعمیم دادن کلی پژوهش به مدلی قابل استناد الزامی است. در چهار سایت تعدادِ ۱۴۹، ۱۷۱، ۱۶۳، ۱۵۰ پرسشنامه توزیع گشت که به طور متوسط ۳۰ درصد از آنان بازگردانده شد. پرسشنامه این پژوهش نیز از چهار بخش عمده تشکیل شده است. در بخش اول، ویژگی­های فردی با سئوالات کاملاً کیفی مورد سئوال قرار گرفته است؛ در بخش دوم، تعاملات اجتماعی اهالی؛ در بخش سوم، دفعات استفاده از محیط کالبدی و رضایتمندی از تسهیلات کالبدی و در بخش آخر پرسشنامه که از مهم­ترین ارکان این پژوهش است، تعلق مکانی به طور مستقیم مورد سئوال واقع شده است.
نتایج پژوهش بیانگر این است که تنوع اجتماعی از مهم­ترین عوامل ارتقاء تعلق مکانی در محدوده­های مورد مطالعه می­باشد. همچنین میزان تعاملات اجتماعی افراد نیز بر ارتقاء تعلق مکانی تاثیر بسزایی دارد(حتی تعاملاتی که در خارج از محیط مسکونی افراد وجود دارد، حس وابستگی عاطفی به محله را افزایش می­دهد). در انتهای این پژوهش، بررسی هر چه بیش­تر نوع تعاملات در شکل­ گیری حس تعلق به مکان ضروری دانسته و از میان عوامل فیزیکی نیز، قابلیت پیاده­روی از مهم­ترین عوامل ارتقاء حس تعلق افراد شناخته و بر ایجاد انگیزه­ های پیاده­روی برای کارهای روزمره افراد تاکید شده است.
لیلا اسکنل و رابرت گیفورد^[۶۶](۲۰۱۰) در مقاله­ای با عنوان تعریف تعلق مکانی: چارچوب سازمان یافته سه بُعدی، بیان کرده ­اند که:
تعلق مکانی به صورت گسترده مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته، به روش­های گوناگون تعریف شده است و تعاریف مختلف از این مفهوم بررسی و شناخته شده ­اند. این مقاله نیز در راستای شناخت و تعریف تعلق مکانی، در یک چارچوب سه بُعدی، متشکل از(فرد- فرایند- مکان) به مفهوم تعلق مکانی پرداخته است که به دلیل شمول تمامی معانی ارائه شده از این مفهوم می ­تواند در حوزه تحقیقات تجربی و تئوریک مورد استفاده قرار گیرد و رشد هر یک از این ابعاد سه گانه در نهایت محققان را به درک و رسیدن به تعریفی جامع­تر از تعلق مکانی کمک کند. در مدل سه بُعدی تعلق مکانی، بُعد اول فاعل یا شخصی است که به مکان تعلق پیدا می­ کند که در دو سطح فردی و جمعی اتفاق می­افتد. بُعد دوم فرایند روانشناختی و چگونگی تاثیر احساس، شناخت و رفتار در تعلق است. بُعد سوم نیز مفعول یا موضوع مورد تعلق، شامل مشخصات و ماهیت مکان می­باشد.
بُعد شخصی(فردی و جمعی): در سطح فردی، تعلق مکانی بیانگر رابطه­ای است که شخص با یک مکان خاص برقرار می­ کند. تعلق به مکان در بسترهایی که یادآور خاطرات شخصی هستند، قوی­تر است. این نوع از تعلق به مکان منجر به شکل­ گیری حس پایداری از “خود” در انسان خواهد شد و مکان از طریق تجربیات شخصی برای فرد پرمعناتر می­گردد. در سطح جمعی، تعلق مکانی معنای نمادین و سمبلیک یک مکان را که برای همگان مشترک است دربرمی­گیرد.
بُعد فرایند: فرایند، متوجه ماهیت تعامل روانشناختی و روشی است که افراد و یا گروه­ ها با مکان ارتباط برقرار می­ کنند و دارای ابعاد عاطفی, شناختی و رفتاری می­باشد. عاطفه و احساس جنبه های بسیار مهمی­اند که به وسیله­ آن مردم به مکان­هایشان معنا می­بخشند. این نوع از جذبه مکان انگیزه حضور و گذراندن وقت در آن بوده و بر پیوندهای حسی فرد با یک مکان خاص تکیه دارد. شناخت، جزء دیگر تعلق مکانی است. خاطرات، اعتقادات، معانی و دانشی که افراد نسبت به مکان­های خاص دارند، آن مکان­ها را برایشان مهم می­ کند. از طریق خاطرات، مردم برای مکان­ها معنا خلق کرده و آن را با تعریفی که از “خود” دارند مرتبط و با مکان زندگی­شان پیوند برقرار می­ کنند و مکانی که قابلیت خاطره ساختن برای مردم را داشته باشد، باعث افزایش تعلق مکانی در آنها می­ شود. بُعد رفتار به چگونگی رفتار در مکان و نحوه­ بروز تعلق مکانی در رفتار اشاره دارد که تحت تاثیر محیط تجربه شده و نیز تجربه­ فرد در گذشته است.
بُعد مکان: مهم­ترین بعد تعلق مکانی را “مکان” تشکیل می­دهد و اینکه فرد به کدام ویژگی مکان تعلق پیدا کرده است. “مکان ارجاع به بستری دارد که افراد احساسی و یا فرهنگی به آن تعلق یافته­اند". این بعد در مقیاس­های مختلف خانه، محله و شهر و در دو سطح تعلق کالبدی و اجتماعی به مکان مورد مطالعه قرار گرفته است. این چارچوب سه بُعدی، مفاهیم مربوط به تعلق مکانی را سازماندهی و آنها را مشخص می­ کند.
سرن بوگاک^[۶۷](۲۰۰۹) در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی در محدوده بیگانه، بیان کرده است که:
در این مقاله مسائل ناشی از جابجایی غیر­ارادی پناهندگان تُرک قبرس(که پس از آتش­بس ِسال ۱۹۷۴، اجباراً از جنوب به خانه­های تحت کنترل قبرسی­های یونانی در بخش شمالی جزیره قبرس نقل مکان کردند) مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش با بهره گرفتن از اطلاعات به دست آمده از پرسشنامه، مصاحبه نیمه­ساختار­یافته و نقشه­ها، به مطالعه و تجزیه و تحلیل تعلق مکانی پناهندگانی که تحت شرایط غیر­معمول ناشی از جابجایی اجباری و توأم با اشغال خانه­های رها شده شان توسط افرادی که خانه­هایشان را در جنگ یا خصومت­های قومی از دست داده و آواره شده بودند، پرداخته است. این مطالعه همچنین به مقایسه تعلق مکانی پناهندگان اولیه با فرزندانشان که در جامعه جدید به دنیا آمده و رشد کرده ­اند، می ­پردازد.
نتایج حاصل از این مطالعه نشان می­دهد که انتظارات افراد موردِ مطالعه از آینده، تعلق مکانی آنان را به خانه و جامعه جدید شکل می­دهد، درحالیکه میزان تعلق افراد به جامعه و مکان زندگی قبلی­شان نقش مهمی را در فرایند تعلق بازی می­ کند. از سوی دیگر نسل­های جوان­تر بیشتر از نسل­های مسن­تر نسبت به محیط فعلی­شان احساس تعلق می­کردند و این در حالی است که آنان نمی­خواهند با محیط جدیدشان شناخته و ارزیابی شوند.
ماریا لویچکا^[۶۸](۲۰۰۸) در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی، هویت مکانی و حافظه مکانی- بازگرداندن گذشته شهر فراموش شده، بیان کرده است که:
این مقاله به بررسی حافظه جمعی در ساکنان دو شهر، لویو در اوکراین(قبلاً لوو متعلق به لهستان) و وروکلاو درلهستان(قبلاً برسلاو متعلق به آلمان) و ارتباط آن با تعلق مکانی می ­پردازد. با توجه به تغییرات سرزمینی در اروپای شرقی و مرکزی پس از جنگ جهانی دوم، این دو شهر به کشوری دیگر پیوستند و تابعیت ساکنین این شهرها نیز متعاقب آن تغییر کرد. به همین منظور، این مطالعه بر روی خاطرات از محل اقامت و ارتباط آن با هویت مکان و تعلق مکانی متمرکز شده است.
در این پژوهش، نمونه ­ای از ۲۰۰ شرکت­کننده از سه ناحیه لویو و ۳۰۱ شرکت­کننده از چهار ناحیه وروکلاو در تعدادی از مفاهیم، از جمله هویت مکانی(منطقه شهر، شهرستان، منطقه کشور، ملت، اروپا، جهان، انسان)، تعلق مکانی(آپارتمان، خانه، محله، منطقه شهر، شهرستان) و حافظه مکانی(حافظه از شهرستان، منطقه شهرستان، خیابان، و خانه) مورد بررسی قرار گرفتند.
نتایج پژوهش حاضر نشان می­دهد که در مورد متغیر حافظه مکانی، تعصب قومیِ قوی و مشابهی در هر دو شهر از سوی ساکنین در مورد شهری که در آن سکونت دارند و خاطره جمعی­شان از شهر، به چشم می­خورد که با مکانیسم­های متفاوت زمینه ای، از جمله عوامل تعصب هویت ملی در لویو و متغیرهای جمعیت شناختی(سن) و عدم هویت­مکانی در وروکلاو همراه است. از سویی با توجه به اینکه در لویو، شهر به عنوان نماد ملی شناخته می­ شود و در ذیل تعلق ملی است اما در وروکلاو، شهر به عنوان یک نماد مستقل محسوب می­ شود، نتایج بدست آمده بیانگر این است که بین میزان تعلق مکانی در مرتبه بالا، هویت(ملی) و یا پایین، هویت(محلی) با میزان تعصب قومی افراد به خاطره و برداشت­شان از گذشته­ی قبل از جنگ در دو شهر رابطه وجود دارد. این یافته­ ها در مدل­های دو فرآیندی ادراک تفسیر و در جهت ادراک مکان مورد استفاده قرار می­گیرند.
کارمن هیلداگو و برناندو هرناندز^[۶۹](۲۰۰۱) در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی: پرسش­های مفهومی و تجربی، بیان کرده ­اند که:
