“
بند سوّم : اصل اثبات دعوا توسّط مدّعی
قاعده مشهور « اَلبَیِّنه عَلی المُدَّعی وَ الیَمین عَلی من اَنکر » ، به تنهایی برای تبیین لزوم اثبات ادّعا توسّط مدّعی در دادرسی اسلامی کفایت میکند . اما به عقیده برخی ، قسمت اخیر این قاعده که مدّعیعلیه را برابر صرف ادّعای مدّعی و بدون آن که مدّعی بیّنهای اقامه کرده باشد ، به ادای سوگند وادار میکند ، رنگ و بویی از نظام دادرسی خواهان مدارانه دارد .[۸۰]
بدین ترتیب در قضای اسلامی ، بار اثبات دعوا همواره بر عهده مدّعی است . اما شارع در این خصوص ، راه افراط را نپیموده و وجدان و ضمیر انسانی افراد را نیز به عنوان تضمین نهایی عادلانه بودن تصمیمات اتّخاذ شده ، قرار داده است . به عبارت دیگر ، هر چند قرار داشتن بار اثبات دعوا بر عهده مدّعی در فقه اسلامی آشکار است اما اجرای عدالت و عادلانه بودن تصمیم نهایی به عنوان هدف اصلی قضای اسلامی ، ایجاب میکند که برای ذی حق فاقد بیّنه نیز این فرصت را باقی گذاشت که با تحریک وجدان طرف مقابل ، آخرین بخت خود را نیز برای رسیدن به حق خویش بیازماید . بنابرین درخواست یمین « قسم » از منکر نه تنها منافاتی با قرار داشتن بار اثبات بر عهده مدّعی ندارد بلکه تضمینی برای عادلانه بودن دادرسی به شمار میرود .
بند چهارم : اصل حقّ دفاع
حقّ دفاع در برابر ادّعاهایی که علیه اشخاص صورت میپذیرد از اصول مسلّم دادرسی اسلامی است به طوریکه نه تنها دادرس موظّف است که پس از استماع سخنان هر یک از طرفین ، فرصت تکلّم را به دیگری بدهد[۸۱]، بلکه منع دادرسی غیابی در حقوق الهی و مقرّرات سختگیرانه دادرسیهای غیابی در حقوقالنّاس و نیز ادّعا بر میّت[۸۲] ، همگی نشان دهنده وجود اصل حقّ دفاع در نظام دادرسی اسلامی است .
بند پنجم : اصل حلّ اختلاف بدون صدور رأی
یکی از وظایف قاضی در فقه امامیّه ، پرهیز از صدور رأی بین طرفین اختلاف و حلّ و فصل اختلاف آن ها به شیوه صلح و سازش است ، زیرا علاوه بر ورود نهی صریح از قضاوت بین مردم و پرهیز از فتوا دادن بین آن ها تا حدّ امکان ، فقها ترغیب طرفین به صلح را نیز جزء مستحبات مؤکّد برای قاضی دانستهاند . شهید ثانی در همین رابطه چنین می فرماید ، « و مستحب است که قاضی قبل از حکم ، طرفین را به صلح ترغیب نماید و هرگاه تحقّق صلح بین آنان متعذّر باشد ، به مقتضای شرع بین آنان حکم کند … . »[۸۳]
ابن ادریس نیز در السرائر بر جواز و استحباب امر طرفین به صلح و سازش از طرف قاضی ادّعای اجماع کرده و آن را مقتضی قول خداوند در قرآن که میفرماید « و اصلح خیر »[۸۴] دانسته است .[۸۵]
در مجموع با دقّت در روایات موجود در باب قضا و نیز استحباب وساطت قاضی برای صلح و سازش « و نه برای ابطال حق از سوی ذیحق » میتوان به این نتیجه رسید که اصلاح ذاتالبین در نظام حقوقی اسلام ، مهمتر از احقاق حق با توسّل به نظام رسمی دادگستری و صدور رأی قضایی است .
