• معنویت عرفانی: تجربه شخصی افرادی است که ممکن است به عنوان شیوه ها یا فرقه های فرعی یک دین، مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام باشد و یا بیشتر شامل معنویت های شرقی شود.

• معنویت سبز فایل: در تجربه خود افراد از معنویت ریشه دارد. در معنویت سبز فایل، دین افراد شخصی است، فردیت بسیاری حاکم است و بر جهانی بودن همه چیز اشاره دارد. معنویت سبز فایل اعتراضی است به استیلای دین، جهان شناسی و اقتصاد در قرن ۱۹ و نمادی است از پس زدن عقل گرایی غیردینی و برداشت مادی گرا از علم، صنعت، مصرف گرایی و دین رسمی غربی (نورت­^[۳۶]کات، ۱۹۹۲؛ به نقل از رستگار، ۱۳۸۵).

۲-۱-۲-۴- دین و معنویت
درباره رابطه دین و معنویت دو دیدگاه عمده وجود دارد؛ در دیدگاه اول سه حالت متعدد است: برخی معنویت و دین را یکی دانستند و جدایی آن را غیرممکن می دانند، برخی دیگر معنویت را اعم از دین و قلمرو معنویت را بیشتر از دین می انگارند و سرانجام، برخی دیگر دین را اعم از معنویت و حوزه و قلمرو آن را گسترده تر می دانند. در دیدگاه دوم بین معنویت و دین رابطه چندانی وجود ندارد و جدایی این دو مقوله ممکن گشته است. بنابراین در دیدگاه اول، فردی معنوی است که دیندار نیز باشد و معنویت آن باید مبتنی بر دین وی نیز باشد، اما در دیدگاه دوم فرد می تواند معنوی باشد بدون آنکه دیندار باشد (عابدی و همکاران، ۱۳۸۶).

۲-۱-۳- معنویت در محیط کار
۲-۱-۳-۱- تعریف معنویت در محیط کار
تعریف معنویت در محیط کار مانند تعریف معنویت مشکل است. اولاً تعاریف بسیارند؛ ثانیاً نمی توان به یک تعریف مورد قبول اکثریت دست یافت(رستگار، ۱۳۸۹). در اینجا به برخی از تعاریف معنویت محیط کار اشاره می شود:

• هر چند معنویت در کار، مفهوم فلسفی و فردی عمیقی در خود دارد، اما تقریباً تعاریف دانشگاهی در این زمینه، می پذیرد که معنویت در کار، دربرگیرنده مفهومی از احساس تمامیت^[۳۷] و به هم پیوستگی^[۳۸] در کار و درک ارزش های عمیق در کار است (گیبنز^[۳۹]، ۲۰۰۱، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

• معنویت در محیط کار به معنای انجام سازماندهی شده شعائر مذهبی نبوده و به همین ترتیب در مورد خدا یا الهیات نیست (رابینز^[۴۰]، ۲۰۰۳).

• معنویت در کار، نیرویی الهام بخش و برانگیزاننده برای جست و جوی مداوم در پی یافتن معنا و هدف در زندگی کاری است. درک عمیق و ژرف از ارزش کار، زندگی، بی کرانگی عالم هستی، موجودات طبیعی و نظام های باور شخصی است (میر^[۴۱]، ۱۹۹۹، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

• معنویت در کار، درک و شناسایی بعدی از زندگی کاری یک فرد که درونی و قابل پرورش است و به واسطه انجام کارهای بامعنا در زندگی اجتماعی پرورش می یابد (اشمس و دوچن، ۲۰۰۰).

• معنویت در محیط کار دربرگیرنده تلاش برای جستجو و یافتن هدف نهایی در یک فرد برای زندگی کاری، به منظور برقراری ارتباط قوی بین فرد و همکاران و دیگر افرادی است که به نحوی در کارش مشارکت دارند و همچنین سازگاری با یگانگی بین باورهای اساسی یک فرد با ارزش های سازمان اوست (برادلی^[۴۲]، ۲۰۰۳).

