کمبود منابع مالی دولت­ها
افزایش توجه به مسائل زیست­محیطی
کاهش قیمت­ها و شفاف­سازی آن­ها
افزایش قابلیت اطمینان و بهبود کیفیت برق
در ساختار جدید از دیدگاه سیستم مدیریتی، مجموعه سیستم قدرت به سه بخش مجزا تفکیک‌شده که عبارت‌اند از: مدیریت بهره ­برداری در بخش تولید، انتقال و توزیع. اجزای کلیدی سیستم در ساختار جدید شامل شرکت تولید، شرکت انتقال، شرکت توزیع و بهره­بردار مستقل سیستم می­باشد.در راستای بهبود عملکرد بازار برق و رقابتی شدن هر چه بیشتر آن و مشارکت هر چه بیشتر سرمایه ­گذاران بخش خصوصی راه­کارهای متفاوتی پیشنهاد گردیده است.
یکی از مؤثرترین روش­ها، استفاده از تولیدات پراکنده در سیستم­های جدید می­باشد. عملکرد این سیستم­ها و پایین بودن هزینه سرمایه ­گذاری اولیه باعث جذب سرمایه ­گذاران خرد و بهبود کارایی این سیستم­ها شده است.
در این پایان نامه مطالعات در بازار برق رقابتی صورت گرفته است. یکی از مسائل مهم در بازار برق رقابتی و در مسئله برنامه­ ریزی بهره ­برداری مدل­سازی عدم قطعیت استراتژیک بازیگران می­باشد که در فصل­های بعد راجع به آن صحبت خواهد شد.

۲-۹- نقش تولیدات پراکنده در بازار برق

تولیدات پراکنده در تأمین ظرفیت موردنیاز در پیک، تغذیه پشتیبان جهت بارهای حساس، افزایش کیفیت برق و بهره­وری مناسب با بهره گرفتن از تکنولوژی همزمان برق و حرارت نقش بسزایی دارند. این ویژگی­ها قابلیت استفاده تولیدات پراکنده را برای کل مشترکین اعم از تجاری، صنعتی و خانگی و حتی عرضه در بازارهای انرژی فراهم نموده است. کلیدی­ترین دلیل توسعه DGدر شرایط رقابتی بازار برق، تأمین نیازهای اساسی مصرف­ کنندگان می­باشد [۱۸و ۱۹].

مشکل پیشروی این تولیدات بالا بودن هزینه سرمایه ­گذاری اولیه و هزینه تولید در مقایسه با نیروگاه­های بزرگ، همچنین محدودیت تکنولوژیکی این تولیدات و برخی قوانین مربوط به بازار برق در برخی کشورها و نحوه اتصال آن­ها به شبکه می­باشد.
برخی از این مشکلات را نیز می­توان با بهره گرفتن از حرارت خروجی، افزایش سطح قابلیت اطمینان، جلوگیری از محدودیت­های تأمین بار در ساعات پیک، کاهش جهش­های قیمتی برق، کاهش هزینه­ های انتقال، کاهش تلفات و افزایش انعطاف­پذیری بازیگران بازار متعادل نمود.
برای بیان مزایای این تولیدات به­ طور خلاصه می­توان به موارد زیراشاره نمود:
کاهش کسری تولید و جهش­های قیمتی: قیمت برق در ساعاتی که در شبکه حادثه­ای رخ می­دهد و یا دچار کمبود می­گردد، به‌شدت افزایش می­یابد، به‌گونه‌ای که در برخی از بازارها این قیمت گاهی تا ۱۰۰ برابر نیز افزایش می­یابد. ازاین‌رو استفاده مصرف­ کنندگان از منابع تولید پراکنده می ­تواند کمک قابل‌توجهی به مصرف­ کنندگان و شرکت­های تأمین‌کننده برق نماید. در این شرایط با کاهش بار مصرفی می­توان در کاهش و کنترل قیمت برق نقش مؤثری ایفا نمود.
استفاده از منابع تولید پراکنده می ­تواند باعث کاهش قدرت بازار و ریسک ناشی از افزایش قیمت برق خریداری‌شده از شبکه گردد.
با بهره گرفتن از این تولیدات می­توان از هزینه­ های سرسام­آور مربوط به توسعه شبکه انتقال و میزان پرداختی مصرف­ کنندگان بابت خدمات انتقال جلوگیری نمود.
نصب تولیدات پراکنده باعث کاهش میزان و مدت‌زمان خاموشی و همچنین کاهش خسارت­های پرداختی به مشترکین می­گردد.
کاهش ریسک دسترسی به خطوط انتقال: یکی از شرایط اساسی در رقابتی بودن بازار دسترسی یکسان و آزاد کلیه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به خطوط انتقال می­باشد، لیکن در اکثر موارد به دلیل بارگیری و پرشدگی خطوط انتقال، امکان دسترسی کلیه مصرف­ کنندگان به خطوط انتقال موجود نمی ­باشد. یکی از راه­کارهای پیشنهادی به مصرف­ کنندگان جهت تأمین انرژی موردنیاز در مناطقی که خطوط انتقال دچار پرشدگی می­باشند، استفاده از این تولیدات جهت کاهش ریسک مربوط به امکان دستیابی به خطوط می­باشد.

۲-۱۰- خلاصه و نتیجه ­گیری

در این فصل مروری بر تکنولوژی­های تولید پراکنده، مشخصات آن­ها، دسته­بندی و اصول کارکرد آن­ها صورت گرفت. ازآنجایی‌که هدف از این پایان نامه برنامه­ ریزی بهره ­برداری از منابع تولید پراکنده، ذخیره­سازها و اجرای راه­کارهای مدیریت مصرف است، لذا ضروری است که ضمن آشنایی با این منابع، منابعی در مطالعات در نظر گرفته شوند که اولاً در شبکه قدرت هوشمند امروزی رو به رشد بوده و ثانیاً بحث­های جذابی را در محیط رقابتی با وجود عدم قطعیت‌های زیاد مطرح کنند.
در بین منابع موردمطالعه، منابع بادی به خاطر افزایش نرخ نفوذ آن­ها، عدم قطعیت بالا و همچنین وجود چالش­های زیاد برای شرکت آن­ها در بازار برق به عنوان یکی از منابع در نظر گرفته شده و در فصل­های بعد به‌تفصیل راجع به آن­ها بحث خواهد شد. در بین ذخیره­سازها نیز خودروهای برقده قابل اتصال به شبکه ازجمله ذخیره­سازهای نوین شناخته می­شوند که روند توسعه آن­ها چشمگیر بوده و همچنین در بحث بازار رقابتی مباحث جالبی را مطرح می­ کنند.
علاوه بر این منابع و به دلیل هوشمند شدن شبکه قدرت، بهره­ گیری از راه­کارهای مدیریت مصرف همچون منابع سمت تولید رو به رشد می­باشد. راجع به برنامه­ ریزی بهره-برداری این منابع در فصل­های بعد بحث خواهد شد.

فصل سوم

مروری بر برنامه­ ریزی بهره ­برداری از منابع بادی،

خودروهای قابل اتصال به شبکه و راه­کارهای مدیریت مصرف

۳-۱- مقدمه
در فصل قبل منابع تولید پراکنده و ذخیره­سازها موردمطالعه واقع شدند. در این پایان نامه از بین منابع تولید پراکنده منابع تجدید پذیر و در رأس آن­ها منابع بادی موردمطالعه قرار خواهد گرفت. علت این مسئله افزایش نرخ نفوذ این منابع و همچنین عدم قطعیت‌های موجود این منابع می­باشد که باعث افزایش جذابیت مطالعات می­گردد. از طرف دیگر در بین ذخیره­سازها نیز خودروهای برق ده قابل اتصال به شبکه موردمطالعه واقع خواهد شد.
بنابراین در این فصل این دو نوع از منابع به‌طور دقیق­تری موردمطالعه واقع خواهد شد. نکته مهم دیگری که از نوآور­های این پایان نامه می­باشد در نظر گرفتن راه­کارهای مدیریت مصرف در کنار این منابع جهت افزایش انعطاف­پذیری این منابع و همچنین کاهش قیمت برق می­باشد. ازآنجایی‌که مطالعات در محیط رقابتی صورت گرفته است، قیمت برق ثابت نبوده و با شرکت مشترکین در قیمت دهی، قیمت برق قابل‌تغییر خواهد بود. در این فصل ابتدا مروری بر منابع بادی، خودروهای برق ده قابل اتصال به شبکه و همچنین راه­کارهای مدیریت مصرف موردمطالعه واقع خواهد شد. سپس مروری بر برنامه­ ریزی بهره-برداری این منابع صورت خواهد گرفت.

۳-۲- منابع بادی

همان­طور که قبلاً نیز بیان شد منابع بادی به علت تولید تصادفی و نوسانی خود و همچنین به علت هزینه­ های سرمایه ­گذاری بالا نیازمند یکسری سیاست­های حمایتی در بحث برنامه­ ریزی بهره ­برداری می­باشند. با توجه به بحران در قیمت سوخت­های فسیلی و همچنین کاهش روزبه‌روز این منابع کشوری در آینده موفق خواهد بود که سهم عمده­ای از منابع انرژی الکتریکی خود را در آینده از این منابع تأمین کند. از طرف دیگر با افزایش اهمیت مسائل زیست­محیطی در جوامع، دولت­ها مجبور به پیاده­سازی و اجرای طرح­هایی جهت حمایت از به‌کارگیری بیشتر منابع بادی در سیستم قدرت با بهره گرفتن از استانداردهای اجباری استفاده از منابع بادی^[۲۸] گردیده­­اند.
کارهایی که تاکنون در زمینهٔ توسعه منابع انرژی بادی صورت گرفته است شامل تشویق­های حمایتی، تقویت شبکه، حمایت درزمینهٔ هزینه­ های بهره ­برداری و ایجاد زیرساخت­های حمایتی
می­باشد. با این‌ وجود در زمینهٔ مسائل اقتصادی و تأثیرات این منابع بر بازار برق مطالعات زیادی انجام نشده است. در این فصل از پایان نامه ضمن ارائه سیاست­های حمایتی از منابع بادی، مسائل مربوط به بهره ­برداری آن­ها در محیط رقابتی نیز موردمطالعه واقع خواهد شد.