بخش دوّم :
خصوصیّات رأی داور و مقایسه آن با رأی دادگاه تا زمان صدور رأی
در موضوع خصوصیّات آرای داوری و قضایی در حقوق ملّی و اسناد داوری ، با توجّه به اصول حاکم بر رأی داوری و رأی قضایی ، جریان صدور رأی ، صلاحیّت مرجع صدور رأی ، شرایط داور و قاضی صادر کننده رأی ، موضوع و شرایط خاصّ دعوا و ماهیّت رأی ، در دیوان های داوری در مقایسه با دادگاه های ملّی ، رویّه واحدی وجود ندارد . قوانین حاکم بر رسیدگی داوری و رأی داور نیز ، از نظام حاکم بر آرای قضایی ملّی تبعیّت نمی نماید . اما کلیّه آرای صادره از دیوان های داوری و دادگاه ملّی دارای خصوصیاتی از نظر شکل و ماهیّت میباشند ، که از الگوهای ساختاری نسبتاً مشابهی برخوردارند . در این بخش ابتدا در فصل نخست ، مسائل مربوط به تشریفات دادخواهی از دیوان داوری و دادگاه ، جریان صدور رأی و ماهیّت رأی صادره با توجّه به نفوذ حاکمیت اراده طرفین و لزوم تبعیّت از قوانین آمره ، بررسی می شود ، سپس ، مسائل شکلی و ماهوی حاکم بر رأی در زمان صدور رأی ، در فصل دوّم تحلیل میگردد .
فصل نخست : خصوصیّات رأی داور و رأی دادگاه قبل از صدور رأی
رسیدگی و صدور رأی در دعاوی داوری و قضایی ، تحت شرایط مقرّر در قوانین ملّی و اسناد داوری بینالمللی یا شرایط منتخب طرفین صورت می پذیرد . بنابرین اصول حاکم بر آرای داوری و قضایی ، جریان صدور رأی اعم از تشریفات دادخواهی ، ابلاغ درست اسناد دعوا ، ایرادات مطروحه در فرایند رسیدگی مانند ایراد به دیوان داوری و دادگاه ملّی ، ایراد به داور و قاضی ، ایراد به اصحاب دعوا ، ایراد به دعوا و در نهایت ماهیّت رأی از مسائل بحث برانگیز میباشد . حال ، آیا اصول و تشریفات واحدی بر آرای داوری و قضایی در حقوق ملّی حاکم است ؟ آیا اسناد داوری تجاری بینالمللی رویّه واحدی در این خصوص اتّخاذ نموده اند ؟ موضع دیوان داوری و دادگاه ملّی در برخورد با ایرادات چگونه است ؟ آیا لزوم تبعیّت از اراده قانونگذار ملّی ، تأثیری در ماهیّت رأی داور و رأی دادگاه دارد ؟
مبحث نخست : آیین صدور رأی داوری و رأی قضایی
دادخواهی اشخاص از مرجع صالح یا درخواست دادرسی ، از آنجایی که تکلیف به رسیدگی برای دیوان داوری و دادگاه ایجاد نموده و ادّعاهایی که مبنای دادخواهی است تعیین می کند دارای اهمیّت میباشد . از این رو قواعد و مقرّراتی وجود دارد که رعایت آن ها از آغاز رسیدگی تا هنگام ختم دادرسی و صدور رأی برای اصحاب دعوا ، داور و قاضی لازم بوده تا جایی که در رسیدگی قضایی ، رعایت حقوق شکلی مقرّ رسیدگی الزام آور میباشد . با این وجود در داوری های ملّی و بینالمللی ، آیین رسیدگی به دعاوی حقوقی ملّی ، اعمال نشده و طرفین داوری و شخص داور ملزم به رعایت مقرّرات شکلی ملّی نمی باشند .
گفتار نخست : اصول حاکم بر آرای داوری و قضایی
در رسیدگی های داوری ، در بعد ملّی و بینالمللی و دادرسی قضایی ملّی ، داور و قاضی ملزم به رعایت اصولی میباشند که این اصول به تضمین عادلانه بودن فرایند رسیدگی می پردازد ، بنابرین عادلانه بودن رسیدگی باید به عنوان یک الزام در نظر گرفته شود و این مهم فقط با رعایت اصول رسیدگی عادلانه که بایستی در جزء جزء فرایند رسیدگی رعایت گردد محقّق می شود . علاوه بر آن در نظام حقوق نوشته ، رسیدگی ، اساساً مستند به قانون است و باید تحقّق رکن عدالت را در درون مقرّرات یافت ، به عبارتی قانون مهم ترین معیار عدالت در رسیدگی میباشد که در صورت شفّافیّت و دقّت ، بهترین معیار برای رسیدن به عدالت در رسیدگی است .
بند نخست : اصل تشریفاتی بودن رأی
“