یکی از محدودیت­ها در مطالعه تعلق به مکان، تعداد اندک مطالعات در ابعاد فضایی و کالبدی مکان است. جدای از برخی از مطالعات در رابطه با تحلیل تعلق به مکان(در مقیاس خانه)، تحقیقات محدودی در رابطه با دیگر مکان­ها و فضاها در سایر مقیاس­ها وجود دارد. بدین معنا ما نمی­دانیم که تا چه اندازه مردم می­توانند نسبت به مقولات فضایی و کالبدی در مقیاس­های دیگر (مکان­های بزرگتر و کوچکتر) تعلق پیدا کنند و یا اینکه تا چه حد محدوده مکان در سطح و مراحل اولیه تعلق تاثیرگذار است(مثل پیش­فرض بسیاری از مطالعات). از سوی دیگر اکثر مطالعات انجام شده بر روی تعلق به مکان، به این مفهوم تنها از جنبه­ محیط اجتماعی نگریسته­اند، تنها تعداد کمی از پژوهش­ها ابعاد و ویژگی­های کالبدی و فیزیکی یک مکان را در تعریف­ها و مفاهیم خود مورد مطالعه قرار داده­اند و نیز تعداد کمتری این وجه را وارد کار عملیاتی نموده ­اند.
در این پژوهش، تعلق مکانی از طریق سه مقیاس مکانی(خانه، محله و شهر) و دو بعد کالبدی و اجتماعی به منظور انجام برخی مقایسه­ها در مقیاس­های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است و به این منظور ۱۷۷ مصاحبه با افراد مختلفی از نواحی متفاوت سانتاکروز تنه ریف انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که تعلق مکانی به درجات مختلفی در مقیاس­ها و ابعاد فضایی و کالبدی مختلف توسعه و افزایش می­یابد.
در نتیجه می­توان گفت: ۱) تعلق به محله نسبت به تعلق به خانه و شهر در سطح پایین­تری قرار دارد ۲) تعلق اجتماعی بیش­تر از تعلق کالبدی است و ۳) درجه تعلق به مکان با سن و جنس رابطه دارد.
مارینو بنایوتو^[۷۰] و همکاران(۱۹۹۹) در مقاله­ای با عنوان ادراک کیفیت محیطی و تعلق همسایگان در محیط­های شهری، بیان کرده ­اند که:
این پژوهش سعی بر شناسایی مهم­ترین شاخص­ های کیفیت ادراکی محیط مسکونی(PREQ) بر روی تعلق همسایگان دارد. اهداف تحقیق: ۱) مقایسه ساختار مفاهیم کیفیت محیط ادراکی و تعلق همسایگان و ۲) بهبود ابزار اندازه ­گیری سنجش کیفیت ادراکی.
این پژوهش بر روی ۴۹۷ نفر در۲۰ الگوی همسایگی متفاوت در شهر رُم از طریق توزیع پرسشنامه انجام گرفته است(الگوی همسایگی یا محله­ای که در این پژوهش مطرح گردید، در فرهنگ عامه ایتالیا Quarttier نامیده می­ شود که لزوماً مبتنی بر تقسیم ­بندی­های سیاسی و برنامه­ ریزی شهر رُم نیست). در حدود ۲۵ نفر از هر همسایگی مورد پرسش قرار گرفته و این انتخاب بر اساس مدت اقامت­های مختلف و خصوصیات مختلف جمعیت­شناسی همچون سن و جنس انجام شده است. جنسیت، سن، سطح اجتماعی- اقتصادی(که از بسیار پایین تا بسیار بالا طبقه ­بندی شده)، سطح تحصیلات، شغل، تعداد نفرات در هر خانه و یا واحد مسکونی، مدت اقامت در شهر رُم و در نهایت مدت اقامت در محله خود، از خصوصیات جمعیت­شناختی مورد توجه در این پژوهش می­باشند.
در این تحقیق ۱۱ مقیاس اندازه ­گیری رضایتمندی از کیفیت محیط مسکونی و همچنین ۱ مقیاس برای سنجش تعلق همسایگان به کار رفته است: ۳ بعد، جنبه فضایی محله(معماری و برنامه­ ریزی فضایی، دسترسی­های زمین، فضای سبز)، ۱ بعد، جنبه انسانی(انسان­ها و روابط اجتماعی)، ۴ بعد، عملکردهای محله(حمل و نقل، رفاهی، تجاری، تاسیسات و تجهیزات) و در نهایت ۳ بعد، جنبه­ های زمینه­ای(سرعت زندگی، سلامت زیست­محیطی، نگهداری و تعمیرات) محله را مورد بررسی قرار می­ دهند.
بر اساس نتایج پژوهش، از میان متغیرهای مطرح شده، خصوصیات اقتصادی و مدت زمان اقامت بیشترین تاثیر را بر روی تعلق مکانی داشتند، این در حالی است که تعداد افراد در واحد مسکونی تاثیر معنی­داری بر روی تعلق مکانی نداشت. همچنین متغیرهای رضایتمندی به طور مستقیم با تعلق مکانی ارتباط دارند. در میان خصوصیات جمعیت­شناسی، متغیر اقتصادی بهترین عامل پیش ­بینی­کننده رضایتمندی می­باشد، این در حالی است که جنسیت و سن تاثیر معنی­داری بر روی رضایتمندی نداشتند. از میان مقیاس­های مطرح شده برای اندازه ­گیری رضایتمندی از کیفیت محیطی، خصوصیات معماری و برنامه­ ریزی شهری همچون تجسم و زیبایی شهری از میان دیگر خصوصیات بیش­ترین تاثیر را بر روی رضایتمندی و تعلق مکانی داشتند و در میان تسهیلات کالبدی، کاربری­های ورزشی و فرهنگی نسبت به کاربری­های آموزشی و درمانی دارای وزن بیش­تری بودند. در نهایت کمترین درجه تاثیرگذاری بر کیفیت ادراکی محیط و تعلق مکانی همسایگان، دسترسی­ها بود.
۳-۶-۲ جمع­بندی پیشینه تحقیق
جلال تبریزی در رساله دکتری خود با عنوان تاثیر نوسازی شهری فن­گرا بر ایجاد حس لامکانی(با مطالعه موردی پروژه نواب تهران) بیان کرده است که رابطه معنی­داری بین برنامه­ ریزی فن­گرا(اقتداری، از بالا به پایین، غیرمشارکتی) و ایجاد حس لامکانی- احساس عدم تعلق به مکان- وجود دارد و بر ضرورت به رسمیت شناختن سهم و اعانت جغرافیای انسانگرا در برنامه­ ریزی شهری (غیر­فن­سالارانه و مشارکتی) تاکید می­ کند. محمد صادق فلاحت در رساله دکتری خود با عنوان نقش طرح کالبدی در حس­مکان(مقایسه حس­مکان پنج مسجد معاصر با طرح سنتی و نوآورانه در تهران) بیان کرده است که طراحی مناسب از لحاظ ابعاد، فرم، بافت و روابط فضایی به عنوان مهم­ترین ویژگی کالبدی، تاثیر مهمی بر ذهنیت، ادراک استفاده­کنندگان و احساس آنها نسبت به مکان (مسجد) دارد.
نرگس کریمی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان تبیین جایگاه نشانه­ها در فضای شهری و بررسی تاثیرات آن بر حس تعلق به مکان(با مطالعه موردی خیابان ولیعصر تهران) بیان کرده است که نشانه­ های واقع در مکان- کالبد و فعالیت- و تصویر ذهنی که از آن باقی می­ماند در شکل­ گیری تعلق مکانی از مؤثرترین عوامل هستند. سید پرهام میردامادی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان ارتقاء کیفیت محیط­های شهری با تأکید بر رویکرد مکانی(با مطالعه موردی محله ولنجک تهران) بیان کرده است که کیفیت مکانی مطلوب شهری سبب بوجود آمدن حس تعلق در شهروندان می­ شود. کیفیت مکانی به طور مستقیم با سنجش رضایتمندی، قابل سنجش است و رضایتمندی نیز بر روی تعلق اهالی به محله، به طور مستقیم تاثیرگذار می­باشد. معصومه جوادی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان تأثیر فضاهای مجازی بر حس تعلق به مکان در کلانشهر مشهد، بیان کرده است که استفاده فزاینده از اینترنت می ­تواند بر متغیرهای رفت و آمد در محله، همبستگی بین همسایگان، عدم اهمیت فضای محله، فقدان پیوند اجتماعی بین افراد محله، انزوای اجتماعی و کاهش دیدار افراد در مکان­های عمومی، ضعف تعلق اجتماعی افراد، کاهش پیاده­روی و در نهایت کاهش حس تعلق به مکان به عنوان پیامدهای اجتماعی استفاده از اینترنت تاثیرگذار باشد. غلامرضا ابراهیمی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان تحلیل و بررسی تعلق مکانی ساکنین ایرانی و افغانستانی در شهر مشهد(با مطالعه موردی شهرک گلشهر مشهد) بیان کرده است که بین حس تعلق مکانی ساکنین ایرانی و مهاجرین افغان ساکن در شهرک گلشهر تفاوت معناداری وجود ندارد اما میزان حس تعلق مکانی نسل اول مهاجرین نسبت به نسل دوم مهاجرین که اکثراً متولد ایران هستند، به شکل معنی‌داری تفاوت دارد و نسل اول نسبت به نسل دوم احساس تعلق مکانیِ بیشتری نسبت به شهرک گلشهر دارند.