۳-۲-۱- سیاست­های حمایتی^[۲۹] منابع بادی

درصورتی‌که درآمد حاصل شده در بازار انرژی نتواند هزینه­ های مربوط به سرمایه ­گذاری موجود و یا بقای ظرفیت­های موجود را تأمین کند، باید به فکر مکانیزم جدید بود. این مکانیزم­ ها شامل دو نوع مکانیزم قیمت­ گذاری می­باشد. نوع اول درآمد شامل پرداخت در قبال انرژی و برحسب دلار بر مگاوات ساعت می­باشد. درآمد دوم در قبال ظرفیت و برحسب دلار بر مگاوات می­باشد. این مکانیزم باعث می­ شود که عملکرد بازار اولیه انرژی مختل نشود و پشتیبانی برای توسعه نیروگاهها نیز از طریق پرداخت ظرفیت تأمین شود. درواقع مکانیزم بازار ظرفیت راه­کاری بوده که برای پشتیبانی منابع تولید انرژی مورداستفاده قرار می­گیرد.
نکته بسیار مهمی که باید در نظر گرفته شود این است که تحلیل دقیقی برای ارزیابی اینکه در چه مواردی، در چه شرایطی و چه مقیاس جغرافیایی اجرای این مدل­ها به­صرفه خواهد بود، صورت گیرد. این مسئله بخصوص در بازارهای اروپا که سیستم­های الکتریکی تشکیل حلقه می­ دهند و ارتباطات بین شبکه­ ها زیاد است، کاربردی است. علاوه بر این، وجود مکانیزم پرداخت ظرفیت ممکن است که جهش­های قیمت را کمتر کند. جهش­های قیمت یک مسئله نگران‌کننده برای دولت­ها و سرمایه ­گذاران می­باشند [۳۱].
حال باید دید که برای منابع بادی که دارای هزینه سرمایه ­گذاری بالاتر و همچنین عدم قطعیت بیشتر هستند، چه راه­کارهایی می­توان در نظر گرفت. با توجه به بالا بودن هزینه سرمایه ­گذاری منابع بادی، یکسری سیاست­های حمایتی برای این منابع باید در نظر گرفته شود.
بر این اساس مشخص کردن چارچوب پایدار و شفاف برای موفقیت و پیوسته بودن افزایش به‌کارگیری منابع بادی ضروری است. نکته­ای که در این مورد دارای اهمیت زیادی می­باشد این است که نحوه اجرا و چارچوب کلی این سیاست­ها باید به­گونه ­ای باشد که با رقابتی بودن بازار مغایرت نداشته باشد. بیشتر سیاست­های حمایتی در نظر گرفته شده طی سالیان اخیر در شبکه ­های برق برخی کشورها از قبیل آلمان، اسپانیا و دانمارک که سهم قابل‌توجهی از تولید خود را از منابع بادی تأمین می­ کنند، بر اساس تشویق­هایی است که در زمان بهره ­برداری و به ازای هر مگاوات تولیدی به این منابع پرداخت می­ شود.

۳-۳-تأثیر منابع بادی بر بهره ­برداری در محیط رقابتی

بر اساس دستورالعمل اخیر ۲۰۰۹/۲۸/ECدر اروپا، سهم مشخصی از مصرف انرژی برق (حدود ۲۰ درصد) تا سال ۲۰۲۰ از منابع تجدید پذیر خواهد بود. اگر از دیدگاه تولید به مسئله نگاه شود، سهم منابع تولید تجدید پذیر در اروپا باید بیش از ۲۰ درصد (بین ۳۰ تا ۳۵ درصد) باشد. یکی از دلایل این مسئله می ­تواند عدم قطعیت و تصادفی بودن منابع تجدید پذیر بخصوص منابع بادی و فتوولتاییک باشد. از بین منابع انرژی تجدید پذیر که ۲۰ درصد از منابع تولید را تا سال ۲۰۲۰ تشکیل خواهند داد، منابع بادی با ۴۲ درصد و فتوولتاییک با ۴ درصد، به­ طور تقریبی حدود ۵۰ درصد از سهم منابع تجدید پذیر خواهند بود. ۵۰ درصد بقیه نیز به نیروگاه­های آبی و بیوماس اختصاص دارد که به ترتیب حدود ۳۱ درصد و ۲۲ درصد از ظرفیت نصب­شده منابع تجدید پذیر را به خود اختصاص خواهند داد [۳۱].
نیروگاه­های آبی و بیوماس نسبت به منابع بادی و فتوولتاییک انعطاف­پذیرتر بوده و کنترل­پذیرتر می­باشند. به همین دلیل به‌کارگیری منابع بادی و فتوولتاییک همراه با یک سری چالش در سیستم قدرت می­باشد. در این پایان نامه از منابع بادی استفاده شده است. با توجه به این مباحث می­توان گفت که منابع بادی دارای بیشترین تأثیر بر شکل­دهی مجدد بازار برق و شبکه قدرت در یک دهه آینده می­باشند؛ با افزایش توسعه منابع تجدید پذیر و به‌طور خاص منابع بادی، نیاز به نیروگاه­های سوخت فسیلی کاهش می­یابد. این مسئله به‌طور چشم­گیری بهره ­برداری نیروگاه­های سنتی موجود را تحت تأثیر قرار می­دهد. با توسعه منابع تجدید پذیر نیاز به نیروگاه­های بار پایه انعطاف­پذیر از قبیل نیروگاه­های هسته­ای و CCS^[30] هنوز وجود دارد، با این تفاوت که این منابع در ساعات کمتری نسبت به بازار برق کنونی بهره ­برداری خواهند شد. در بازار برق جدید نیاز به خدمات جانبی جهت بالانس و تعادل سیستم بیش از بازار کنونی می­باشد. همچنین برای کاهش تراکم خطوط، نیاز به دیسپاچ مجدد^[۳۱] بیشتری می­باشد.
افزایش میزان منابع تجدید پذیر باعث کاهش واردات سوخت­های فسیلی و همچنین کاهش سودآوری نیروگاه­های سنتی می­گردد. این مسئله باعث می­ شود که سرمایه ­گذاری مناسب در این زمینه صورت نگیرد. علاوه بر این، به علت وابستگی منابع تجدید پذیر به شرایط آب و هوایی، با توسعه این منابع و افزایش سهم آن­هادر بازار برق، تغییرات کوتاه‌مدت^[۳۲] بازار افزایش می­یابد؛ بنابراین به‌طورکلی می­توان گفت که به‌کارگیری منابع بادی با نرخ نفوذ بالا زمانی امکان­ پذیر است که یک سری تغییرات در ساختار بازار صورت گیرد [۳۲ و ۳۳].

۳-۴-تأثیر منابع بادی بر دینامیک­های قیمت بازار عمده­فروشی

۳-۴-۱- تغییرات کوتاه­مدت قیمت

همان­طور که قبلاً نیز بیان شد، قیمت نهایی^[۳۳] برق تولید شده توسط منابع بادی به نسبت منابع سنتی بسیار پایین است. هزینه نهایی منابع بادی در بازار بسته به میزان مورد انتظار انرژی باد متفاوت می­باشد. این تغییرات باعث شیفت منحنی قیمت-تولید می­گردد که این مسئله در شکل (۳-۱) نشان داده شده است.
بسته به میزان تزریق انرژی باد و منحنی توان تولیدی و مصرفی واقعی دیگر شرکت­ کنندگان بازار، قیمت ساعت‌به‌ساعت بازار نسبت به حالتی که منابع بادی حضور ندارد، بیشتر خواهد بود[۳۱].

شکل (۳-۱): جابجایی منحنی به علت تولید منابع تجدید پذیر

درحالی‌که بهره­بردار نیروگاه سنتی می ­تواند تقریب قابل­اطمینانی از میزان و مدت‌زمان منابع خود داشته باشد، حضور منابع بادی می ­تواند منحنی تقدم بهره ­برداری از نیروگاه­ها را غیرقابل‌پیش‌بینی کند. این مسئله می ­تواند منجر به افزایش ریسک و هزینه و تغییرات زیاد قیمت در منحنی تولید گردد.
از طریق جمع­آوری خروجی منابع بادی(به­خصوص نیروگاه­های(off-shore) در کنار یکدیگر می­توان تغییرات ساعتی تولید منابع بادی را کاهش داد. این مسئله تا زمانی که اندازه بازار به میزان کافی برای جذب سهم قابل‌توجهی از منابع بادی بزرگ باشد صدق می­ کند. علاوه بر این، بایستی ارتباط مناسبی بین اجزای بازار برقرار باشد تا اینکه از منابع تولید متغیر به‌ویژه منابع بادی به صورت بهینه­تری بهره ­برداری گردد. تنها درزمانی که مزارع مختلف بادی با یکدیگر یکی شوند و باهم ارتباط داشته باشند، می­توان تغییرات در قیمت برق را که از تغییرات تولید منابع بادی ناشی می­ شود، کاهش داد[۳۴].

۳-۴-۲- قیمت­های منفی

تعریف مستندات
طراحی انعطاف­پذیر مستندات فرایند با توجه به محتوا
محاسبه هزینه فرایند
برآورد زمان و هزینه نسبت به مدل­های فرایند
اعتبار­سنجی
گزارش­گیری از هزینه­ های فرایند و مصرف منابع در اکسل
بررسی ساختار زیرفرآیندها
پشتیبانی از چند زبان
استفاده از مدل در چندین زبان (انگلیسی، اسپانیایی، آلمانی(
استفاده از زبان­های مختلف در پورتال­ها
مدیریت و تنظیمات امنیتی
مدیریت گروه ­های کاربری
دستورالعمل­های رمزنگاری
محدود کردن استفاده ازIP تعریف شده و اعتبار اضافی برای کاربران

فرایند شبیه­سازی کامل
شبیه­سازی دستی با بهره گرفتن از ویژگی­های هزینه و زمان
شبیه­سازی خودکار
استفاده از منحنی توزیع و نرخ ورود
در دسترس بودن و تخصیص منابع
بررسی نتایج شبیه­سازی
مقایسه بین اجرای شبیه­سازی­های مختلف
تصویب گردش کار
گردش کار سفارش شده برای فرآیندها
همکاری بین ذی­نفعان فرایند­های مختلف
نظارت بر مراحل مختلف فرایند
با همکاری پورتالSignavio فرآیندهای ویرایش شده، در اختیار تمامی کارکنان قرار می­گیرد و به تأیید آن­ها می­رسد. همکاران نه­تنها می­توانند در مورد جزئیات فرایند اطلاع­رسانی کنند، بلکه می­توانند از ایده­های یکدیگر جهت بهبودی فرایند بهره ببرند. پورتال می ­تواند به­راحتی در اینترانت به اشتراک گذاشته شود. هر یک از مدل­ها را می­توان، در هر زمان به­روزرسانی کرد، بدون این که لازم باشد به طور مستقیم بر روی وب منتشر شود. پس از تصویب این تغییرات، آخرین نسخه از نمودار فرایند در دسترس همه قرار گرفته می­ شود. هر کاربر که عضو مجموعه شده باشد به دنبال این به­­روزرسانی، ایمیلی جهت اطلاع دریافت می­ کند.
۴-۱۰- AccuProcess^[68]
AccuProcess ، راه حلی برای مدل­سازی شرکت­ها و سازمان­ها در ابعاد مختلف فراهم می­ کند. مدل­ساز محصول AccuProcess توسط تحلیل­گران کسب­وکار و مدیران مورد استفاده قرار می­گیرد، چراکه یک طراح بصری و آسان برای فرآیندهای کسب­وکار است و شبیه­سازی، مستند سازی و تجزیه­وتحلیل فرآیندهای کسب­و کار را بر عهده دارد. زبان استاندارد مورد استفاده در این نرم­افزارBPMN می­باشد. این ابزار توسط مدیران و مشاوران سازمان، برای کمک به درک و بهبود فرآیندها مورد استفاده قرار می­گیرد. این ابزار، راهی ایده آل برای تبدیل وضع موجود به وضع مطلوب در مدیریت فرایند کسب­وکار و مهندسی مجدد کسب­وکار می­باشد.
سه دلیل اصلی که کاربران AccuProcess این محصول را انتخاب می­ کنند عبارتند از:
قدرتمند­ترین نرم­افزار مدل­سازی فرایند کسب­وکار در بازار­های متوسط
نرم­افزاری ساده برای استفاده­ی مجدد ( طراحی شده برای کاربران غیر فنی)
قیمت پائین پیاده­سازی، استقرار و ارزیابی عملکرد
این نرم­افزار می ­تواند فایل­ها را به صورت خروجی­های PDF, XML, IMAGE, Word ارائه دهد و فایل­­های VISIO را می ­تواند به صورت ورودی قبول کند. همچنین این نرم­افزار قواعد کسب­وکار مخصوص به خود را دارد که توسط موتور قواعد به سیستم القا می­ شود]۵۷[.
۴-۱۱- ADONIS^[69]
ADONIS ابزار مدیریت تجزیه­وتحلیل فرایند کسب­وکار است که بر اساس چارچوب BPMS در دانشگاه وین ایجاد شده است و از فرآیندهای کسب­وکار حمایت می­ کند. این نرم­افزار توسط گروه مشاوره فن­آوری اطلاعات BOCتوسعه یافته است. به کمک این نرم­افزار می­توان مدل­سازی فرایند کسب­وکار را با بهره گرفتن از BPMN 2.0، تجزیه­وتحلیل، شبیه­سازی، ارزیابی و همچنین مستندسازی خودکار را انجام داد.
با کمک نرم­افزار ADONIS می­توان به اهداف زیر دست یافت:
بهبود همکاری بین همه ذی­نفعان سازمان
بهینه­سازی و استاندارد­سازی فرآیندها
شناسایی و بهبود ارزش افزوده فرآیندها
به حداقل رساندن خطرات و کمک به سازمان برای انطباق با الزامات اسناد و مدارک قانونی
تخصیص تمام کارکنان در فرآیندهای بهبود مستمر
افزایش کیفیت و رضایت مشتری در یک راه پایدار
قابلیت ­های نرم­افزار ADONIS:
پشتیبانی کامل از مدل­سازی فرایند و همچنین رابط بین XPD و BPMN DI ، مستندسازی و انتشار بر روی اینترانت و چاپ اسناد، افزایش پتانسیل نرم­افزار با بهره گرفتن از زبان BPMN 2.0 ، ارتباطات، پشتیبانی از تجزیه­وتحلیل و گزارش­دهی، بهینه­سازی، استاندارد­سازی، شبیه­سازی کلیه­ فرآیندها، پیاده­سازی فرآیندها، تصویر­سازی و یکپارچه­سازی IT و سیستم­های دیگر سازمان، اندازه ­گیری عملکرد فرایند، بهبود عملکرد فرایند، پشتیبانی از قواعد و قوانین کسب­وکار، تعریف شاخص، داشبورد مدیریتی، پورتال کارکنان، خدمات تحت وب و تلفن همراه، مدیریت ریسک، ایجاد سیستم کنترل داخلی.
طراحی و مستندسازی:
مدل­سازی، ابزار جمع­آوری اطلاعات و وارد کردن اتوماسیون از جمله عوامل حمایت از طراحی و مستندسازی در سیستم هستند.
تسریع ارتباطات:
ارتباطات یک عامل حیاتی در موفقیت مدیریت می­باشد. نشان دادن دانش روز و جزئیات دستورالعمل کار برای کارکنان از این قاعده مستثنی نمی ­باشد. ADONIS ، مکانیزم انعطاف­پذیری در فرمت­های مختلف و همچنین ایجاد پورتال­های شخصی کاربران دارد.
برنامه­ ریزی سناریو:
سناریوهای مختلف را می­توان به صورت هدفمند از طریق شاخص­ های تعریف شده در یک فرایند طراحی کرد. تأثیر هر تغییر سازمانی و تکنولوژیکی را می­توان قبل از پیاده­سازی فرایند تشخیص داد که منجر به بهینه­سازی می­ شود.
بهینه­سازی و تجدید ساختار:
شبیه­سازی و ارزیابی کسب­وکار نه­تنها اطلاعات را برای معیارهای موجود درفرآیندها، بلکه برای تخصیص منابع لازم و حجم کار ایجاد می­ کنند و فراهم کننده­ توانایی تصمیم ­گیری آگاهانه همراه با کنترل زنجیره­ی ارزش می­باشد.