• کینجرسکی و اسکریپنک^[۴۳] برای یافتن زمینه های مشترک عمومی در رسیدن به یک تعریف جامع، منسجم و مشترک در میان کارکنان، تحقیقات میدانی گسترده ای انجام دادند. این دو محقق، تحقیقات را بر اساس تجربه متخصصان و افرادی که تجربه معنویت در کار داشتند، یا معنویت را رهبردی می کردند یا آن را تدریس می کردند، به صورت مطالعات کیفی و اکتشافی ترتیب دادند. تحقیقات آنان هر چند در سطح فردی بود، با وجود این، ما را به شناسایی معنویت در کار نیز رهنمون می سازد. بر اساس نتایج تحقیقات آنان معنویت در کار، حالات معینی از فرد است که به وسیله ابعاد فیزیکی، عاطفی، شناختی، میان فردی، معنوی و عرفانی وصف پذیرند (کینجرسکی و اسکریپنک، ۲۰۰۴، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

۲-۱-۳-۲- دیدگاه­ های معنویت در محیط کار
۲-۱-۳-۲-۱- دیدگاه کریشناکومار و نک
یک دسته­بندی متداول از رویکردهای مختلف معنویت در محیط کار عبارت است از: رویکرد درون­گرا (متافیزیکی)، رویکرد دینی، رویکرد اگزیستانسیالیستی (سکولار) (کریشناکومار و نک^[۴۴]، ۲۰۰۲).
اگر بخواهیم آرای افراد مخالف دین و معنویت را درنظر بگیریم باید رویکرد مخالفان معنویت را نیز اضافه کنیم (بوژ^[۴۵]، ۲۰۰۰؛ به نقل از فرهنگی و همکاران، ۱۳۸۵).
۲-۱-۳-۲-۱-۱- رویکرد دینی
این دیدگاه به تعاریف معنویت از جانب مذاهب مختلف باز می گردد. مسیحیان معنویت را فراخوان کار می نامند. هندوها معنویت را وقف بی نهایت در کار می بینند. از دیدگاه بودا کار سخت ابزار غنی سازی زندگی است و نهایتاً از دیدگاه اسلام معنویت به معنای تعهد به کار است که این تعهد به سازمان منجر به پذیرش سریع تر تغییرات سازمانی توسط کارکنان می شود (کریشناکومار و نک، ۲۰۰۲).
۲-۱-۳-۲-۱-۲- رویکرد درون­گرا (متافیزیکی)
در این نگاه معنویت نوعی آگاهی درونی است که از درون هر فرد برمی­خیزد و فراتر از ارزش­ها و باورهای برنامه­ ریزی شده است. در حقیقت در این رویکرد معنویت فراتر از قوانین و ادیان ملاحظه می­ شود (کریشناکومار و نک، ۲۰۰۲). گرابر (۲۰۰۰) بیان می کند که معنویت از امور رسمی و تشریفاتی اجتناب می کند و امری غیرحرفه ای، بدون سلسله مراتب، و جدا از روحانیون و مراکز مذهبی است (اشمس و دوچن، ۲۰۰۰).
۲-۱-۳-۲-۱-۳- رویکرد اگزیستانسیالیستی (سکولار)
بر اساس این دیدگاه، معنویت در محیط کار را می توان در پاسخ به سؤالاتی از قبیل «چرا من این کار را انجام می دهم؟»، «معنی کاری که انجام می دهم چیست؟»، «این کار مرا به کجا هدایت می کند؟» جستجو کرد. بر این اساس، افرادی که پاسخ این پرسش ها را بیابند، احساس معنای بیشتری خواهند داشت و در نتیجه رضایت، بهره وری و عملکرد آنها نیز افزایش می یابد (کریشناکومار و نک، ۲۰۰۲).
۲-۱-۳-۲-۱-۴- رویکرد مخالفان معنویت
در این رویکرد با معنویت و دین نگاهی منفی وجود دارد و گفته می شود که معنویت و دین هر دو ابزاری در دست مدیران و رهبران هستند تا از طریق آن پیروان و زیردستان خود را استثمار کنند (ساغروانی و غیور، ۱۳۸۸).
۲-۱-۳-۲-۲- دیدگاه دنیس و همکاران
دنیس^[۴۶] و همکاران (۲۰۰۴) برای تعریف معنویت در سازمان، شاخص هایی به دست آورده اند. شاخص های معنویت در سازمان در نظر آنان بدین شرح است:

• سلامت

• شادکامی

• فرزانگی

• موفقیت

• رضایت باطنی

درباره دو شاخص اول، تحقیقات گسترده ای انجام گرفته است، در نتیجه به کارگیری آن در محیط کار آسان تر است. اما تحقیقات سه شاخص دیگر در طفولیت است. این شاخص ها به عنوان شاخص هایی پنج گانه توسعه معنویت و تمامیت زندگی شناسایی شده اند (رستگار، ۱۳۸۵).
جدول ۲-۱- ۱- مقیاس هایی برای توسعه معنویت در کار
(رستگار، ۱۳۸۵)

عنوان
ردیف
شاخص ها
متغیرها