حمیدرضا وارثی و دیگران در مقاله­ای با عنوان تحلیل و ارزیابی احساس هویت ساکنین در شهرهای جدید(با مطالعه موردی شهر جدید فولادشهر) بیان کرده ­اند که اگرچه توجه منفرد به استانداردهای کمّی شهرسازی و چشم­پوشی از استانداردهای کیفی، مانع تقویت و شکل­ گیری حس تعلق مکانی شهروندان در فولادشهر شده است، اما میان مدت سکونت در شهر جدید فولادشهر، رضایت ساکنین از دسترسی به خدمات شهری و تعلق مکانی ساکنین رابطه معناداری وجود دارد. حمیدرضا وارثی و دیگران در مقاله­ای با عنوان بررسی و تحلیل مؤلفه‌های هویت شهری و رابطه آن با میزان تعلق مکانی ساکنین شهرهای جدید(با مطالعه موردی شهر گلبهار) بیان کرده ­اند که رابطه معناداری بین مؤلفه­ های هویت­بخش شهری و حس تعلق مکانی در شهر گلبهار وجود دارد و بر تدبیر راهکارهایی جهت شناخت و به کارگیری مؤلفه­ های مختلف هویت شهری در مراحل مختلف احداث و توسعه این شهرها، به منظور افزایش حس تعلق مکانی تاکید کرده ­اند. یعقوب زنگنه و سعید حسین­آبادی در مقاله­ای با عنوان تحلیلی بر تعلق مکانی و عوامل مؤثر بر آن در سکونتگاه­های غیررسمی(با مطالعه موردی محدوده­ شرق کال عیدگاه سبزوار) بیان کرده ­اند که سطح تعلق مکانی ساکنان شرق محدوده کال عیدگاه- به عنوان یک سکونتگاه غیررسمی- در حد بالایی است که به عنوان یک پتانسیل مهم می ­تواند راهگشای این مکان­ها به سوی پایداری باشد و میان کیفیت روابط اجتماعی، امنیت عمومی و در کل کیفیت وضعیت اجتماعی و کالبدی- محیطیِ محدوده شرق کال عیدگاه با سطح تعلق مکانی رابطه معناداری وجود دارد. محمد رحیم رهنما و محمد محسن رضوی در مقاله­ای با عنوان بررسی تاثیر حس تعلق مکانی بر سرمایه اجتماعی و مشارکت در محلات شهر مشهد، بیان کرده ­اند که تاثیرگذاری حس تعلق مکانی در افزایش سرمایه اجتماعی از طریق متغیر واسطه­ای مشارکت قابل تبیین است، بنابراین داشتن جوامعی با سرمایه ­های اجتماعی بالا و مشارکت آگاهانه شهروندان مستلزم وجود حس تعلق به مکان، محله و شهر است و یکی از راه­های افزایش این حس نیز برنامه­ ریزی کالبدی و مناسب­سازی محلات است. علی صمیمی شارمی و پروین پرتوی در مقاله­ای با عنوان بررسی و سنجش حس مکان در محلات ارگانیک و برنامه­ ریزی شده(با مطالعه موردی محلات ساغریسازان و بلوار گیلان در شهر رشت) بیان کرده ­اند که هر کدام از محلات برنامه­ ریزی شده و ارگانیک بلوار گیلان و ساغریسازان، پارامترهای مثبت و منفی در تحقق حس مکان دارند، ولی افراد در محله بلوار گیلان(محله برنامه­ ریزی شده) از نظر حس مکان در وضعیت ضعیف­تری نسبت به محله ساغریسازان(محله ارگانیک) قرار دارند، که از جمله علل این قضیه وجود ارتباطات قوی و غنی انسانیِ موجود در محله ساغریسازان است که باعث می­ شود علی­رغم مشکلات بسیاری که این محله دارد، بخشی از افراد به مکان حس تعلق داشته باشند. درحالیکه زندگی جمعی در محله بلوار گیلان به صورت کامل و تمامیتی یکدست شکل نگرفته و حس تعلق به مکان بسیار خفیف و ضعیف است. علی جوان فروزنده و قاسم مطلبی در مقاله­ای با عنوان حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل­دهنده آن، بیان کرده ­اند که حس تعلق به مکان منطبق بر مدل شکل­ گیری معنا در محیط(برآیند تعامل فرد، دیگران و محیط) است که در بُعد فردی، وابسته به مشخصات و ویژگی­های فردی- انگیزش­ها، شایستگی­ها و شناخت افراد نسبت به مکان- بوده؛ در بُعد دیگران، ریشه در تعاملات اجتماعی و ارتباط فرد و دیگران در محیط دارد و در بُعد محیط، نقش محیط و ویژگی­های کالبدی در شکل­ گیری معنای حس تعلق به مکان مطرح می­باشد. حسن سجادزاده در مقاله­ای با عنوان نقش دلبستگی به مکان در هویت­بخشی به میدان­های شهری(با مطالعه موردی میدان آرامگاه شهر همدان) بیان کرده است که شاخص­ های دلبستگی به مکان(احساسی: آسایش/آرامش/خاطره انگیزی/ حس مردم­واری و مباهات؛ عملکردی: ارضای نیازهای روزانه و زیست­محیطی/ امکان فضایی برای مکث؛ معنایی: هویتمندی فضا/موقعیت استقرار/کیفیت فضایی و معماری) در ایجاد دلبستگی به میدان و در نهایت هویتمندی میدان­های شهری، نقش مؤثری ایفا می­ کنند.
ماین هاشس در رساله دکتری خود با عنوان تعلق مکانی شهرنشینان جدید نسبت به تحولات متداوم حومه­های شهری، بیان کرده است که با سنجش رضایتمندی(توسط شاخص­ های فیزیکی و اجتماعی) و تعلق مکانی به طور جداگانه در چهار سایت متفاوت، می­توان دریافت که در میان شاخص­ های اجتماعی، تنوع اجتماعی و میزان تعاملات اجتماعی و در میان شاخص­ های فیزیکی نیز، قابلیت پیاده­روی از مهم­ترین عوامل ارتقاء حس تعلق مکانی در محدوده­های مورد مطالعه می­باشد. لیلا اسکنل و رابرت گیفورد در مقاله­ای با عنوان تعریف تعلق مکانی: چارچوب سازمان یافته سه بُعدی، بیان کرده ­اند که تعریف حس تعلق به مکان منطبق بر یک چارچوب سه بُعدی، متشکل از(فرد- فرایند- مکان) می­باشد که بُعد اول فاعل یا شخصی است که به مکان تعلق پیدا می­ کند که در دو سطح فردی و جمعی اتفاق می­افتد؛ بُعد دوم فرایند روانشناختی و چگونگی تاثیر احساس، شناخت و رفتار در تعلق است؛ و بُعد سوم نیز مفعول یا موضوع مورد تعلق، شامل مشخصات و ماهیت مکان می­باشد. سرن بوگاک در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی در یک محدوده بیگانه، بیان کرده است که انتظارات افراد موردِ مطالعه از آینده، تعلق مکانی آنان را به خانه و جامعه جدید- به دلیل مهاجرت اجباری به یک محدوده بیگانه- شکل می­دهد، درحالیکه میزان تعلق افراد به جامعه و مکان زندگی قبلی­شان نقش مهمی را در فرایند تعلق بازی می­ کند. از سوی دیگر نسل­های جوان­تر بیشتر از نسل­های مسن­تر نسبت به محیط فعلیشان احساس تعلق می­ کنند و این در حالی است که آنان نمی­خواهند با محیط جدیدشان شناخته و ارزیابی شوند. ماریا لویچکا در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی، هویت مکانی و حافظه مکانی- بازگرداندن گذشته شهر فراموش شده، بیان کرده است که بررسی و مقایسه حافظه جمعی در ساکنان دو شهر، لویو در اوکراین(قبلاً لوو متعلق به لهستان) و وروکلاو درلهستان(قبلاً برسلاو متعلق به آلمان) و ارتباط آن با تعلق مکانی نشانگر این است که در مورد متغیر حافظه مکانی، تعصب قومیِ قوی و مشابهی در هر دو شهر از سوی ساکنین در مورد شهری که در آن سکونت دارند و خاطره جمعی­شان از شهر، به چشم می­خورد. از سویی با توجه به اینکه در لویو، شهر به عنوان نماد ملی شناخته می­ شود و در ذیل تعلق ملی است اما در وروکلاو، شهر به عنوان یک نماد مستقل محسوب می­ شود، نتایج بدست آمده بیانگر این است که بین میزان تعلق مکانی در مرتبه بالا، هویت(ملی) و یا پایین، هویت(محلی) با میزان تعصب قومی افراد به خاطره و برداشت­شان از گذشته­ی قبل از جنگ در دو شهر رابطه معناداری وجود دارد. کارمن هیلداگو و برناندو هرناندز در مقاله­ای با عنوان تعلق مکانی: پرسش­های مفهومی و تجربی، بیان کرده ­اند که بررسی تعلق مکانی از طریق سه مقیاس مکانی(خانه، محله و شهر) و دو بعد کالبدی و اجتماعی به منظور انجام برخی مقایسه­ها در مقیاس­های مختلف بیانگر این است که تعلق مکانی به درجات مختلفی در مقیاس­ها و ابعاد فضایی و کالبدی مختلف توسعه و افزایش می­یابد و می­توان گفت: ۱) تعلق به محله نسبت به تعلق به خانه و شهر در سطح پایین­تری قرار دارد ۲) تعلق اجتماعی بیش­تر از تعلق کالبدی است و ۳) درجه تعلق به مکان با سن و جنس رابطه دارد. مارینو بنایوتو و همکاران در مقاله­ای با عنوان ادراک کیفیت محیطی و تعلق همسایگان در محیط­های شهری، بیان کرده ­اند که بررسی و شناسایی مهم­ترین شاخص­ های کیفیت ادراکی محیط مسکونی(PREQ) بر روی تعلق همسایگان در شهر رُم بیانگر این است که متغیرهای رضایتمندی به طور مستقیم با تعلق مکانی ارتباط دارند و از میان متغیرهای مطرح شده، متغیر اقتصادی بهترین عامل پیش ­بینی­کننده رضایتمندی می­باشد. از میان مقیاس­های مطرح شده برای اندازه ­گیری رضایتمندی از کیفیت محیطی، خصوصیات معماری و برنامه­ ریزی شهری از میان دیگر خصوصیات بیش­ترین تاثیر را بر روی تعلق مکانی داشتند؛ در میان تسهیلات کالبدی، کاربری­های ورزشی و فرهنگی نسبت به کاربری­های آموزشی و درمانی دارای وزن بیش­تری بودند و در نهایت کمترین درجه تاثیرگذاری بر کیفیت ادراکی محیط و تعلق مکانیِ همسایگان، دسترسی­ها بود.
همانطور که در ارائه پژوهش­های پیشین مشاهده گردید، عوامل متفاوتی در رابطه با حس تعلق به مکان با رویکردهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته­اند. در برخی از این پژوهش­ها به جنبه­ های صرفاً کالبدی توجه شده و فضای کالبدی و ویژگی­های مرتبط با آن، مورد مطالعه قرار گرفته­اند(فلاحت،۱۳۸۵. میردامادی،۱۳۹۱. وارثی،۱۳۹۰. کریمی،۱۳۹۰. بنایوتو،۱۹۹۹). در برخی دیگر از پژوهش­ها نیز با بی­اعتنایی به این جنبه از فضا، جنبه­ های شخصی و یا اجتماعی برجسته شده و ویژگی­های مرتبط با آنها مورد توجه واقع شده ­اند(رهنما و رضوی،۱۳۹۱). در تعدادی از این تحقیقات نیز سعی شده است با تلفیق عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان - ابعاد شخصی، اجتماعی و کالبدی- به فهم بهتری از این مفهوم دست یافت(شارمی و پرتوی،۱۳۸۸. تبریزی،۱۳۸۲. زنگنه و حسین­آبادی،۱۳۹۲. اسکنل و گیفورد،۲۰۱۰. هاشس،۲۰۰۵. هیدالگو وهرناندز،۲۰۰۱).