۰٫۸۲

۲۳

۳-۳تاریخچه شهرستان رودبار
شهرستان رودبار که به رودبار زیتون معروف بوده از جمله مراکزی است که اطلاعاتش را می توان امانت دار آثار تاریخی دانست. به دست آمدن آثاری در مارلیک شرق سفید رود و کلورز در غرب سفید رود حکایت از وجود تمدنی کهن و گذشته ای طولانی در این ناحیه می کند آن گونه که تاریخ که تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد پیش می رود. (سازمان برنامه و بودجه استان گیلان،۱۱۸:۱۳۷۷)
آثار باستانی یافته شده در نقاط مختلف سرزین رودبار از جمله مارلیک ، کلورز و جوبن نشان دهنده ی آن است که این ناحیه از خاک گیلان در هزاران سال پیش زیستگاه مردمانی بوده که از فرهنگ و تمدن درخشانی برخوردار بودند . به هنگا ورود اقوام آریایی به ایران در میانه هزاره دوم پیش ازمیلاد ، در رودبار اقوام جنگاوری چون کادوسیان ، دروبیک ها و آماردها می زیستند که با پاسداری از کوهستان های جنوبی گیلان از ورود اقوام دیگر به این ناحیه جلوگیری می کردند . با توان یابی دیلمیان در دوره ی باستان سر تا سر ناحیه ی رودبار کنونی در حوزه ی قلمرو آنان قرار گرفت و اقوام پیشین یا ناگزیر به کوچ شدند یا در قوم غالب حل گردیدند . حمدالله مستوفی در نزعت القلوب می گوید : « رودبار ولایتی است شاهرود به میانش می گذرد و با ۵۰ حلقه محکم که مهمترینشان قلعه الموت است …. » به نظر می رسد این شهرستان نام خود را از سفید رود وام گرفته و تپه سرتاسری آن در کنار سفید رود قرار دارد که « رود بر » ش خوانده اند در تلفظ رودبار ادا می شود.در دوره پس از اسلام در نواحی مختلف رودبار حکومت های محلی پدیدار شدند و این ناحیه به میدان کشاکش فرمانروایان کوچکی تبدیل شد که هر یک در اندیشه ی توسعه ی قلمرو خود بودند . در این دوران خاندان هایی چون جستانیان ، کنگریان (سالاریان = مسافریان) کوشیجیان بر همه یا بخشی از شهرستان کنونی رودبار فرمانروایی میکردند . تا پیش از حمله ی شاه عباس یکم یه گیلان در آغاز قرن یازدهم هجری قمری ، رودبار بخشی از قلمرو امیرنشین کوهدم (کهدم = کدوم = کوتم) به شمار می رفت . این امیر نشین که از دو ناحیه ی کوهستانی و جلگه ای تشکیل می شد ، در جنوب امیرنشین رشت جای داشت ونواحی بین بجارپس و فشتام در جنوب شهر رشت تا منجیل را در بر می گرفت . در واقع ناحیه ی کنونی رودبار بخش کوهستانی و جنوبی منطقه کوهدم راتشکیل می داد .خاندان انوزوندیان در این منطقه فرمانروایی داشتند و زمانی فیلده (پیلده) – که اکنون نیز پابرجاست – تختگاه آنان به شمار می رفت . رحمت آباد و جسیجان از نواحی مهم پاره ی جنوبی امیرنشین کوهدم بود . با حمله ی شاه عباسی یکم به گیلان بازماندگان حکومت خاندان انوزوندی همانند دیگر حکومت های محلی گیلان بر افتاد و نواحی جنوبی گیلان هم چون دیگر پاره ای گیلان هفت سال (از ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۷ ه . ق) عرصه ی تاخت و تاز قزلباشان صفوی گردید . در دوران سلطنت صفویان و افشارها گروه و طوایفی از اقوام کرد ، لر و ترک برای جلوگیری از شورش آنان ، کنترل بهتر ایالت گیلان و مقابله با خیزش های احتمالی مردم گیل و دیلم و یا جلوگیری از تجاوز روس ها به خاک گیلان ، به اجبار به مناطقی از شهرستان رودبار کوچانده شدند که بازماندگان آنان اروزه در این نواحی سکونت دارند . .(فاخته،۱۷۵:۱۳۸۷)شهر کنونی رودبار از شهرهای قدیمی گیلان است . بنای این شهر را در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد دانسته اند . به باوری در آن زان مردمانی از شام کوچ کرده و از قفقاز و تالش به محل کنونی رودبار آمدند و چون در این ناحیه آب و هوایی همانند مدیترانه دیدند ، در این جا ساکن شدند و درخت زیتون را در سکونتگاه تازه خود کاشتند و از آن پس کاشت درخت زیتون در این ناحیه رواج یافت . در نوشته های تاریخی و جغرافیایی قدیم از رودبار زیتون سخنی به میان نمی آید و بیشتر از رودباری یاد کرده اند که در جنوب کوه های دیلم و در شش فرسنگی شمال قزوین جای داشت وامروزه به رودبار الموت شهرت دارد . با توان گرفتن اسماعیلیان در الموت این جایگاه آوازه ای یافت . در سده ای نخستین اسلامی رودبار الموت از آبادی های مم جنوب سرزمین دیلم به شمار میرفت و به روایتی تختگاه خاندان دیلمی جستانیان بود . رودبار زیتون اگرچه در گذشته آوازه ای نداشت ، اما بی تردید این جایگاه از روزگاران باستان مسکون بود و به این دلیل که بر سر راه ارتباطی گیلان قرار داشت از اهمیت برخوردار بود .در سال ۹۹۶ ه . ق حسین خان کوهدمی فرمانروای نامدار کوهدم ، تختگاه خود را در پیلده یا فیلده قرار داد . امروزه ایم محل از دهکده های نامداری است که بر فراز کوهی بلند در نزدیکی شهر کنونی رودبار جای دارد.بی گمان رودخانه ی سپیدرود – که رودبار نام خود را از آن گرفته است – و درختان زیتون از عوامل شکل گیری و پیدایش شهر کنونی رودباردر روزگاران پیشین بوده است . از سویی دیگر جای داشتن این محل بر سر شاه راه پیوندی گیلان با دیگر نواحی ایران زمینه ی رشد و توسعه ی آن را فراهم ساخت . آن چنان که از گزارش رابینو بر می آید ، شهر رودبار تا دوره ای پایانی قاجار از شهرت و اهمیت برخوردار نبود . رابینو درباره ی کانون حک.مت ناحیه ی رودبار نوشته است : (( مرکز حکومت رودبار در ۱۶ کیلومتری منجیل و سمت چپ رودخانه ی سفیدرود در وسط جنگلی از زیتون که بیشتر آنها به ضخامت ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر و به ارتفاع ۹ تا ۱۲ متر می باشد قرار دارد .)) در دو سده ی اخیر با افزایش رفت و آمد از مسیر جاده ی رشت – قزوین گسترده شد. اما از آن جا که پیرامون شهر را کوه دربرگرفته ، روند گستردگی شهر کند و محدود ی باشد.(فاخته،۱۷۵:۱۳۸۷)

۴-۳موقعیت جغرافیایی
شهرستان رودبار در جنوب استان گیلان بین عرضهای ۳۶ درجه و ۳۳ دقیقه و ۲۱ ثانیه تا ۳۷ درجه و ۷ دقیقه و ۲۹ ثانیه شمالی و طولهای ۴۹ درجه و ۱۱ دقیقه و ۴۱ ثانیه تا ۵۰ درجه و ۵ دقیقه و ۶ ثانیه شرقی واقع شده است. مرکز آن شهر رودبار از طرف شمال به شهرستان رشت، سیاهکل و شفت و از طرف شرق به شهرستان سیاهکل، از طرف جنوب به استان قزوین و از طرف غرب به استان زنجان و شهرستان شفت محدود شده است. (اصلاح عربانی، ۱۳۸۷ : ۱۱۰۹ )مساحت این شهرستان معادل ۲۳۷۰/۲کیلومتر مربع است.اراضی شهرستان رودبار جمعاً ۲/۱۴۵۳۹۸ هکتار است که شامل ۲/۲۲۳۸۳ هکتار اراضی زراعی، ۷۸۶۵۱ هکتار اراضی جنگلی و  ۴۴۳۶۴ هکتار مرتع می‌باشد www.roodbar.gilan.ir).) بیشترین وسعت را بین شهرستان های گیلانی داراست .(فاخته،۱۷۳:۱۳۸۷)
نقشه(۱-۳):موقعییت شهرستان رودباردر کشور ایران و استان گیلان

۱-۴-۳آب و هوا
شهرستان رودبار کاملاً کوهستانی است و محدوده‌های کوهپایه‌ای، جنگلی و مرتعی در ارتفاعات مختلف آن به چشم می‌خوردشهرستان رودبار بر کوهستانهای رشته‌کوه البرز قرار دارد . این شهرستان که در جنوب استان گیلان و در دو سوی رودخانه سپیدرودجای دارد ، بلندترین شهرستان گیلان به شمار می آید . آب و هوای آن تحت تأثیر هوای خشک و نیمه خشک ناحیه مرکزی قراردارد از نظر آب و هوایی این منطقه به ویژه شهر زیبای رودبار دارای آب و هوای مدیترانه‌ای می‌باشند و رویش درختان زیتون در این منطقه گواه موضوع است. این منطقه درمسیر بادهای دایمی دره سفید رود قرارگرفته که بادهای منجیل آن معروف است. درواقع هنگام گذر از رودبار و رسیدن به رشت، گیلان باتمام تنوع و زیبایی‌هایش به گونه‌ای موجز و فشرده ازپیش چشم می‌گذرد. و بین کلیه شهرستان های استان گیلان کمترین بارندگی را دارد. متوسط سالیانه بارندگی این شهرستان ۲۷۰ میلیمتر و متوسط سالانه درجه حرارت آن حدود ۲/ ۱۴ درجه سانتی گراد می باشد.( اصلاح عربانی:۱۳۸۸ ،۱۱۱۱) مهمترین رودخانه‌های جاری در آن عبارتند از رودخانه‌های سفیدرود، شاهرود، زیلکی‌رود، سیاهرود، قزل‌اوزن و توتکابن. قله درفک به ارتفاع ۳۵۰۰ متــر در این شهرستان واقع گردیده است www.roodbar.gilan.ir)) عمارلو به دلیل ییلاقی بودن دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است.
۳-۴-۳رودهای آب جاری
شهرستان رودبار از آب رودهای مهم و پر آبی همچون، شاهرود، قزل اوزن بهره مند می شود.
شاهرود: این رود از ارتفاعات الموت و طالقان سرچشمه می گیرد.
قزل اوزن : از ارتفاعات کردستان و آذربایجان سرچشمه گرفته است.
رود توتکابن: این رود بین سد منجیل در بخش عمارلو جریان دارد.
رود تاریک : یا رشته رود در ساحل چپ سفید رود و در بخش شمالی رستم آباد شمالی جریان دارد.
رود خرشک : از ارتفاعات لارنه واقع در ضلع شمالی سفید رود سرچشمه می گیرد.
رود نسبی: در جنوب رود توتکابن در ساحل راست سفید رود داخل دره ای تنگ و ژرف با جهت شرقی ـ غربی جریان دارد.
رود فیرارود: در بخش بلوکات شهرستان رودبار واقع در ساحل راست سفید رود از جنوب به به شمال جریان دارد.
رود زلیکی : از ارتفاعات شمال غرب و دیلمان و بخش شمالی ارتفاعات در فک سرچشمه می گیرد. (اصلاح عربانی،۱۳۸۸: ۱۱۱۱)
۴-۴-۳کوه‌های شهرستان رودبار
۱٫استلخ بار : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار گیلان، ۷ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، شمال خاوری هرزه ویل، ارتفاع ۱۹۳۱ متر، جنگلی، این کوه از خاور به کوههای دو راهان و انبارجه متصل می‌گردد. (البرز مرکزی).
۲٫اسلار : دهستان حومه، شهرستان رودبار گیلان، ۱۷ کیلومتر شمال غربی رودبار، شمال باختری روستای به کوه کرم خانی و از باختر به کوه نهر آب متصل است (البرز غربی).
۳٫انبارجه کوه : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار گیلان، ۱۳ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، جنوب روستای خاصه کول، ارتفاع حدود ۲۲۳۰ متر، سرچشمه آب دوگاهه، جنگلی، (البرز مرکزی).
۵٫هزارخال، خرمکوه
۵٫انبوه : بخش عمارلو، شهرستان رودبار گیلان، ۵۲ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، شمال غربی روستای انبوه، ارتفاع حدود ۲۲۵۰ متر، سرچشمه رودهای کلیشم و انبوه، (البرز مرکزی).
۶٫برآفتاب : بخش عمارلو. شهرستان رودبار گیلان، ۳۲ کیلومتری جنوب خاوری رودبار، شمال روستای پارودبار، ارتفاع حدود ۲۳۵۰ متر، (البرز مرکزی).
۷٫پک ملی : بخش عمارلو، شهرستان رودبار گیلان، ۴۹ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، جنوب غربی روستای کلیشم ارتفاع ۱۵۸۴ متر، ( البرز مرکزی).
۸٫توت در : بخش عمارلو، شهرستان رودبار گیلان، ۳۶ کیلومتر جنوب شرقی رودبار، شمال روستای دشت رز، ارتفاع ۱۱۹۹ متر، رودخانه شاهرود دامنه‌های جنوبی این کوه را طی می‌کند. ( البرز مرکزی)
۹٫جاکونو : بخش عمارلو، شهرستان رودبار گیلان، ۴۴ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، شمال رودخانه شاهرود، ارتفاع حدود ۱۳۸۰ متر، کوهستان البرز مرکزی.
۱۰٫درفک : دهستان بلوکات، شهرستان رودبار گیلان، ۲۷ کیلومتر شرق شمالی رودبار، جنوب خاوری روستای درفک، ارتفاع ۲۶۹۸ متر، جنگلی، سرچشمه سیاه رود و چاکرود، این کوه از باختر به شیرکوه متصل می‌شود. (مرکزی)
۱۱٫درم خانی : دهستان فاراب، شهرستان رودبار گیلان، ۴۷ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، جنوب غربی روستای کلیشم، ارتفاع حدود ۲۲۲۰ متر، کوهستان البرز مرکزی.
۱۲٫دوراهان : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار گیلان، ۹ کیلومتر جنوب شرقی رودبار، جنوب روستای نصفی ارتفاع حدود ۲۰۵۰ متر، جنگلی، این کوه از جنوب به سوهره کوه متصل می‌شود و جزو کوهستان (البرز مرکزی).
۱۳٫زردگان : بخش عمارلو، شهرستان رودبار گیلان، ۵۸ کیلومتر شرق جنوبی رودبار، شمال خاوری روستای انبوه، ارتفاع ۲۵۹۴ متر، این کوه از طرف خاور به وسیله گردنه زردگان به کوه ورینگ متصل می‌شود. (البرز مرکزی)
۱۴٫سوهره کوه : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار، ۱۳۰ کیلومتر جنوب شرقی رودبار، شمال کارخانه سیمان لوشان، ارتفاع ۲۳۷۲ متر، این کوه از شمال به کوه دو راهان وصل می‌گردد. نیمه جنگلی (البرز مرکزی).
۱۵٫سینه خانی : دهستان حومه، شهرستان رودبار گیلان، ۵ کیلومتر باختر رودبار، شمال روستای علی آباد ارتفاع حدود ۱۸۰۰ متر شمال دریاچه سد سفیدرود، کوهستان البرز غربی.
۱۶٫شیرانک : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار گیلان ۳۰ کیلومتری شرق جنوبی رودبار، باختر روستای شیرکوی، ارتفاع حدود ۱۷۵۰ متر، نیمه جنگلی، سرچشمه آب دوگاهه، (البرز مرکزی).
۱۷٫شیر کوه : دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار گیلان، ۲۱ کیلومتر شمال خاوری رودبار، خاور روستای بالا محله خرشک، ارتفاع حدود ۱۱۲۰ متر، سرچشمه خرشک رود، نیمه جنگلی، این کوه از خاور به درفک وصل است.(مرکزی)
۱۸٫کرم خانی : دهستان حومه شهرستان رودبار گیلان، ۱۹ کیلومتر شمال رودبار، شمال خاوری روستای تولاب بره، ارتفاع حدود ۱۳۵۰ متر، جنگلی، کوهستان البرز غربی.
۱۹٫نارنج کول : دهستان حومه، شهرستان رودبار، ۱۲ کیلومتر شمال غربی رودبار، شمال خاوری روستای دوگاهه ارتفاع حدود ۲۰۵۰ متر. نیمه جنگلی، این کوه از طرف باختر به کوه لاته برهنه متصل می‌شود. جزو کوهستان البرز غربی بشمار می‌رود.

ب– آیت الله جوادی آملی در مباحث اخلاقی خود نقدی در مورد افلاطون و نظریات اخلاقی او دارد، ایشان اشاره می کند به اینکه نظریه مُثُل افلاطون مبدأ و منشاء نظریات فلسفی آیندگان در مورد ماهیت روح و حقیقت معرفت در تاریخ فلسفه گشته است، اما اینکه آیا واقعا مثالهایی که افلاطون به آنها معتقد است و آنرا مبنای سعادتگری اخلاقی خود قرار داده واقعیت دارد یا خیر؟
و آیا با ادله عقلی قابل اثباتند یا نه، محل بحث فراوان است استاد جوادی آملی می فرمایند: اینها مسائلی است که باید در مباحث فلسفی مورد بررسی قرار گیرد و به نظر می رسد نمی توان ادله ی قاطعی به نفع این نظریه اقامه کرد.
در جای دیگر بعد از ارائه نظر افلاطون در آخر بیان می کند که این موضوع در دین اسلام هم مطرح شده و افلاطون چیز نویی نگفته است.^[۲۲۷]
ایشان اذعان دارند که: نکته دیگری که در نظریه اخلاقی افلاطون به چشم می خورد امکان تغییر برخی صفات اخلاقی و دشواری برخی دیگر است. بعد استاد فرزانه اشاره دارند که در معارف دین مبین اسلام این مسئله نیز مورد تأکید قرار گرفته و همه اولیای الهی برای جلوگیری از ورود و ملکه شدن اخلاق رذیله به انسان تلاش کردند. به طوری که امام حسن عسگری(ع) فرمودند: (ردالمتعال عن عادته کالمعجز)^[۲۲۸] یعنی تغییر دادن اخلاقی کسی که به کاری عادت کرده شبیه معجزه است.