با مرور پیشینه تحقیق می­توان دریافت که از بزرگترین دلایل عدم موفقیت اسکان­های رسمی (شهرهای جدید) در زمینه ­های مختلف، بی­هویتی، عدم تعلق مکانی ساکنین و وجود نگاهی صرفاً کمّی در این شهرها است، بحران در هویت و عدم تعلق مکانی پیامدهای ناگواری مثل مسئولیت گریزی، دلزدگی و بی ­تفاوتی را در این شهر­ها به دنبال خواهد داشت. از سویی در اسکان­های غیررسمی نیز با توجه به معضلات و مشکلات عدیده­ای که در آنها به چشم می­خورد، مسئله هویت و تعلق مکانی ساکنین، حائز اهمیت است. بدین منظور توجه به جنبه­ها و عوامل مختلف شکل­ گیری حس تعلق به مکان از جمله مهمترین اهداف این پژوهش است.
با توجه به اینکه در پژوهش­های مورد مطالعه­ پیشین، توجه به ابعاد مختلف این مسئله از طریق الگوهای دو یا چند بُعدی مورد بررسی واقع شده است. در این پژوهش سعی بر این است که الگویی مورد استفاده قرار گیرد که بیشترین ابعاد این مفهوم و عوامل مؤثر بر آن را با بهره گرفتن از مبانی نظری، توجه به ادبیات پژوهشی و تحقیقات انجام گرفته­ی پیشین، پوشش دهد. به عبارتی در پژوهش­های مورد مطالعه­ پیشین، اغلب یا به یکی از ابعاد- بیشتر بُعد کالبدی- مفهوم حس تعلق به مکان پرداخته شده است و یا اینکه در صورت بررسی این مفهوم از طریق مدل چند بُعدی- به جز تعداد معدودی- بعد کالبدی اثرگذار بر حس تعلق مکانی برجسته­تر از سایر ابعاد مورد بررسی و توجه قرار گرفته است. به این منظور در پژوهش حاضر، سعی بر آن است که با ارائه یک مدل چند بُعدی، ابعاد مختلف حس تعلق به مکان(عاطفی، شناختی، رفتاری) و عوامل مؤثر بر آن(سرمایه اجتماعی، سرمایه­فرهنگی، نگرش به ویژگی­های فضایی- کالبدی، مدت زمان سکونت، عوامل شخصی و زمینه­ای) مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و با سنجش حس تعلق به مکان و عوامل مؤثر بر آن در اسکان­های رسمی و غیررسمی و مقایسه نتایج حاصل از آن، بتوان به درک بهتری از حس تعلق مکانی و عوامل مؤثر بر آن در این نوع از اسکان­ها دست یافت.
۷-۲ چارچوب نظری
افراد اغلب برای شناساندن خود، به مکانی خاص اشاره دارند. می­توان گفت بخشی از شخصیت وجودی هر انسان که هویت فردی وی را می­سازد مکانی است که خود را با آن می­شناسد و به دیگران معرفی می­نماید. یکی از اساسی­ترین وجوه ارتباط انسان و مکان، حس تعلق مکانی است که باعث بروز الگوهای رفتاری متفاوتی در مکان سکونت افراد می­گردد. حس تعلق، در یک رابطه و تجربه میان انسان و محیطِ اجتماعی- کالبدی در مکانی خاص پدید می ­آید و از آن تاثیر می­پذیرد. به بیان اسکنل و گیفورد(۲۰۱۰) این حس سه بُعد عاطفی, شناختی و رفتاری دارد. رابطه مردم- مکان بی شک رابطه­ای احساسی با یک مکان خاص است. به اعتقاد توآن^[۷۱] احساس جنبه بسیار مهمی است که به وسیله آن مردم به مکان­هایشان معنا می­بخشند(Casakin & Kreitler,2008:81 به نقل از Scannell & Gifford,2010). این نوع از جذبه مکان انگیزه حضور و گذراندن وقت در آن بوده و بر پیوند­های حسی فرد با یک مکان خاص تکیه دارد(Warzecha & Lima,2001:32 به نقل ز Scannell & Gifford,2010). شناخت، جزء دیگر تعلق مکانی است. خاطرات، اعتقادات، معانی و دانشی که افراد نسبت به مکان­های خاص دارند، آن مکان­ها را برایشان مهم می­ کند. از طریق خاطرات، مردم برای مکان­ها معنا خلق کرده و آن را با تعریفی که از “خود” دارند مرتبط و با مکان زندگی­شان پیوند برقرار می­ کنند. مکانی که قابلیت خاطره ساختن برای مردم را داشته باشد، باعث افزایش تعلق­مکانی در مردم می­ شود(Scannell & Gifford,2010:3). بُعد رفتار به چگونگی رفتار در مکان اشاره دارد که تحت تاثیر محیط تجربه شده و نیز تجربه فرد در گذشته است(تریب به نقل از پاکزاد،۱۳۹:۱۳۸۸). اهمیت بعد رفتاری تا آنجاست که کانتر تفاوت میان انسان­ها را ناشی از تفاوت میان چگونگی تعامل آنان با محیطشان می­داند(Canter,1971). از نظر لو و آلتمن تعلق مکانی از منظر هویتی، مبین وابستگی فرد به محیط اجتماعی است که در آن زندگی می­ کند، تعلق به مکان مبنایی برای درک فرد و گروه نسبت به محیط است و معمولاً در محیط فرهنگی به وجود می ­آید. بنابراین تعلق به مکان، چیزی بیش از تجربه عاطفی و شناختی بوده و باورهای فرهنگی مرتبط­کننده افراد به مکان را نیز شامل می­ شود(Altman & Low,1992). بنابراین تعلق مکانی امری فرهنگی و چندبُعدی است که عوامل بسیاری نظیر خصوصیات فردی، سرمایه­فرهنگی، سرمایه­اجتماعی، نگرش به ویژگی­های فضایی- کالبدی و مدت زمان اقامت زمینه­ ساز ایجاد, تقویت یا عدم ایجاد این حس هستند.
تکوین پیوندهای اجتماعی و حضور در شبکه ­های اجتماعی در مکانی معین، باعث پدیداری روح جمعی میان ساکنان آن مکان می­گردد، بطوریکه مکان خاص یادآور خاطرات جمعی افراد می­ شود و همین امر نوعی حس تعلق به مکان را در آنان ایجاد می­ کند. بر این اساس رابطه­ای عمیق میان حس تعلق به مکان در ساکنین و سرمایه­اجتماعی آنان وجود دارد.
سرمایه­اجتماعی، سرمایه­ای بالقوه است که در فرایند روابط متقابل و دوجانبه شکل می­گیرد و موجب شکل­ گیری پیوندهای اجتماعی گسترده بر پایه اعتماد تعمیم­یافته می­ شود. اعتماد از مؤلفه­ های مهم و حیاتی سرمایه­اجتماعی از منظر بسیاری از نظریه­پردازان است و مقوم پیوندهای اجتماعی و تداوم­دهنده آن بشمار می ­آید(Putnam,1993.Coleman,1988.Offe & Fuches,2002). تکوین پیوندهای اجتماعی مبتنی بر اعتماد در مکانی خاص تعلقات بین فردی و تعلق فرد به مکان را افزایش می­دهد. بطوریکه پیوند محکمی بین روابط اجتماعی و مکانِ ایجاد این روابط برقرار می­ شود و فرد با التزام خود به مکان، سعی در حفظ این روابط دارد، زیرا این سرمایه تا اندازه زیادی وابسته به مکان و مکانمند است. بر این اساس گاهی با دوری افراد از مکانی خاص از میزان و عمق پیوندها کاسته می­ شود، بنابراین حضور مداوم افراد در مکان زمینه­ ساز فعلیتِ سرمایه­اجتماعی است. در کنار سرمایه­اجتماعی، سرمایه­فرهنگی نیز در ایجاد و تعمیق حس تعلق مکانی از اهمیت شایانی برخوردار است. سرمایه­فرهنگی دربرگیرنده عادات، سلایق، اشیاء فرهنگی، مدارک علمی و تحصیلی و… است (Bourdiue,1986). با نگاهی به عناصر شکل­دهنده سرمایه­فرهنگی نیز می­توان مکانمند بودن این عناصر را درک کرد. بدین معنا سرمایه­فرهنگی بسان واحد پولی است که در جغرافیای خاصی ارزش و اعتبار دارد و افراد برای استفاده از این سرمایه باید در همان جغرافیا آن را مورد استفاده قرار دهند. بر این اساس عادات و سلایق فرهنگی مشابه، حضور افراد را در مکانی خاص رقم می­زند. به عنوان نمونه حضور افراد در یک کنسرت سنتی و یا پاپ, حضور افراد در یک سالن تئاتر و یا سینما نمایانگر سرمایه­فرهنگی آنان است، این مورد را می­توان به محیط­های شهری نیز بسط داد. بر این اساس ساکنین یک منطقه به طور نسبی از سرمایه­فرهنگی مشابهی برخوردارند و می­توان گفت حضور در مکانی خاص مبین سرمایه­فرهنگی حضار آن است.
به طور کلی دیالکتیکی بین سرمایه­اجتماعی و فرهنگی وجود دارد که گاهی این رابطه از حالت دیالکتیک خارج می­ شود و یک مفهوم در مفهوم دیگر مسخ می­ شود. به بیان بوردیو شرایطی پیش می ­آید که یک سرمایه تبدیل به سرمایه دیگر می­ شود(Bourdiue,1986). تبدیل­شوندگی این دو مفهوم به یکدیگر آنها را به مفهوم مکان پیوند می­دهد. به عنوان نمونه سرمایه­فرهنگی باعث می­ شود افراد با سلایق و عادات فرهنگی مشابه در مکانی خاص سکونت گزینند و همین سکونت زمینه­ ساز تکوین پیوندهای اجتماعی و تعمیق آنها در طولانی­مدت می­ شود و غالباً این فرایند در بستر مکانی رخ می­دهد که پس از چندی این مکان تداعی­کننده پیوندهای اجتماعی خاص می­گردد. در کنار سرمایه­اجتماعی و فرهنگی، نگرش به ویژگی­های فضایی- کالبدی نیز برحس تعلق مکان تاثیر بسزایی دارند. روانشناسی­محیطی مشخصاً به این امر توجه کرده است؛ بر اساس این دیدگاه عناصر کالبدی از طریق ایجاد تمایز محیطی، ارتباط درون و بیرون در فضاها، نوع ساماندهی، چیدمان اجزاء کالبدی، همسازی و قابلیت تامین نیازهای انسان در مکان زمینه­ ساز حس تعلق افراد به مکان سکونتشان می­شوند(جوان فروزنده و مطلبی، ۳۳:۱۳۹۰).