ج- در مورد نظریه ژان ژاک روسو در مورد انسان که معتقد است؛ انسان طبعی صلح طلب و بزدلی دارد به طوری که در مورد خطری اندک، پا به فرار می گذارد، اما وقتی وارد جامعه انسانی شد، آن گاه فکر حمله به دیگران در مغزش راه پیدا می کند.
استاد جوادی آملی در نقد این موضوع می فرماید: اگر طبیعت اولی انسان همان صلح جویی باشد که ایشان بدان اعتقاد دارند، پس چگونه می شود این ویژگی در جامعه به روحیه جنگ طلبی تبدیل شود، پس اینکه مدنیت ویرانگر طبیعت باشد، سخن درستی نیست.^[۲۲۹]
۳-۲-۶- نقد و یا استفاده از نظرات مفسران اهل سنت:
آیت الله جوادی آملی در اکثر تفاسیر موضوعی خود، نظرات موافق و مخالف مفسران اهل سنت را بیان میکند و اگر جای نقد بود؛ نقد هم می کنند که نشان دهنده ی این است که ایشان آگاهی بسیاری نسبت به کتب تفسیری و عرفانی و فلسفی آنان دارد. کتابهای تفسیری مانند «الکشاف» از زمخشری، تفسیر کبیر فخر رازی، تفسیر المنار از محمد رشید رضا. شاهد مثال آن:
الف- در کتاب (معرفت شناسی قرآن) نقدی در مورد نظرات اهل سنت در اجماع دارند، استاد فرزانه میفرمایند: اهل سنت که در این باره گفته اند (لهم الاصل له و هو الاصل لهم)؛ آنهادر واقع بنیانگذار اجماعاند. فخر رازی داستان سیاسی سقیفه و مانند آن را در این قضیه دخالت می داند و گفته، که هرگز حجیت قرآنی روشنی برای اعتبار آن نداشتند. (وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا)^[۲۳۰]
فخر رازی در ذیل این آیه گفته است؛ این آیه را، آیهی اجماع دانستهاند و نقل شده که شافعی سیصدبار تمام قرآن را قرائت کرده، آیه مزبور را یافت.
ایت الله جوادی آملی می فر ماید: اگر مسئله ی اجماع امر مبرهن دین است و جایگاه اصلی در دین داشت، که می توانست در برابر نص غدیر و سایر نصوص فراوان پیامبر اکرم(ص) مقاومت کند، حتما آیات روشنی در این زمینه نازل می شد تا استنباط معنای مطلوب آسان باشد.^[۲۳۱]
ب-در کتاب(معاد در قرآن) نظر فخر رازی را بیان می کندو می گوید: چون عمل انسان عرض است و عرض فانی است؛ نمی تواند در آخرت به صورت جسم درآید و جوهر گردد، بنابراین مراد از وجدان عمل(یوم تجد کل نفس ما عملت)^[۲۳۲] جزای عمل است یا یافتن نامه وصحیفه عمل است. استاد جوادی پاسخ دادند: آنچه درخارج واقع می شود عمل معنون به عنوان عمل خاص نیست، بلکه یک سلسله حرکاتی است که ازبین می رود، عمل همان عنوان اعتباری است که با روح عامل ارتباط دارد مثلآ نمازحرکاتی است که از بین می رود، ولی آنچه به عنوان عمل شناخته می شود همان اثری است که در جان انسان نماز گذاربرجا میماند. از این در قبر به گونه ای نورانی ظاهر می شود؛ زیرا از نیت وارده و روح برخاسته است و از نوعی ثبات درونی برخوردار است.^[۲۳۳]
ج- استاد آیت الله جوادی آملی می فرماید؛ برخی ازمفسران مانند (طبری) تاویل را همان مصداق یا انتخاب بهترین مصداق می دانند. طبری بر اساس همین پندار، نام کتاب خود را (جامع البیان فی تاویل ای القران) نهاده است و ذیل آیه مورد بحث، می گوید: (اما التاویل فی کلام العرب هوالتفسیر)^[۲۳۴] بنابراین (وما یعلم تاویله) به معنای (وما یعلم تفسیره) است.
آیت الله جوادی آملی در نقد نظراین مفسرمی فرماید: تاویل غیرازتفسیراست و رابطه ای با الفاظ قرآن ندارد وتاویل به این معنا، اختصاص به متشابهات ندارد بلکه سراسرقرآن، چه محکمات آن و چه متشابهاتش تاویل و حقیقتی عینی دارند که از آن ام الکتاب، کتاب مکنون، لوح محفوظ، عندالله، ولدی الله یاد شده و دست یابی به این مقام رفیع، تنها در اختیار راسخان علم و اهل بیت معصوم و طهارت است و نصیب افراد غیر معصوم مانند صحابه و تابعین نمی شود.^[۲۳۵]
۳-۲-۷- نقدآراء حکما:
در تفاسیر موضوعی بعضی اوقات نظریه های حکما را هم، نقد می کند. شاهد مثال:
الف-در مورد نظریه حکما که می پنداشتند انسان دارای چند نفس است و هر یک ادراک و کار مختص به خود را انجام می دهند ؛ در جواب می گوید: آنچه مستدل و مبرهن است این است که انسان دارای نفس واحد است که همان صورت نوعیه او را تشکیل می دهد؛ و چون افعال ادراکی و تحریکی هر یک ازموجودات زنده رابه صورت نوعیه او باید نسبت داد، از این رونه تنها ادراک عقلی، بلکه تمام شناخت ها باید به نفس او نسبت داده شود پس با استناد به آیه (ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَهَ قَلِیلاً مَّا تَشْکُرُونَ)^[۲۳۶]
ایشان می فرماید: مجموع این بخش از آیه در بردارنده ادراک ظاهری و باطنی است به دلیل اینکه روح در وحدت خود شامل همه قوای نفسانی است، روح یک متن مجمل است؛ که در مجاری ادراکی ،به تفضیل ظاهر می شود.^[۲۳۷]
ب- بعضی از حکما در مورد نزول دفعی و تدریجی قرآن نظر دارند به اینکه: قرآن کریم تنها یک نزول تدریجی داشته و آیاتی که دلالت بر نزول قرآن در شب مبارک قدر دارند، مربوط به آغاز نزول قرآن است که در شب قدر صورت گرفته ؛ زیرا شروع کارهای مهم، مبدأ تحقق آن به حساب میآید، پس به لحاظ مبدأ نزول گفته شده که قرآن در شب قدر نازل شده است.
استاد جوادی آملی فرمودند: این سخن با ظاهر قرآن سازگاری ندارد؛ زیرا ظاهر آنجا که فرمود (إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ)^[۲۳۸] و نیز درسوره مبارکه (دخان)، که نخست به قرآن و کتاب مبین قسم میخورد و سپس میفرماید: ما آن را در شب مبارکی نازل نمودیم، مجموع قرآن مقصود است نه بخشی از آن. علاوه بر این که خود قرآن می فرماید: نزول قرآن درماه مبار رمضان صورت پذیرفته است: (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ)^[۲۳۹] و چون شب قدر هم در ماه مبارک رمضان است پس اگر منظور، اولین نزول قرآن باشد نه همه آن، آغاز رسالت باید درماه رمضان باشد؛ در حالی که تاریخ مسلم امامیه بر آن است که بعثت آن حضرت در ماه رجب واقع شده است. بنابراین، ماه مبارک رمضان و شب مبارک، ظرف نزول تمام قرآن است نه خصوص آیات آغازین آن ، وگرنه بایدمبدا رسالت، ماه رمضان باشد نه ماه اصّب رجب، و نه بخشی از مجموع قرآن؛ زیرا در آن صورت، میان ماه رمضان و غیرآن فرقی نمی بود.^[۲۴۰]
۳-۲-۸- پاسخ به شبهات:
در تفاسیر موضوعی آیت الله جوادی آملی پاسخ به شبهات روز هم دیده می شود، که نشان از علم و آگاهی به جریانات روز است .
الف- برخی این تلازم عقلی را پذیرفته اند که اگر قرآن، کتاب بشری است در آن اختلاف فراوان یافت میشد، لیکن در بطلان (تالی) قیاس نظر دارند و می گویند که اگر در قرآن اختلاف نیست پس سخن که در آیات و احکام قرآن کریم واقع شد، چیست؟
استاد حکیم در پاسخ شبهه نسخ آیات می فرمایند: نسخ یک حکم به این معناست که امتداد زمانی آن حکم تا این حد معین بوده و اکنون عمرش به سر آمده و حکم جدیدی به جای آن می نشیند.
البته در امور بشری گاهی نسخ در اثر جهل قانونگذار است و پس از رفع جهل و رسیدن به علم، قانون نادرست گذشته را برمی دارد و به جای آن، قانون درست جدید را می گذارد. در عین حال در همین قوانین بشری هم، بسیار پیش می آید که قانونی را برای مدت کوتاهی تصویب می کنند. حد آن را مکتوم میدارند و زمان پایانی آن را مستور می کنند.
آیات و احکام منسوخه ی قرآن کریم از قسم دوم است؛ یعنی حکم صادر شده، اساساً زمان اجرای آن موقت بوده است. مانند آنچه در مورد حد زنای زن نازل شده که می فرماید: (فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّى یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ)^[۲۴۱] حکم چنین بزهکاری برابر این آیه، حبس زن زناکار تا لحظه مرگ است ولی در آخر آیه می فرماید: (یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبیلاً)^[۲۴۲] که اشاره است در آینده حکم جدیدی خواهد آمد، چنین شد و پس از مدتی آیه حد زنا نازل شد و زمان حکم سابق که حبس ابد بود به سر آمده و برداشته شد. بعد اشاره می کند که همه نسخ در کتاب و سنت، به تخصیص زمانی برمیگردد.^[۲۴۳]
ب - خلاصه شبهه(صرفه) آن است که اگرفصاحت و بلاغت و علوم ادبی از ذوق بشرجاری شده و ساخته خود اوست، چگونه بشر نمی تواند کلامی فصیح و بلیغ مانند قران بیاورد؟
آیت الله جوادی آملی در پاسخ به این شبهه می فرماید: که فصاحت و بلاغت سه رکن دارد: اول آنکه باید انسان به آنچه در جهان موجود است آگاهی نسبی داشته باشد. دوم آنکه توانایی ساختن الفاظ و قرار دادن آنها برای معانی را داشته باشد. سوم آنکه بتواند آن معانی دانسته شده را با الفاظ مناسب آن به کار برد و به مخاطب خود برساند؛
آنچه در این سه رکن دراختیار بشر است و بدان احاطه دارد، تولید الفاظ و قرار دادن آنهاست اما نسبت به دو رکن دیگر توانایی و احاطه لازم را ندارد؛ زیرا معانی و دانسته های بشری دارای گسترش بسیار زیادی است و برخی از افراد، تنها به اندکی از آن احاطه دارند و برخی به بیشتر و معدود افرادی که معصومین (علیهم السلام) میباشند و به همه آن معانی احاطه دارند، و اما اینکه از کدام معنا به کدام لفظ ودر چه موقعیت بایدتعبیر شود، این از قریحه و ذوق و فطرت انسان سرچشمه می گیرد و در همگان پدید نمی آید، چون از شئون عقل عملی است، لیکن مرحله ی فایق آن که، به حد اعجاز می رسد مقدور غیر معصوم نیست، حتی در کلامهای معصومین، سخنی همتای قرآن کریم یافت نمی شود، چه اینکه رسول اکرم (صل الله علیه و آله) نه قبل از بعثت و نه بعد ازآن، کلامی همتای قرآن کریم، ارائه نکرد و آنچه از کلمات جامعه آن حضرت رسیده است هرگز هم وزن ادبی قرآن کریم نیست.^[۲۴۴] نظیر شبهه فوق آن است که شخصی بگوید چرا بشری که شمشیر را ساخته، نمیتواند در صحنه پیکار پیروز گردد؟
ج-استاد حکیم در مورد شبهه تماثل می فرماید: قانون تماثل که می گوید (حکم الامثال فی ما یجوز و فی ما لا یجوز واحد) اگر این قرآن، سخن بشر باشد نه کلام خداوند، پس افراد بشر- که مانند رسول اکرم (صل الله علیه وآله) در بشر بودن هستند- باید بتوانند کتابی این چنین بیاورند. و اگرنتوانند روشن می شود که قرآن، کتاب الهی است نه بشری.