(history) بوده است. (معمولا” تاریخ مقدس)، اما امروزه به صورت داستان( story) شناخته می‌شود. یکی از مباحث مطرح در مفوم کلی هنر،مسئله کاربرداسطوره در آن است. از نظر تقسیم بندی مراحل تفکر وادوار مختلف زندگی انسان ، گفته دشده است که اسطوره نخستین بخش از تاریخ شفاهی وابزار نخستین برای باز گو کردن جهان بینی انسان به شمار می‌رفته است.

از این در یچه، گهگاه از اسطوره به عنوان رمز وراز،صحبت به میان آمده است، واین رمز وراز زمانی برای ما معنا پیدا می‌کندکه پیچیدگی وابهام جنبه‌های افسانه‌ای زندگی انسان وتجلی‌اند در هنر به شکل آشکار در تجلی افکار انسان وتجسم بخشی آن افکار در سنگ نگاره‌ها ، نقاشی دیواره غارها، ستونهای یاد بود وسفال ،مطرح می‌شود.(کوه نور۱۳۸۱: ۶۶)
۲-۱-۱- معنا وماهیت اسطوره
اسطوره در لغت با واژه”history”و” story”به معنی تاریخ،خبر،قصه ،روایت وداستان هم ریشه است.در یونانی،”mythos”به معنای شرح، خبروقصه است.(اسماعیل پور۱۳۷۷: ۱۴)
در زبان روزمره اسطوره را مترادف با واژه ((خیالی))یا ((غیر واقعی )) به کارمی برند،اما این تلقی کاملا” نادرست است.اسطوره افسانه نیست،داستانی است که به اعتبارمحتوای خود ازوقایع بزرگ ازلی:آغازجهان ،آغاز بشریت ،آغاز زندگی ومرگ،آغازپیدایش انواع جانوران وگیاهان ،آغاز کشاورزی ،آغاز آتش،آغازآئین حکایت می‌کند.دلیل آن نیز روشن است :در ادوار اساطیری ((انسان همیشه مایل بوده که به آغاز جهان باز گردد… و به این ترتیب ،زما ن خود وخدایان را یکی کند .))
اما آنچه یاد آوری آن در اینجا ضروری است ،این است که حقیقت اسطوره‌ها ((نه منطبق بر نظام منطقی است ونه با نظام تاریخی،زیرا “میت” بیش از هر چیز حقیقتی دینی ومعنوی است وبه یک اعتبار خاص ،سحر آمیز است.))
نکته ایی که باید به آن توجه داشت این است که صحت تاریخی اسطوره‌ها مهم نیست،بلکه آنچه اهمیت دارد مفهوم وارزشی است که آنها نزد پیروان خود دارند،از اینرو آنچه اسطوره را از داستان متمایز میکند ،کاربرد آن در دین است.اما ضمنا” اسطوره‌ها از داستانها وروایات نمادین محض به مراتب مهمترند، زیرا آنها –که در آئین‌های دینی بر خوانده می‌شوند – (فعالیت قوای مافوق الطبیعه را شرح می‌دهند وتصور میشود که این برخواندن موجب می‌گردد که آن نیروها آزاد یا دوباره فعال شوند.)(گویری۱۳۷۹: ۱۰)
۲-۱-۲- تعریف اسطوره
هرچند اسطوره در دیدگاه‌های گوناگون تعاریف و تعابیر متعدد دارد، اما در یک کلام می‌توان آن را چنین تعریف کرد: اسطوره عبارت است از، روایات یا جلوه‌ای نمادین درباره ی ایزدان، فرشتگان، موجودات فوق طبیعی و به طور کلی جهان شناختی که یک قوم برای تفسیر خود از هستی به کار می‌بندد؛ اسطوره سرگذشتی راست و مقدس است که در زمانی ازلی رخ داده و به گونه‌ای نمادین، تخیلی و وهم انگیز می‌گوید که چگونه چیزی پدید آمده، هستی دارد، یا از میان خواهد رفت، و در نهایت اسطوره به شیوه‌ای تمثیلی کاوشگر هستی است. به عبارتی اسطوره بینشی شهودی است. بینش جوامع ابتدایی و تفسیر آن‌ها از جهان به گونه‌ای اسطوره جلوه گر می‌شده است؛ و هرچند در ردیف حماسه، افسانه و قصه‌های پریان قرار می‌گیرد، اما با آن‌ها متفاوت است… باورهای دینی انسان نخستین، از اسطوره‌ها آغاز می‌گردد و بعدها در زمان‌های متأخرتر، به گونه ی ادیان شکل می‌گیرد. پس اسطوره به یک عبارت، دین و دانش انسان نخستین وداشته‌های معنوی اوست؛ دانشی که بیش تر جنبه ی شهودی ونمادین دارد و از قوانین علمی ادوار بعد به دوراست. اسطوره در هر جامعه‌ای وجود داشته و به راستی یکی از سازه‌های مهم فرهنگ بشری است. چون انواع اسطوره متعدد است، عمومیت بخشیدن به سرشت اساطیر بسیار دشوار است؛ اما روشن است که اسطوره‌های یک ملت با ویژگی‌های کلی و جزئی خود، بازتابنده، شارح و کاشف تصویر منحصر به فرد آن ملت‌اند. بدین گونه، مطالعه ی اسطوره، چه از لحاظ فرد فرد جامعه و چه از لحاظ کل فرهنگ بشری، بسیار اهمیت دارد(دادور و منصوری، ۱۳۸۵: ۲۶ – ۲۵) فرهنگ‌های گوناگونی در ایران وجود دارد که هر کدام به نوبه ی خود اسطوره‌های گوناگونی را آفریده‌اند. مردم مغرب ایران پیوسته آماده ی تأثیرپذیری از مراکزی مانند یونان و روم بوده‌اند، درحالیکه مردم مشرق ایران، بیشتر تحت نفوذ هند و مشرق زمین قرار داشته‌اند. ایران هم از نظر تاریخی و هم از جهت جغرافیایی، پلی میان شرق و غرب به شمار می‌رود(دادور و مبینی، ۱۳۸۸: ۲۹) در خاور نزدیک در دوران باستان غالبا برای شاه الوهیت قائل بودند و شخصیت و نقش او را‌هاله‌ای از اسطوره فرا می‌گرفت .اساطیر ایران باستان تنها به نبردهای کیهانی و مفاهیم انتزاعی و شخصیتهای مرتبط با مناسک نمی پردازند، بلکه با قهرمانان افسانه ای، شاه نمونه، قهرمان دلیر و پزشک اولیه نیز سر و کار دارند. همه ی این دیدها در مورد انسان و جامعه و جهان و قدسیان در اسطوره‌های باستانی که زرتشتیان و در مواردی هندوها آن‌ها راحفظ کرده‌اند، توصیف شده‌اند(دادور و منصوری، ۱۳۸۵: ۲۹ – ۲۸)
به مفهوم کلی اسطوره بخشی ازتاریخ است، زیرا اسطوره دیدگاه های انسان را درباره خود او و جهانش و تحول آن در بر دارد. این مطلب به ویژه در مورد اساطیرایرانیان صدق میکند، زیرا اسطوره‌های آنان درباره آفرینش و «بازسازی جهان» تفسیرهایی است از فرایند تاریخ جهان یا تفکراتی است درباره این فرایند. مضامین اساطیری شامل ارباب انواع، ارواح، توتم‌ها، رمزهای جاندار مینوی، بازیگران یا عناصر حوادث و وقایعی هستند که اسطوره‌ها حکایت می‌کنند(استروس و …، ۱۳۸۱: ۱۹۰) رمزها بافت زنده اسطوره‌اند. نمادها مواد و مصالحی ابتدایی هستند که بافت اسطوره را فراهم می‌آورند(ستاری، ۱۳۸۲: ۲۴)
۲-۱-۳- پیدایش اسطوره
مردم شنا س لهستانى- دربا ره اسطوره مى گوید:اسطوره واقعیتی است تجربه شده که زمان وقوعش آغاز هستى است» براى پاسخ به این پرسش که زمان آغاز مورد اشاره مالینوکسکى چه مفهومى دارد، با تأکید و گسترش همین مفهوم پرسش آمیز مواجه می شویم، «پتا زونی» ـ( محقق ایتالیایی- نیز اسطوره را آغازتمام پدیده‌های طبیعت و نیز انسان با تمام مواریث فرهنگى اش می داند.
او، اسطوره را آ غاز وقایع ازلى معرفى می کند. این حقایق نه از نظام منطقى پیروی می کنند و نه از نظم معمول تاریخ؛و همین جنبه اسرارآمیزاسطوره را تشکیل می دهد. پتازونى به نکته ای اشاره مى کندوآن قدرت اسرارآمیز و خلاق کلام «میتوس» است که درانجیل نیز به این نیرو اشاره شده است (درازل کلمه بود. کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود). در پی تعریف پتازونی،سه نکته مهم دستگیرمی شود.
۱-اسطوره ، تاریخ مقدس و واقعى جهان است
۲- ارتباط اسطوره و آیین
۳- نیروی خلاق و اسرارآمیز کلام
«وان درلئو»- مردم شناس ا یتالیایى- در ا ین باب می گوید:
اسطوره به علت همان نیروى تکرارشونده خود،مرتب درحال ازقوه به فعل درآمدن است.وبدین ترتیب اسطوره قصد توضیح چیزی راندارد بلکه به آن اعتبار می دهد( البته این تعریف وتوجیه نیز قانع کننده نیست.
اسطوره را نباید به عنوان علت به مفهوم جدیدش در نظرگرفت، بلکه بنا به مفهوم اسطوره اى آن ،مى توان جزو اصول اولین مانند آب، آتش یا نامحدود آن را به شمار آورد. بنابراین، تعاریف اسطوره یعنى پایه نه علت ؛و در عین حال ابدى و جاوید نیز هست. با این گفتار ، به این نتیجه مى رسیم که اسطوره به نوعی بازگشت به مبدأ است وبه انسان اعتبارواصالت مى دهد. امااین سؤال، مطرح می شود که مبدأ و مرجعی که درانسان نیز موجودند، کدامند؟ ارتباط انسان نسبت به مبدأ …، مانند ارتباط طنینى است که هزاران بار تقویت شد ه است.نسبت به منشأ اولین صدور احیا، اسطوره در انسان نوعی استغراق در دوران خویش است، استغراقى که او را به سوی «نطفه زنده» وجودش رهنمون می باشد. ولى حصول این استغراق درونى، برفعل بن بخشی اساطیری مبتنى است و نتیجه آن این که چون انسان به چشمه فیاض صورتهایی که از در ونش بر برمى خیزد آگاه شود، خویش را در همان نقطه اى باز مییابد که به دو قطب ( ارکهه‌ها)، یعنی مبدأ وجود خودش و مبدأ عالم متصل مى شوند.
مبدأ نطفه یا یه قول “گوته ” «بن بى بن هسته» وجودش درهمان نقطه اتصال این دوقطب می شکند وآنجاست که نقطه مرکزی،هستی اش تحقق می یابد و براساس این نقطه مرکزى، دایره وجود و اعمالش سازمان می یابد، زیراآ نجا که مبدأ و علم به مبد أ یکى کردند، همان نقطه مرکزى وجود است و هر کس بدین گونه به درون خود پنا ه می برد و از آن خبر مى آورد، مبد أ را مى آزماید و از آن بشارت می دهد و به اصل بن مى بخشد.(کوه نور۱۳۸۱: ۳۶)