استاد جوادی آملی می فرماید: خدای سبحان در برابر این استدلال مشرکان که در هنگام دیدن معجزات انبیاء می گفتند: (لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ)^[۲۴۵] به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه آنچه به رسولان الهی داده شده است به ما نیز داده شود، می فرماید (اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ)^[۲۴۶] رسالت در جایی قرار می گیرد که لیاقت و طهارت و عصمت در آنجا باشد. اگر پیامبر به دستور خدا به ما می گوید من بشری مثل شما هستم (قل انما انا بشرمثلکم) بعد از آن هم می گوید (یوحی الیّ) یعنی دریافت وحی و داشتن معجزه مربوط به ویژگی روحی فوق العاده ای است که او دارد و دیگر افراد عادی بشرآن را ندارند.
بنابراین، اگر چه قانون تماثل تخصیص ناپذیر است ولی آن حضرت به دلیل خصیصه فوق العاده ای که دارد تخصیصآ از این قانون خارج است. البته تحلیل مسئله، محصول دیگری راهم به همراه دارد و آن اینکه قانون تماثل تنها در محدوده خاص خود، حاکم است و چون افراد عادی از لحاظ سعه روح و شرح صدر و عصمت نفس مثل پیامبر نیستند، لذا مشمول کبرای قانون تماثل نخواهند بود ؛وچون انبیای دیگر ونیز اولیای معصوم الهی در اصل عصمت وطهارت روح مثل پیامبراند، لذا آن ذات مقدس نیز از فیض وحی برخوردارند و درجات وحی یابی آنان وابسته به مراتب عصمت و ولایت آنهاست.^[۲۴۷]
د-آیت الله جوادی آملی پاسخی به شبهات توحید عبادی در کتاب (توحید در قرآن ) دارند که به شرح زیر است .
۱- سجده فرشتگان برای حضرت آدم(ع) (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ)^[۲۴۸] اصل اشکال این است که سجده، نوعی عبادت و شاید مهم ترین صورت آن است. در این آیه تصریح شده که حضرت آدم(ع) مسجود ملائکه شد، مسجود شدن یعنی معبود شدن. پس به امر الهی حضرت آدم(ع) معبود قرار گرفت.
استاد جوادی می فرماید: اولاً سجده ذاتاً عبادت نیست وگرنه در هر جا و به هر انگیزه ای صورت می گرفت عبادت می شد، در حالی که سجده گاهی برای عبادت است و زمانی برای استهزاء و گاهی تقیّه و مانند آن، در حالی که ذاتی نه تخلف پذیر است و نه اختلاف را قبول می کند.
ثانیاً: جوهره اصلی عبادت قصد الوهیت و استقلال در اصل هستی یا شأنی از شئون هستی، مانند قدرت بر تقریب کسی به خدا و توان شفاعت نزد خدا برای معبود است و اگر سجده کننده چنین قصدی نداشت سجده او عبادت مسجود له نیست.^[۲۴۹] در سجده ملائکه هرگز قصد الوهیت و ربوبیت استقلال برای حضرت آدم(ع) مطرح نبود تا گفته شود حضرت آدم(ع) معبود فرشتگان شد بلکه آن حضرت تکریماً جهت سجده قرار گرفت و سجده ملائکه امتثال امر الهی عبادت خدا بود.
۲- سجده حضرت یعقوب و فرزندان بر حضرت یوسف(ع) (وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً)^[۲۵۰] جواب از این برداشت نیز مانند جواب از شبهه قبلی است؛ نظیر کعبه که هنگام نماز قبله نمازگزار قرار می گیرد و هرگز معبود نیست بلکه جهت عبادت خداست.
پاسخ دیگر اینکه اگر بپذیریم سجده یعنی پیشانی بر خاک نهادن و مطلق این کار را نیز عبادت بدانیم آدم و یوسف(ع) مسجود و معبود نبودند، بلکه تنها جهت و قبله سجده برای خدای سبحان قرار گرفتند و معنای (آسجِدُو الآدَم)^[۲۵۱] اسجدوا الی آدم است، یعنی به طرف و جهت آدم سجده کنید؛ مانند آیه(فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ)^[۲۵۲] که جهت کعبه مراد است در اینجا نیز انسان کامل مانند کعبه، جهت عبادت فرشتگان قرار گرفته است نه معبود و مسجود آنان.^[۲۵۳]
ح – در مذاهب اهل سنت دو مذهب ( جبر و تفویض) نسبت به نقش اراده انسان وجود دارد.که آیت الله جوادی آملی به شبهات این مذاهب پاسخ جامعی دادند.
نظریه جبر: اشاعره توحید افعالی را به گونه ای تفسیر می کنند که موجب سلب اختیار از انسان است، اینها نظر دارند که تنها ارتباط بین انسان و افعال او این است که خدا اراده کرده، یا عادت او تحقق گرفته است تا افعال انسان در پی ارادهی او تحقق یابد.
نظریه تفویض: معتزله توحید افعالی را به طور عام و فراگیر نمی پذیرند بلکه انسان را در افعال خود، فاعل مستقل می دانند و در این خصوص قائل به تفویض قدرت و اختیار و اراده هستند، برای اثبات هم دلیل عقلی می آورند، هم نقلی، این دو گروه برای این نظر خود دلایل عقلی و نقلی می آورند.
ایشان در پاسخ به نظرات آنها و شبهه آنها، نظریه «امر بین امرین» را بیان می کنند که از جانب امامیه ارائه شده است، امامیه در پرتو قرآن کریم، با عنایت به روایات اهل بیت عصمت و طهارت ورهنمود عقل برهانی، ضمن ابطال تفکیک و رد جبر و تفویض و قبول توحید افعالی راه معتدل و میانه را که از آن تعبیر (امر بین امرین) می شود، پیموده است که به تعبیر امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، راه سومی هم هست، راهی که وسیع تر از فاصله بین زمین و آسمان است.آیت الله جوادی آملی با ادله قرآنی هم این شبهات جبریون را جواب میدهندکه به شرح زیر است:
(وًاللهٌ خًلًقکٌم وً ما تًعمًلٌون)^[۲۵۴]؛ خدا شما و اعمالتان را آفرید. ظاهرا این آیه، افزون بر این که انسان و اعمال او را مخلوق خدا می داند، اعمال را به انسان نیز اسناد می دهد. یعنی فاعل اعمال اختیاری انسان دو فاعل در طول یکدیگرند یکی خدا که فاعل وعلت بعید است و دیگری انسان، که فاعل قریب و سبب مباشر است.
(قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبین یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ)^[۲۵۵] قطعاً برای شما از جانب خدا نور و کتابی روشنگر بیان کردیم، هر که از خشنودی خدا پیروی کند، خدا به وسیله ی آن کتاب، او را به راه های سلامت رهنمون میسازد، در این کریمه، هدایت کسانی که پیرو رضایت حق اند، هم به خدا اسناد داده شده و هم در طول آن به قرآن که فاعل قریب هدایت است.
(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ)^[۲۵۶] و اگر مردم آبادیها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم، ولی آنان تکذیب کردند، پس به (کیفر) دستاوردشان، آنان را موآخذه نمودیم. در این آیه، نزول برکات آسمان و زمین بر مؤمنان با تقوا، مواخذه کافران اهل تکذیب، به خدا اسناد داده شده است و از سوی دیگر ایمان و تقوا، علت نزول رحمت و نیز تکذیب، علت مواخذه معرفی شده است.
(قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدیکُمْ وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنینَ)^[۲۵۷]، با آنان بجنگید، تا خدا به دست شما آنان را عذاب و رسوا کند و شما را بر ایشان پیروز گرداند و دلهای مؤمنان را خنک سازد. در این کریمه پذیرفته شده که مؤمنان سربازان الهی هستند و باید با کفار نبرد کنند و از حریم وحی حمایت نمایند.
در پایان استاد فرزانه می فرماید: آیه ی شریفه، مؤمنان را فاعل مباشر دانسته و کشتن کافران را به اذن تکوینی و تشریعی حق به سپاهیان اسلام اسناد داده است، و چون فاعلیت آنان در طول فاعلیت خدا و مستلزم محدودیت قدرت و اراده الهی نیست، اسناد فعل به هر دو، فاعل حقیقی است.^[۲۵۸]
چ- در کتاب (معاد در قرآن) ایشان در مورد نظر وهابیون در مورد شفاعت می گوید: وهابیون به پیروی از ابن تمیمه در باب شفاعت عقیده ای دارند که با همه فرقههای اسلامی مخالف است، اینان، این اصل که اصل شفاعت را پذیرفته اند، بر آنند که ما حق نداریم درخواست شفاعت از پیامبر یا پیشوایان دینی داشته باشیم و تنها می توانیم از خدا بخواهیم که او پیامبر را در حق ما شفیع گرداند یا اذن دهد که شفیع ما شود؛ زیرا شفاعت از غیر خدا خواستن انسان را به وادی شک و گمراهی می کشاند.
ایشان دررد این اعتقاد آورده اند که این عقیده خلاف صریح قرآن است؛ زیرا استغفار پیامبران برای فرزندان یا سایر مردم یا اصحاب خویش نوعی شفاعت است که قرآن بروشنی از آن نام برده است (وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ)^[۲۵۹]، (یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئینَ)^[۲۶۰]، (وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ)^[۲۶۱].
ایشان متذکر می شوند که تبیین معنای شفاعت و تحلیل معنای توسل و توجیه صحیح نماز کنار قبر معصوم و ترسیم درست معنای دعا و مناجات در جوار تربت پیامبر(ص) و امام(ع) در زدودن توهم وهابی ها نقش بسزایی دارد.^[۲۶۲]
۳-۲-۹- استفاده از مباحث علمی:
از دیگر ویژگی که در تفاسیر موضوعی ایت الله جوادی آملی دیده می شود این است که ایشان به گونه ای از روش های علمی هم استفاده کردهاند مثلاً در تفسیر موضوعی خود در مورد نظام های حاکم بر جهان اندک اشارت علمی هم داشتند که به شرح زیر است:
چشم، مهم ترین وسیله ارتباط با جهان خارج است، این عضو کوچک در عین داشتن پیچیده ترین سیستم، از چنان نظم درونی و هماهنگی با سایر اعضا برخوردار است که واقعاً انسان را در مقابل خالق و ناظم آن به خضوع وا می دارد. طبقا هفتگانه صلبیه، شمیمه، عنبیّه، جلدیّه، زلالیّه، زجاجیه و شبکیّه هر یک خود دارای نظم و ساختمان ظریف و شگفت انگیز است. رعیات مسائل دقیق فیزیکی و ریاضی در آن انسان را به اعجاب وامی دارد. زبان نقش اساسی در ارتباط انسان با یکدیگر دارد. وجود لبها نقش مهم آن در سخن گفتن، نگه داشتن غذا در دهان، حفظ رطوبت دهان و زیبایی صورت، گوش دریچه دیگر برای ارتباط انسان با دیگران، از چنان منزلتی برخوردار است که در قرآن کریم در ردیف سایر اعضا بلکه مقدم بر آنها ذکر شده است.
(وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ)^[۲۶۳]، مهم تر از این؛ نعمتهای معنوی و ظاهری مانند اختیار و اراده و ….^[۲۶۴]