ولى در این کانون مرکزى که نقطه اتصال مبدأ انسان و مبدأ عالم است ؛آدمى، هم ازطرفى به طور مطلق به آغاز راز هستى پى مى برد و هم به طور نسبى ادامه دهنده، میراث پیشینیان یا نیاکانخواهدبودبه عبارت دیگر ، به اصل رجعت می کند وهم به سبب این رجعت وارث خاطره ازلی قومی خودش می شودواساطیرنیز از همین مبدأاولین سرچشمه می گیرند. حال تحقق یافتن این کانون مرکزی نوعی زینت بخش است ،زیرا همانطوری که در ازل اسطوره بنیاد گذاز هستی است ،همانطور نیز مرکز وجودی انسان ومنشأ ومبدأ،بنیان گذای هر سازمان،هر نظام وهرمیراث است،وهرکه به مبدأرجعت کند در واقع نقش اساطیری به خود گرفته است .این نقطه از سوی دیگر،چشمه فوران همه صور اساطیری است واین فوران اولین را ه در اساطیر اقوام گوناگون ،به صورت«کودک الهی»که نخستین زاده زمان ازلی است ،نشان می دهند .آنجا که این نقطه مرکزی می شکند ،«آشوبس»نظام میابد،نوری متجلی میگردد وطرحی افکنده میشود.صورتهای اساطیری سر برمی آورند ورود خاطره ازلی که خاطره وحافظه اقوام گوناگون است،هر یک به سویی وجهتی جاری میشوند،زیرا این چشمه فیاضبه معنی راستین کلمه ،سرآغاز مبدأ است وانعکاسش در انسان ،همان(بن بی بن هسته)است. بنابراین،براساس این کانون مرکزی،جهانی را از نو بنیان کردن وپیرامون آن طرحی را نظام بخشیدن ، یکی از اساسی ترین مفاهیم اساطیری است.هرگاه جهان کوچک که انعکا س جهان است بنا میشود،هرگاه نظامی شکل میگیرد ،بن بخشی اساطیری به عمل تبدیل میشود وعمل نیزدر دنیای آدمیان،همان نقشی را دارد که بن بخشی اساطیری دز ازل عهده دار است،ولی این عمل خود آیین است وآیین نیز تبدیل یک محتوی اساطیری به عمل است.وآیین در قلمرو خود همان فعالیتهای دینی وهنری ،معماری،اجتماعی وقومی را شامل است،هر خانه ایی که ساخته می شود،هر شهری که بنا می گردد هر معبدی که بوجود می آید، پرتویی از تجلی صورتهای مثالی اساطیر است، واین است که فضای مسکونی انعکاسی از طرح شهروشهر انعکاسی از طرح نظام کیهانی است وانسان در دنیاهای کوچک،بایدطبق همان صورتهای ایده آلی طراحی شوند که بر اساس انسان تمامیت سازمان یافته خویش را سازمان یافته می داند وهمان طرح را در جهان بزرگ نیز باز میشناسد.(کوه نور۱۳۸۱: ۳۷)
۲-۱-۴- کارکرد‌های اسطوره
۲-۱-۴-۱- تأیید وارزشگذاری
بسیاری از اسطوره‌ها توضیح دهنده آیینها وشعایراند.اسطوره می‌تواند یک جشن آیینی را ارزشگذاری کند واعتبار بخشد،نیز می‌توان گفت که اسطوره خود حیات ارزش وارجمندی می‌بخشد.
۲-۱-۴-۲- توصیف
از آنجا که اسطوره‌ها به سرچشمه وپایان جهان یا به موضوعی چون بهشت می‌پردازند می‌توانند توصیف کننده اموری باشند که مردم هرگزبه چشم نتوانند دید.بنابراین اسطوره‌ها خرد گرا ومشاهده گرند.حتی ممکن است ارزش آموزشی اسطوره بیشتر محدود به توصیفات – ونه توجیهات –پیرامون آن باشد.بدین گونه ،اسطوره‌های جوامع سنتی وما قبل صنعتی شاید مهمترین الگوی آموزشی را رقم میزنند، زیرا نظام فلسفی جداگانه ایی در آن جوامع وجود ندارد.
۲-۱-۴-۳- درمان،بهبود والهام
اسطوره‌های آفرینش نقش ویژه ایی در درمان بیماران ایفا میکند.یکی ار کاربردهای اسطوره عبارت است از درمان بیاران که از طریق خوانش اسطوره آفرینش و جادووارش انجام می‌گرفته است.
جنبه شاعرانه اساطیر در سنتهای باستانی قابل توجه است. جوامعی که در آن کار هنری ویژه‌ای انجام نمی گیرد،تمایل دارند به دورنمایه‌ها و تصاویر اساطیری به مثابه منبعی برای تشریح حالات درونی تکیه کنند.اساطیر همچنین بر جوامع نوین تأثیری زیبا شناسانه گذاره است که نمونه اش
غلبه ی درونمایه‌های اساطیری یونان وروم باستان در نگارگری ،تندیس گری و ادبیات باختر زمین است. )الیاده:۱۳۶۲: ۲۶)
۲-۱-۵- انواع اساطیر
۲-۱-۵-۱- اساطیر ریشه و بن
مربوط است به اسطوره‌های آفرینش یا جهان شناخت ، آسمان ، خورشید ، زمین ، ستارگان و انسان . این اساطیر در باره خاستگاه و سرچشمه جهان است . در باره آفرینش و آفریننده کیهان و در کل در باره « سرآغاز » است )الیاده:۱۳۶۲: ۳۱).
۲-۱-۵-۲- اساطیر رستاخیزی
مربوط به پایان جهان ، ویرانی و نابودی آسمان و زمین و سیارات است . این اساطیر پیش از هر چیز ، سرچشمه مرگ را مطرح می کند ” مرگ انسان و مرگ هستی و کاینات . )الیاده:۱۳۶۲: ۶۱)
۲-۱-۵-۳- اساطیر نجات بخشی
در باره رستگاری و نجات بخشی انسان و جهان است . نجات بخشان در اساطیر ایرانی به گونه « اوشیدر ، اوشیدر ماه و سوشیانس » ظهور می کنند . این نشان می دهد که در اساطیر ملل ، همیشه امید به رستگاری نهایی و پیروزی خیر بر شر وجود دارد .
۲-۱-۵-۴- اساطیر ایزدان و باشندگان متعال
یکی از رایج ترین نمونه‌های اساطیر در جهان اسطوره‌های مربوط به هویت و زندگی ایزدان آسمانی است . این اسطوره‌ها بیشتر از یک ایزد برتر و متعال سخن می گوید که در رأس ایزدان است مانند :اهورا مزدا و….
۲-۱-۵-۵- اساطیر پیامبران و قدیسان
زندگی بسیاری از پیامبران باستانی در‌هاله ای از روایات اساطیری قرار گرفته است مانند : زرتشت ، بودا ، مانی و دیگران . اساطیر ملل گوناگون سرشار است از بن مایه‌های اسطوره ای در باره معجزات و شگفتی‌های پیامبران و…
۲-۱-۵-۶- اساطیر کاهنان و شهریان
روایاتی در باره شهریاران و کاهنان مقدس است مانند : روایت « گیل گمش » که هم شهریار بزرگ شهر « اوروک » و هم پهلوان نامدار آن سرزمین است .
۲-۱-۵-۷- اساطیر بخت وتقدیر
انسان در اعصار باستان چنین می‌اندیشده است که پیوندی میان سرنوشت اووحرکت ستارگان وجود داشته است.واختر شناسی بی تردید دارای بن مایه‌های اساطیری بود.
۲-۱-۵-۸- اساطیر باززایی و نو شدگی
اساطیر کهن عموماً برای جهان ، طبیعت و انسان ، زمانی دوره ای قایل هستند مثلاً نوشدگی فصلی از اهمیت والایی برخوردار است. )الیاده:۱۳۶۲: ۴۷)
۲-۱-۵-۹- اساطیر یاد وفراموشی
اسطوره‌های یاد وفراموشی در جاهایی که آرمان باززایی وتناسخ رواج دارد بسیارمهم است واین اسطوره بیشتر مربوط به جوامع باستانی است .آگاهی بنیادین از جهان ومعرفت در باب عروج،چیزی نیست که هر کسی به آسانی بدان دست یابد.یاد پایه زندگی وخلاقیت است وفراموشی بن وسرچشمه ی خویش به منزله ی هبوط در ظلمت ومرگ است. )الیاده:۱۳۶۲: ۱۱۹)
۲-۱-۵-۱۰- اساطیر پهلوانان
بسیاری از اسطوره‌ها در شرح حال و زندگی پر فراز و نشیب پهلوانان و قهرمانان یک سرزمین است . در ایران شرح هفت خان رستم و اسفندیار و در اساطیر یونان سرگذشت « هراکلس ( هرکول ) » در به شکار شیر رفتن و داستان دوازده خان و… )الیاده:۱۳۶۲: ۱۰۷)
۲-۱-۵-۱۱- اساطیر جانوران و گیاهان
روایات مربوط به جانوران وگیاهان در اساطیر جهان باستان واعصار متأخر فراوان‌اند. چه،بسیاری ازجانوران وگیاهان درقبایل تقدس دارند ونقش توتمی ایفا می‌کنند.حتی ایزدان حیوانی وگیاهی نیز در این گروه اساطیر به چشم می‌خورد.چه گیاه وجانور جلوه‌ای از قداست‌اندودر جادوی درمان،شکار یا کشاورزی نقشی مهم ایفا می‌کنند.
۲-۱-۶- اساطیر ایران
اساطیر ایران به مجموعهی اسطوره‌های ایرانیان اشاره می‌دارد. این اسطوره‌ها ریشه آریایی داشته و تا میزان بسیار بالایی میان اقوام ایرانی و هندی وجه اشتراک دارد. اساطیر ایران از یک اصل و منشا آریایی مشتق شده و تفاوت‌های محیطی ایران و هند و نیز فرهنگ متفاوت بومیان ایران و آریاییان ایرانی مهاجرت کرده به هند تفاوت‌هایی میان اساطیر هندی و ایرانی موجب شده‌است. آنچه از اساطیر کهن ایرانی امروزه باقی‌مانده بیش‌تر به اوستا باز می‌گردد. در آغاز هزاره یکم پیش از میلاد زرتشت اصلاحاتی را در عقاید و درپی آن اساطیر ایرانی پدید آورد. با این وجود در قسمت‌های متاخر اوستا مانند یشت‌ها عقاید و باورهای پیش از زردشت ایرانیان وارد دین شده که به عنوان منشا و منبع شناخت اساطیر ایرانی بکار می‌رود. این اساطیر مبتنی بر دوبن‌گرایی و مظاهر خوب و بد بوده و تاریخ روایی خاصی دارند که از تاریخ ثبت شده سرزمین ایران متفاوت است. اساطیر ایران بجز اساطیر منعکس شده در اوستای متاخر بصورت محدود در سنگ‌نبشته‌های فارسی باستان و متون غیر ایرانی بویژه یونانی آمده‌است. همچنین ایرانیان اساطیر متفاوت اما هم‌ریشه دیگری با اساطیر اوستایی داشته‌اند که شامل اساطیر مانوی و زروانی و مهرپرستی می‌شود. تاریخ اساطیری ایران نیز از دوره اشکانیان و سپس ساسانیان ثبت و بعدها به فارسی و عربی ترجمه شد. شاهنامه فردوسی مهم‌ترین منبع شناخت تاریخ اساطیری ایران است.
کهن‌ترین نمونه‌هایی که از صورت باستانی اساطیر ایران مانده‌است اشاره‌هایی در اوستاست به‌ خصوص در یشتها. چون یشت‌ها بیش از هر چیز مجموعه‌ای سرودهای نیایشی‌است اشارت‌های مفصل به اسطوره‌ها در آنها نیست. هر آنچه هست سربسته و کوتاه‌است. وانگهی تدوین‌کنندگان یشت‌ها از آشنایی شنونده با شخصیت‌هایی که نام برده می‌شدند مطمئن بودند. به هر حال همین اشارات کوتاه، و البته نسبتاً پرشمار، سخت به کار می‌آید. از جمله به کمک آنها صورت کهن نام شخصیت‌ها را‌اندر توان یافت.
مفصل‌ترین متن‌ها دربارهٔ اساطیر ایران در نوشته‌های زرتشتی به زبان فارسی میانه است. تدوین نهایی اکثر آنها در اوایل دوران اسلامی‌است. ولی بیشترشان مبتنی بر متن‌های اواخر دوران ساسانیاست که بعضاً مطالبی مربوط به وقایع پس از حملهٔ تازیان به ایران نیز به کتاب اضافه کرده‌اند. شماری از نامورترین این کتاب‌ها عبارت‌اند از بندهشن، دینکرد، گزیده‌های زادسپرم و روایت پهلوی.
تا پیش از تحقیقات جدید، تاریخ ایران (به طور سنتی) از زمان‌های دور با اسطوره‌ها آغاز شدی و‌اندک‌اندک به پادشاهان تاریخی رسیدی و با تاریخی واقعی پیوند خوردی. با تحقیقات جدید و غلبهٔ دیدگاه انتقادی، بسیاری از شخصیت‌های اسطوره‌ای-حماسی وجههٔ تاریخی خود را از دست دادند و نزد مردمان شخصیت‌هایی «اسطوره‌ای» یا حد اقل «نیمه-تاریخی» تلقی شدند. مثلاً شاهان پیشدادی که به طور سنتی نخستین شاهان ایران و جهان دانسته شدندی امروز اسطوره‌ای یا نیمه-تاریخی در شمار آیند. هنگامی که روایتی «اسطوره‌ای» تلقی می‌شود خودبخود واقعیت تاریخی و عینی از آن سلب می‌شود. آنچه که امروز اسطوره خوانده می‌شود نزد پیشینیان واقعیتی ازلی و ابدی و مسلم بودی. تاریخ‌نگاری مبتنی بر اسطوره — یا دست‌کم نوشتن تاریخ دیرین مبتی بر اسطوره — خاص ایرانیان نبود بلکه آنِ همهی نظام‌های فکری کهن بودی: تاریخ عالم را با خلقت آغاز کردندی و تا زمان حال ادامه دادندی.