ـ یکی از حقوقدانان محترم^[۱۰۰] این مطلب را به فارسی ترجمه کرده و می‌گوید: خطر باید فعلی و یا نزدیک به وقوع باشد. گفتنی است در همه‌ی تصمیم‌های صادر شده به وسیله‌ی شعبه‌ی کیفری دیوان عالی کشور به این شرط اشاره شده است. بدین ترتیب برای توجیه جنحه‌ی مانع از قطع ارادی سقط جنین تحت شرایط پیش‌بینی شده در قانون ۱۷ ژانویه ۱۹۷۵ میلادی مجاز شمرده شده است نمی‌توان به حالت ضرورت استناد کرد. برعکس شوهر هنگام طلاق می‌تواند برای نجات دخترش که در معرض خطر روانی قرار دارد به عنف وارد منزل همسرش شود زیرا همسر وی دچار انحراف است.

پیش از به اجرا گذاشتن مجموعه‌ی قانون کیفری نوین این پرسش مطرح شده بود که آیا خطای پیشین شخص می‌تواند مانع از آن شود که وی به حالت ضرورت متوسل شود؟ به عبارت دیگر آیا حالت ضرورت باید غیر قابل پیش‌بینی باشد؟
رویه‌ی قضایی به پرسش یاد شده پاسخ مثبت داده است. مثال راننده‌ی کامیونی که علائم هشدار دهنده‌ را که احترام به آن‌ها اجباری است را رعایت نکرده و برای فرار از قطاری که به سمت او می‌آمده، نرده‌های محافظ جاده را شکسته بود.
گروهی به مخالفت با این شرط افزوده شده برخاسته‌اند. به درستی اگر مرتکب از پیش خطایی را انجام داده باشد کافی است که همین خطا را به او نسبت دهیم. گفتنی است قانونگذار به صراحت «عدم پیش‌بینی» را شرط توسل به حالت ضرورت نمی‌داند، (در صورتی که در مورد اجبار و دفاع مشروع به صراحت شرط می‌داند) بنابراین بر مبنای اصل قانونی بودن باید بتواند نتیجه گرفت که شرط یاد شده (عدم قابل پیش‌بینی بودن) دیگر وجود ندارد.
ـ حقوقدان محترمی نیز در این رابطه می‌گوید: مانند دفاع مشروع باید مرتکب عمل در «برابر خطر فعلی و یا قریب‌الوقوع» قرار بگیرد، خطری که او، یا دیگری یا اموال را تهدید می‌کند. فعلیت، شامل خطر حاضر و لذا قطعی است. قانون شدت خطر را نمی‌خواهد، ولو اینکه در بعضی موارد (سقط جنین درمانی، ماده‌ی ل ۱۲-۱۶۲ قانون سلامت عمومی) شدید بودن خطر لازم است. در هر صورت قریب‌الوقوع بودن خطر یک مسئله‌ی ماهوی بوده و قضات ماهوی در ارزیابی آن، سلطنت دارند. علاوه‌بر این خطر باید یک شخص یا دارایی را تهدید کند. شخص اعم است از خود مرتکب یا ثالث.^[۱۰۱]
مثال دیگر اینکه وقتی سیل در حال جریان است و شخص برای نجات خانه‌ی خود مسیر عبور سیل را از محدوده‌ی منزل خویش منحرف می‌کند و به طرف خانه‌ی همسایه‌اش هدایت می کند، او از مجازات معاف است. ولی چنانچه سیل هنوز جاری نشده باشد و فردی به جهت خوف ویرانی منزل خود، دیوار خانه‌ی همسایه‌اش را تخریب کند عمل وی قابل توجیه نیست زیرا خطر فعلیت نداشته است.^[۱۰۲]
در یک مثال که گروهی بی خانمان در بحران مسکن به خانه ای خالی درآمده بودند و صاحبخانه پس از آگاهی از ماجرا به مقابله با آنان برخاست.^[۱۰۳] دادگاه در این مورد خطر را آنی و قریب الوقوع ندانست.
گفتار دوم: ضرورت ارتکاب جرم
یکی از حقوقدانان محترم^[۱۰۴] راجع‌به این شرط توضیحاتی داده و گفته: «عمل ارتکابی باید ضرورت داشته باشد، به روشنی یک خطر ساده برای توجیه یک بزه کافی نخواهد بود. در اینجا ماهیت خطر اهمیت چندانی ندارد. خطر می‌تواند نه تنها با حفظ تمامیت جسمانی بلکه با حفظ تمامیت روانی فرد و همینطور با حفظ مال نیز ارتباط پیدا کند. بدین ترتیب اگرچه ماده‌ی ۷-۱۲۲ مجموعه قانون کیفری عمل بزه‌کارانه‌ی انجام شده برای حفاظت از خود، دیگری و مال را توجیه می کند ولی در عوض، تخریب یک شرکت تولیدی فرآورده‌های خوراکی که تغییرات ژنتیکی در محصولاتش ایجاد می کند فقط بر مبنای «ضرورت» آگاه کردن افکار عمومی از خطراتی که این تغییرات ژنتیکی می‌تواند برای سلامتی و بهداشت محیط زیست داشته باشد قابل توجیه نخواهد بود. افزون بر این ضرورت به خودی خود یک عمل توجیه کننده نیست. بنابراین عمل ارتکابی نیز باید متناسب با خطر باشد».
عملی که در برابر خطر قریب‌الوقوع انجام می‌شود باید برای نجات جان و مال شخص مورد حمله لازم باشد. بدون تردید این ضرورت باید دقیقاً ارزیابی شود. چه بنا به رویه‌ی قضایی، عمل ردّ خطر باید تنها وسیله‌ی جلوگیری از خطر باشد.
لذا رویه‌ی قضایی جرم طبابت غیر قانونی را با خطر تعقیب ناشی از عدم کمک به شخص در خطر قابل توجیه نمی‌داند. همچنین احترام به تعهدات قراردادهای قبلی به نظر نمی‌رسد که موجب تحقق یک ارزش اجتماعی بالاتر و مستعد ایجاد حالت ضرورت باشد. در حالی که خطر قطع موجودی کالا، توزیع کننده را برای رونویس کردن مدل یکی از تهیه کنندگان خود مجاز نمی‌کند. (در فقدان شرط قراردادی برای اجازه‌ی انجام این کار) وقتی که راه‌ حل ‌های دیگری غیر از ارتکاب جرم جعل برای ترمیم مشکلات تجاری ناشی از ورشکستگی یک تهیه‌ی کننده‌ی کالا وجود دارد. برعکس، راننده‌ی اتومبیل که از خط زرد ممتد عبور می‌کند، برای اینکه برای اجتناب از عابر پیاده بی‌احتیاط تنها راه بوده است می‌تواند به حالت ضرورت استناد کند.^[۱۰۵]
از نظر اکثریت حقوقدانان ما، ضرورت یکی از شرایط اساسی تحقق حالت اضطرار می‌باشد و اصولاً وجه تسمیه‌ی آن وجود ضرورت است. به همین علت است که ماده‌ی ۵۵ قانون مجازات اسلامی در قسمت اخیر خود مقرر داشته: «برای رفع آن (خطر شدید) ضرورت داشته باشد».
آیا ارتکاب جرم تنها وسیله‌ی دفع خطر بوده است یا خیر، نیز با قاضی ماهوی است که با توجه به موقعیت خاص زمانی و مکانی وقوع خطر و شاخص قرار دادن یک انسان متوسط و در نظر گرفتن وضعیت جسمی و روحی مرتکب آن را تعیین می کند. مثلاً: دو نفر که در دریا متوسل به یک تخته‌ی کوچک گردیده، اگر امکان استفاده‌ی متناوب یا همزمان از آن برای هر دو وجود داشته باشد، در این صورت یکی نمی‌تواند دیگری را غرق کند.
ـ تبصره‌ی ذیل ماده‌ی ۴۰ قانون مجازات عمومی سال ۱۳۵۲ نداشتن وظیفه‌ و تکلیف در مقابله با خطر را یکی از شرایط تحقق اضطرار دانسته بود. تبصره‌ی مزبور چنین مقرر می‌داشت: «کسانی که حسب وظیفه‌ یا قانون مکلف به مقابله با خطر هستند مشمول مقررات این ماده نیستند مگر در موارد جرائم نسبت به اموال در صورتی که ارتکاب آن جرائم ملازمه با انجام وظایف آن داشته باشد».
به موجب این مقررات مثلاً پاسبان نمی‌تواند برای آنکه به وسیله‌ی تیر سارق مسلحی کشته نشود، شخصی را محافظ خویش قرار دهد و سپس جهت توجیه عمل خود به حالت ضرورت متوسل شود. چون وی قانوناً مأمور مبارزه با دزد است. همچنین فردی که طبق قرارداد، نجات جان افراد مغروق را به عهده دارد، چنانچه که برای حفظ جان خود، شخصی را که جهت نجات جان وی به دریا رفته است رها یا غرق کند نمی‌تواند به ضرورت استناد نماید. در صورتی که همین اعمال اگر به وسیله‌ی افراد عادی برای حفظ جان خود انجام شوند توجیه پذیرند. ولی در صورتی که جهت انجام وظیفه‌ خود مرتکب جرائمی نسبت به اموال دیگر شوند عمل آنان قابل توجیه است. مثلاً: مأمور آتش‌نشانی برای اطفاء حریق، در اموال منزل مجاور خسارت ایجاد می‌کند و یا در نتیجه‌ی عملیات وی آب وارد خانه‌ی همسایه می‌گردد.
قید مذکور در ماده‌ی مورد اشاره از قانون مجازات اسلامی حذف شده است. بنابراین مأمورین هم مانند سایرین حق استناد به حالت ضرورت را خواهند داشت اما بایستی متذکر شد که قاضی در تشخیص تناسب و ضرورت حرفه، شغل، تخصص و وظیفه را نیز مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
گفتار سوم: تناسب جرم ارتکابی با خطر ایجاد شده
عده‌ای از حقوقدانان در این رابطه از لفظ «اولویت منافع حفظ شده» استفاده کرده‌اند و می‌گویند: لزوم ارتکاب جرم در مواردی که ارزش منافع حفظ شده بالاتر یا لااقل مساوی با ارزش منافع فدا شده باشد، این تناسب با مقایسه و سنجش دو منفعت متعارض امکان‌پذیر است.
عده‌ای دیگر از حقوقدانان از لفظ «اقدام مضطر باید به قدر حاجت و دفع ضرر باشد» استفاده کرده‌اند. به این معنی که اگر کسی در حالت تشنگی و گرسنگی شدید قرار گرفت و مجبور شد که برای نجات جان خودش شرب خمر کند و فقط به اندازه‌ای که خطر مرگ و بیماری شدید را از خودش دفع کند حق شرب دارد و بیش از آن جایز نیست، زیرا از حالت اضطرار خارج شده است.^[۱۰۶] در ماده‌ی ۵۵ قانون مجازات اسلامی صراحتاً بر تناسب بین عمل ارتکابی و خطر موجود تأکید شده و لذا خروج از حدود تناسب جایز نیست.
قانون وجود تناسب بین وسایل مورد استفاده و شدت تهدید را لازم می‌داند. برای بعضی‌ها باید همیشه مال فدا شده ارزش کمتر از مال نجات یافته داشته باشد. (حیات یک زن و یک طفل بیشتر از مالکیت یک نان ارزش دارد).
در فرض تساوی ارزش منافع متضاد (مثلاً وقتی که برای نجات جان خود، دیگری را می‌کُشد)، بعضی‌ها توجیه عمل انجام شده در حالت ضروری را رد می‌کنند. آنها عدم مجازات را مبتنی بر اجبار روحی می‌دانند. بالاخره وقتی که منفعت حفظ شده ارزش کمتر از منفعت قربانی شده داشته باشد (برای نجات اموال خود، کشته است) ضرورت جرم را توجیه نمی‌کند.
در این صورت منافع اجتماعی خسارت دیده است. به علاوه فهم توجیه این موضوع با ضرورت مشکل است در حالی که قانون دفاع مشروع از اموال را رد می‌کند (ماده‌ی ۵-۱۲۲ بند دوم ق.م.ج).^[۱۰۷]