۱-یا رَبِّ اِنِّی لَکَ، فی کُلِّ ما
۲-فَاغْفِرْ ذنُوبِیِ اِنَّها جمَّهٌ،

قَدَّرْتَ، عَبْدٌ آملٌ شاکرٌ
وَ اسْتُر خَطائٌی، اِنَّکَ الساتٌر
(ابوالعتاهیه؛ ۱۴۲۷: ۷۴)

ترجمه
۱-پروردگارا من در برابر تو، در تمام آنچه که مقدر فرموده‌ای بنده‌ای امیدوار و شکر‌گزارم…
۲-گناهانم را ببخش که فراوان گشته است و خطاهایم را بپوشان به راستی که تو پوشاننده‌ای.
همانا صیغه ندای(یا رب) مناسب دعا و توسل است، و شاعر دعایش را با آن شروع‌ می‌کند و این همان صیغه‌ای است که برای ربوبیت پروردگار مناسب است و از طرف دیگر عبودیت را واجب‌ می‌کند، او اعتراف‌ می‌کند به اینکه (بنده‌ای آرزو مند و شکر گزار) است.

در بیت دوم شاعر دعای مورد درخواست خود را ارئه‌ می‌دهد (گناهانم را ببخش) و اعتراف‌ می‌کند که این گناهان زیاد شده است، و این دلالت‌ می‌کند بر این که شاعر گناهان و خطاهایش را بزرگ‌ می‌شمارد و بیزاری و نفرت قلبی خود را از آن به تصویر‌ می‌کشد، این نفرت و بیزاری مانع تأثیر گناه بر قلب‌ می‌شود. شایسته است که انسان قلب خود را با انجام عبادات روشن بسازد و بپرهیزد از اینکه آن را با گناهان سیاه گرداند.
صیغه دعا با یا رب در طلب عفو و مغفرت الهی نزد شاعر ذو النون مصری (وفات ۲۴۹ هـ) نیز تکرار‌ می‌شود وی‌ می‌گوید:

۱-یا رَبِّ اِنَّکَ ذُو عَفْوٍ وَ مَغْفِرهٍ
۲-وَ اجْعَلْ اِلی جَنَّهِ الْفِردَوْسِ مُوئُلنا
۳-سُبْحانَ رَبُّکَ رَبِّ الْعِزِّ مِنْ مُلْکِ

فَنَجِنّا مِنْ عَذابِ الْمُوقِفِ الْنَکَدِ
مَعَ النَّبیینَ وَ اْلأبْرارِ فی الْخُلْدِ
مَنْ إهْتَدی بِهَدی رَبِّ الْعالِمینِ هُدی(ابو نعیم اصفهانی؛ بی تا: ۹/۳۹۰)

ترجمه
۱-پرورد گارا تو صاحب بخشش و عفو و مغفرتی پس ما را از عذاب آن جایگاه شوم نجات بده.
۲- مسیر ما را به سوی بهشت فردوس قرار بده همراه با پیامبران و نیکان در بهشت.
۳- پاک و منزه است پروردگار تو که پروردگار عزت و فرمانروا است هر کس که طالب هدایت باشد به وسیله‌ی پروردگار جهانیان هدایت‌ می‌یابد.
همانا ندای «یا رب» بیانگر ضعف بشری در برابر قدرت و عظمت الهی است پس ندای به عفو و مغفرت یعنی (طلب استغفاراست)، زیرا عفو و بخشش لازمه‌ی از بین رفتن سرزنش و ملامت است و مغفرت و آمرزش لازمه‌ی از بین رفتن مجازات و رسیدن به ثواب است. شاعر میان آن‌ها را جمع کرده است برای طلب عفو و پاداش با هم.
پس صیغه دعایی در این متن با تکیه بر ذات الهی (فرد خوانده شده) و شاعر (فرد خواهان) و مضمون دعایی بیانگر عفو و نجات از عذاب آخرت تجلی پیدا‌ می‌کند که به شکل(جایگاه شوم) آمده است، همانطور که مطلوب دعا در برگیرنده‌ی ورود به بهشت است شاعر فردوس را از آن برگزیده است و در بیت آخر شاعر انواع پاکی و آراستگی را با منزه دانستن و عزت و هدایت برای خداوند متعال قائل شده است.

۴-۱-۸-۲ . شکوی (شکایت)

شکایت از جمله انواع دعا برای خود، شکایت است که عبارتند از بیان آنچه که انسان تمایلی به آن ندارد و چیزهای شبیه به آن (ابن منظور؛ ۱۴۰۸: ۷/۱۸۰) و گفته‌اند که بیان غم و ناراحتی است. (راغب اصفهانی؛ ۲۰۰۴: ۴۶۳)
اما شکایت در اصطلاح ادبی عبارت است از بیقراری و داد و فریاد و اظهار درد از سختی روزگار و دوری از دوستان یا صاحبان نعمت. شکایت یکی از اغراض شعری است. زمانی که انسان شکایت خود را مطرح‌ می‌کند خواهان راه حلی برای آن است دعا یک امر مناسب ضمنی است زمانی که شکایت به سوی خداوند متعال باشد، شاعران بسوی شکایت به خداوند روی آورده‌اند و در آن به بیان دردها و آرزوهایشان پرداخته‌اند و به خداوند متعال به وسیله نام‌ها و صفاتش متوسل شده‌اند تا شاید دعاهایشان را اجابت کند و ناراحتی‌هایشان را برطرف نماید.
شاعر صالح بن عبد القدوس (وفات ۱۶۷ هـ ) ناله و فریاد خود را به سوی خداوند متعال بلند‌ می‌کند تا ناراحتی و گرفتاری وی را بر طرف نماید و چنین‌ می‌گوید:

۱-الِیَ اللهِ أَشْکُو اِنَّهُ مُوْضَعِ الشَّکْوی

وَ فی یَدهِ کَشْفُ الْمُضَرَهْ وَ الْبَلْوی
(صالح بن عبد القدوس؛ ۱۹۶۷:۱۳۷)

ترجمه
۱- شکایتم را به سوی خداوند‌ می‌برم چرا که او جایگاه شکایت و ناله است بر طرف شدن ضررها و بلاها فقط در دستان اوست.
شاعر به بیان ضعف خود در برابر مشکلات و بلاهای زندگی‌ می‌پردازدو کسی جز خدا را نمی‌یابد که به عنوان مرجع شکایت خود برگزیند زیرا فقط خداوند بر رفع ناراحتی و غم و‌اندوه انسان تواناست.

۹۰)کسی که پیش تو جز من نهاد خوان سخن به کاسه سر بی مغز می‌پزد سودا
بین خوان، کاسه و می‌پزد تناسب وجود دارد.
سودا: (به معنی مرض دماغی) با مغز و سر ایهام تناسب دارد.
معنی بیت: هر کسی غیر از من در محضر تو زبان به سخن بگشاید، از خامی و بی مغزی، سودای خام و ناروا در کاسه‌ی سر می‌پزد و به مراد خود نخواهد رسید.
۹۱)دم مجیر به مدحت زبان مرغانست تو فهم کن که سلیمان تویی به تاج و لوا
معنی بیت: دم مجیرالدین در مدیح تو همچون زبان مرغان گشوده شده و نغمه پردازی می‌کند تو نیز اشارت سخن مرا فهم کن. زیرا تو به واسطه‌ی تاج و رایت خود سلیمان زمانی و سلیمان نیز زبان مرغان را می‌فهمد.
۹۲)اگر نبوت اهل سخن کنم دعوی بس است معجز من این قصیده غرا
غرا: عبارت فصیح و استوار و منسجم (معین).
معنی بیت: اگر من ادعای پیامبری جرگه اهل سخن و شعرا را بکنم، این قصیده فصیح و استوار به عنوان معجزه نبوت من کافی خواهد بود.
۹۳)سزد که صدر ترا زحمت دعا ندهم چه چیز نیست ترا تا بخواهم آن به دعا؟
صدر: صدر مجلس، پیشگاه (معین).
مصرع دوم استفهام انکاری است.
معنی بیت: ای سرور من، سزاوار است که دعا را مزاحم پیشگاه تو نگردانم چرا که تو چیزی کم نداری تا دعا کرده و آن را برای تو بخواهم.

۹۴)ازین قدر نگزیرد که گویم از سر صدق که باد حاجت و حکمت همه روان و روا
بین روان و روا، جناس زاید (مذیل) وجود دارد.
در این بیت لف و نشر مشوش وجود دارد.
این بیت، بیت دعاست.
معنی بیت: ولی گزیر و چاره ای از این نیست که با صداقت بگویم حاجت و حکم تو در همه جا روان و روا باد.
منابع قصیده ۴
۱-مولوی، جلال‌الدین، کلیات شمس یا دیوان کبیر، مصحح بدیع الزمان فروزانفر، امیر کبیر، تهران، چاپ دوم، ۲۵۳۵.
۲-ملّاح، حسینعلی، حافظ و موسیقی، وزارت فرهنگ و هنر تهران، ۱۳۵۱، ص ۴۵.
۳-مصاحب، غلامحسین، دائره‌المعارف فارسی، فرانکلین، تهران، جلد ۱، ۱۳۴۵، ج ۲، ۱۳۶۵.
۴-خواجوی کرمانی، دیوان، مصحح؛ احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، چاپ دوم، ۱۳۶۹ .
۵-خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ، انتشارات صفی علیشاه، چاپ مروی، چاپ ۲۵، تهران زمستان ۱۳۷۸، ص ۳۱۶ .
۶-خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی نجار، دیوان، دکتر ضیاءالدین سجادی، انتشارات زوّار، چاپ مهدی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴، ص ۲۴ .
۷-شهیدی، سید جعفر، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۴، ص ۸ .
۸-نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، به تصحیح دکتر بهروز ثروتیان، انتشارات توس، چاپ و صحافی شرکت افست «سهامی عام» (چاپخانه ۱۷ شهریور)، چاپ اول، ۱۳۶۶، ص ۵۸۲ .
۹-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۳۲۱ .
۱۰-شهیدی، سید جعفر، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۴، ص ۴۳۹ .
۱۱-عطار نیشابوری، فریدالدین، الهی نامه، مصحح فؤاد روحانی، انتشارات زوّار، تهران، چاپ دوم، ۱۳۵۱ .
۱۲-جرجانی، میر سید شریف، تعریفات، استانبول ۱۳۲۷ هـ . ق.
۱۳-دیوان خاقانی، همان مأخذ، ص ۲۴۳ .
۱۴-نظامی، هفت پیکر، مصحح :وحید دستگردی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، بدون تاریخ.
۱۵-دیوان خاقانی، همان مأخذ.
۱۶-نظامی گنجوی، مخزن الاسرار، با تصحیح: حسن وحید دستگردی، انتشارات سوره مهر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۹، ص ۵ .
۱۷-خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار؛ منشآت، تصحیح و تحشیه محمد روشن، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۹.
۱۸-خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ، انتشارات صفی علیشاه، چاپ مروی، چاپ ۲۵، زمستان ۱۳۷۸، ص ۵۶۳ .
۱۹-دیوان غزلیات حافظ، همان مأخذ، ص ۶۴۲ .
۲۰-عطار نیشابوری، فریدالدین، دیوان، حواشی و تعلیقات از: م. درویش، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ دوم، ۱۳۵۹، ص ۷۲۸ .
۲۱-سعدی، کلیات، طبق نسخه محمدعلی فروغی، نشر پیمان، چاپ گلبان، چاپ اول، ۱۳۷۸ .
۲۲-معدن کن، معصومه، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ محمد امین، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص ۱۶۴ .
وزن:
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع‌لن
بحر:
مجتث مثمن مخبون اصلم
ظاهراً مجیرالدین در سرودن این قصیده از قصیده‌ی خاقانی با مطلع:
عروس عافیت آنگه قبول کرد مرا که عمر بیش بها دادمش به شیربها
تأثیر پذیرفته و به وزن و روی آن قصیده، قصیده‌ی خود را سروده است و حتی بعضی از کلمات و ترکیبات و مضمونهای مجیر در این قصیده، در قصیده‌ی مذکور استادش به چشم می‌خورد. مجیر در این قصیده، از استاد خود خاقانی به نیکی یاد کرده و علم و دانش و سخنان استوار و ایمان و اراده‌ی استادش را ستوده است و بالاخره در برابر مقام والای خاقانی و مدح و تمجید او اظهار عجز نموده و با دعای خیر برای او و آرزوی فراگیر بودن علمش، سخن را به پایان برده است.
۱)ز دور جنبش این چرخ سیمگون سیما چو سیم و زر شده گیر اشگ ما و چهره ما
سیمگون سیما: آن که سیمای سفید و روشن دارد. (فرهنگنامه شعری)
لف و نشر مرتب وجود دارد(: اشک ما چو سیم (سفید) و چهره ما چو زر (زرد) فرض کن).
بین سیمگون و سیم: جناس زاید (مذیل) وجود دارد.