ـ در اینجا که «عمل ارتکابی باید متناسب با خطر باشد»، به روشنی ولگرد گرسنه مجاز به کشتن نانوایی که درخواست نان او را نپذیرفته است، نخواهد بود. ارزش منافع قربانی شده باید کمتر از ارزش منافع شخص مضطر باشد یا دست کم با ارزش منافع شخص مضطر برابر باشد. بدین سان اگر «میان ابزارهای به کار گرفته شده و اهمیت تهدید عدم تناسب وجود داشته باشد»، قانونگذار حالت ضرورت و در نتیجه عدم کیفر را کنار می‌گذارد. این شیوه‌ی واکنش توسط قانونگذار دقیقاً همانند واکنشی است که در مورد دفاع مشروع به کار برده شده است. بدین ترتیب از ارزیابی دادرسان عدم کیفر و یا برعکس تعقیب متهمان ناشی خواهد شد.^[۱۰۸]
تا زمانی که حق و مالی که به خاطر حفظ آن، جرم ارتکاب یافته است، واجد ارزش اجتماعی بیشتری از حق و مالی که نابود شده باشد، اضطرار رافع تقصیر نیست. در مواردی نیز که حق و مالی تحصیل گردیده با حق و مال از دست رفته مساوی باشد اگر چه ضرورت مشکل به نظر می‌رسد. مع‌هذا چنین استدلال می‌شود چون جامعه به اندازه‌ای که از جرم متضرر شده به همان نسبت منتفع گردیده است. مانند کسی که جهت نجات جان خود، دیگری را می‌کُشد. بنابراین اجتماع نفعی در مجازات مجرم ندارد. بالعکس چنانچه منافع نابود شده مهم‌تر از منافع حاصله باشد بدیهی است که نمی‌توان به ضرورت استناد کرد. مثل فردی که برای حفظ اموال خویش، جان یا تمامیت جسمی دیگری را به مخاطره انداخته است. تشخیص تناسب خطر با جرم ارتکابی از مسائل موضوعی بوده در صلاحیت قاضی ماهوی می‌باشد.^[۱۰۹] این شرط از شروط اساسی حالت اضطرار است، اگر شخصی برای حفظ شرافت خانمی دست به سقط جنینی بزند، تناسبی بین عمل ارتکابی و خطر وجود ندارد. ولی اگر از روی ناچاری اقدام به سقط جنین نموده باشد برای حفظ حیات مادر، حالت اضطرار صدق نموده است.^[۱۱۰]
در حقوق فرانسه علی‌رغم عدم صراحت در قانون. ج، تأسیس حقوقی «حالت ضرورت» در دکترین مورد قبول واقع و آراء متعددی در این زمینه صادر شده است. متعاقباً با تصویب ماده‌ی ۷-۱۲۲ قانون اصلاح مقررات عمومی قانون جزای فرانسه مصوب ۱۹۹۲ که از سال ۱۹۹۴ به مورد اجرا گذارده شده است حالت ضرورت قانوناً پیش‌بینی گردید.
ماده‌ی مزبور مقرر می‌دارد: «شخصی که در مقابل یک خطر کنونی یا قریب‌الوقوع که خود او، دیگری یا مالی را تهدید کند مبادرت به انجام عملی ضروری برای محافظت شخص یا مال نماید جزائاً مسئول نیست مگر اینکه بین وسایل به کار گرفته شده و شدت تهدید عدم تناسبی موجود باشد».
بنابراین در حقوق فرانسه کسی که در ضمن مواجهه با یک خطر بالفعل یا مهم که جان او، دیگری یا مالی را تهدید می‌کند، مرتکب عملی شود که ضرورت حفظ جان یا مال اقتضای آن را دارد، در صورت وجود تناسب بین وسایل به کار گرفته شده و شدت و حالت تهدید از مسئولیت کیفری مبراست.
گفتار چهارم: عدم تعهد در ایجاد خطر
یکی از شرایطی که قانونگذار در ماده‌ی ۵۵ قانون مجازات اسلامی به آن صریحاً و بدون کنایه تصریح نموده است، عدم احراز عمد است.
فقدان عمد در ایجاد خطر شرط است. مضطر نباید خطر را عمداً ایجاد کرده باشد. در مقابل خطر ناشی از خطای غیر عمدی مضطر و ارتکاب جرم برای دفع خطر، می‌تواند برای رفع مسئولیت کیفری مؤثر باشد. مع‌هذا حکم مورخ ۲۵ ژوئن شعبه‌ی کیفری دیوان کشور فرانسه در مورد راننده‌ی اتومبیلی که برای اجتناب از زیر گرفتن همسر و فرزند خود که به علت باز بودن در اتومبیل به روی خیابان سقوط کرده بودند، ناگزیر اتومبیل را به سمت چپ جاده منحرف و عابرینی را مجروح نمود. دیوان کشور فرانسه به دلیل اینکه راننده خود عامل و مسبب ایجاد خطری بوده که خواسته از آن اجتناب نماید، لذا حالت اضطرار را قابل استناد ندانست.^[۱۱۱] برای قبول حالت ضرورت، دیوان مزبور، دادگاه را ملزم می‌سازد تا احراز نماید که آیا خطر جراحات احتمالی همسر و فرزند مصدوم راننده به نحوی بوده است که عدم انحراف به چپ اتومبیل موجب بروز نتایج وحشتناک‌تر از خطری که عابر را تهدید کرده، شود.^[۱۱۲]
او برای اجتناب از قتل همسر اینکار را کرده است. این امر در حقوق ایران ممکن است از موارد لزوم ارتکاب عمل برای اجرای قانون اهم موضوع بند ۲ ماده‌ی ۵۶ قانون مجازات اسلامی و از عوامل موجهه جرم تلقی گردد.
ـ یکی از حقوقدانان در این رابطه می‌گوید: خطر به وسیله‌ی شخص مضطر ایجاد نشده باشد.^[۱۱۳] در آیه‌ی ۱۷۳ سوره‌ی بقره آمده است که «غیر باغ و لا عاد» یعنی استناد به ضرورت مشروط به این شده است که شخص متجاوز و ستمگر نباشد.
ـ در ماده‌ی ۵۵ قانون مجازات اسلامی هم صراحتاً ذکر شده که فرد مضطر نباید خطر را عمداً ایجاد کرده باشد.
ـ عده‌ای از حقوقدانان نیز از لفظ عدم دخالت در ایجاد خطر استفاده کرده‌اند( ۴)که همان معنای عدم تعمد در ایجاد خطر را می‌رساند. و این قاعده کاملاً منطبق با عدالت اجتماعی و منطق است زیرا نمی‌توان فرض کرد کسی عمداً مرتکب شده و ضمناً از مجازات هم معاف باشد.
ـ حقوقدان محترمی، مسئله‌ی تقصیر مرتکب را مطرح کرده است. در قانونگذاری‌های خارجی متعدد، جرمی که فرد مورد تهدید، انجام داده است نباید نتیجه‌ی تقصیر قبلی او باشد. (مواد ۳۴ و ۱-۳۴ قانون مجازات سوئیس) رویه‌ی قضایی نیز این شرط را لازم می‌دانست.
ـ ماده‌ی ۷-۱۲۲ (ق.م.ج، به فقدان تقصیر اشاره نمی‌کند و علمای حقوق نیز اختلاف نظر دارند. با وجود این چنین به نظر می‌رسد که فقدان تقصیر لازم است. چه اگر مرتکب جرم خود را در این وضعیت قرار دهد، نمی‌توان از خطر فعلی یا قریب‌الوقوع صحبت کرد. علاوه‌بر این، مبنای عدم مجازات جرم ضروری اقتضاء می‌کند که مرتکب جرم، بدون تقصیر ناچار از ارتکاب جرم باشد.^[۱۱۴]
ـ به گفته‌ی یکی از حقوقدانان محترم، چنانچه شخصی که مرتکب جرم گردیده، خطر را عمداً به وجود آورده باشد، به علت داشتن سوءنیت نمی‌تواند از حالت اضطرار بهره‌مند شود.^[۱۱۵] ولی بر خلاف آنچه قوانین جزایی برخی کشورها^[۱۱۶] و رویه‌ی قضایی فرانسه^[۱۱۷] پذیرفته‌اند در صورتی که بروز خطر ناشی از تقصیر خود شخص باشد مانع استفاده‌ی وی از معافیت مقرر در ماده‌ی ۵۵ قانون مجازات اسلامی نخواهد بود. بعضی قوانین جزایی مانند قانون مجازات ایتالیا در ماده‌ی ۵۴ و قانون مجازات سوئیس در ماده‌ی ۳۴ تحقق حالت ضرورت را مشروط بدان می‌کنند که خطر موجود معلول خطای خود مرتکب جرم نباشد. حقوقدانان فرانسه این شرط را لازم نمی‌شناسند ولی رویه‌ی قضایی وجود آن را برای معافیت از مجازات ضروری شناخته است.
مثلاً ممکن است ایجاد حریق به علت بی‌احتیاطی او باشد ولی این تقصیر مانع از آن نیست که بتواند جهت نجات جان و مال خویش و ساکنین محل، دیوار منزل همسایه را تخریب کند. ولی بر عکس مثلاً کسی که خانه‌ی خود را به قصد گرفتن حق بیمه آتش زده است نمی‌تواند برای نجات دادن خود به اضطرار متوسل شود.
بنابراین اگر حالت اضطرار ناشی از خطا و سهل‌انگاری مرتکب باشد، مشمول ماده‌ی مذکور خواهد شد و اگر ناشی از عمد و سوءنیت باشد مشمول ماده‌ی مذکور نخواهد شد. ولی در هر صورت مضطر از نظر مدنی مسئول جبران خسارت می‌باشد.
مبحث دوم: مصادیق قانونی اضطرار
مصادیق اضطرار در این مبحث، به دو گفتار تقسیم شده که این مصادیق در حقوق ایران و فرانسه مورد بررسی قرار گرفته است.
گفتار اول: در حقوق ایران
الف: در بزه رشاء
مصادیق قانونی تأسیس حقوق اضطرار از عوامل رافع مسئولیت کیفری می‌باشند که چند مصداق را شامل می‌شود که از آن جمله در بزه رشاء، مصداق پیدا می‌کند.
هر گاه راشی مضطر باشد، تعقیب کیفری او و مجازاتش منتفی می‌باشد. برابر ماده‌ی ۵۹۱ و تبصره‌ی ماده‌ی ۵۹۲ قانون …. تعزیرات، اضطرار راشی و ناچاری وی در دادن وجه یا مال به مرتشی از موجبات منع تعقیب کیفری و یا معاونت وی از کیفر حبس بر حسب مورد (مثلاً گزارش یا شکایت) و استرداد وجه یا مال به وی می‌گردد.
هر گاه کارمندی را با اسلحه تهدید کنند به اینکه باید رشوه بگیرد و ورقه‌ای را امضاء کند و کارمند نیز این کار را انجام دهد، کارمند مضطر است و در قبال رشوه‌ای که گرفته، هیچ مسئولیتی ندارد و از مجازات معاف می‌باشد.
ب: در بزه شرب خمر
مجازات حدّ مسکر در موارد اضطراری در مورد کسی که شرب خمر کرده، برابر ماده‌ی ۱۶۷ قانون مجازات اسلامی ساقط می‌شود.
ماده‌ی ۱۶۷ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد: «هر گاه کسی مضطر شود که برای نجات از مرگ یا جهت درمان بیماری سخت به مقدار ضرورت شراب بخورد، محکوم به حد نخواهد شد.
ج: در بزه سرقت حدّی
به موجب بند ۱۰ ماده‌ی ۱۹۸ قانون مجازات اسلامی اگر سارق در سرقت مضطر شده باشد، محکوم به حد نمی‌گردد.
مثلاً: کسی که جهت ادامه‌ی حیات به دزدیدن نان مبادرت ورزد، از مجازات حد سرقت معاف می‌باشد زیرا به خاطر گرسنگی خود و خانواده‌اش و برای نجات از مرگ، به سرقت روی آورده، پس مضطر محسوب می‌شود و از مجازات معاف می‌باشد.
در حقوق ژرمانیک به ضرب المثل «نیازمندی قانون بردار نیست» توجه می‌شده است.^[۱۱۸]