ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای منابع عظیم گازی-دومین کشور دارای منابع گازی دنیا- با چندین دارای میادین مشترک است. ارزشمند بودن این منابع و عظیم بودن این میادین، لزوم توجه به ارائه ی الگوی حقوقی مناسب در زمینه استخراج و بهر برداری از این میادین را از سوی ایران دو چندان می نماید.

مبحث اول: مناطق فاقد تحدید حدود و قالب مناسب برای توسعه میادین مشترک گاز

مرز یک کشور در واقع تعیین کننده حدود حاکمیت های ملی آن دولت می باشد. گاه این مرز که حاکمیت دولت ها را از یکدیگر جدا می سازد، بنابر دلایل و گرایشات ناسیونالیستی و آزمندی اقتصادی مانند موانع تاریخی، ایدئولوژیکی، تنگناهای اقتصادی و … هنوز تعیین و مشخص نشده است. در این صورت طبق گفته دیوان بین المللی دادگستری، با اختلاف و ادعای مرزی از سوی دو دولت مواجهیم که تا قبل از رسیدگی و صدور رای، طرح ادعای حاکمیت بر آن، از طرف هر یک از دو دولت می تواند صحیح باشد.^[۱۴۸]
حال اگر در این منطقهِ تحدید حدود نشده، موضوع منابع گاز مشترک نیز مطرح شود، به دلیل ارزشمند بودن این منابع طبیعی، موضوع از حساسیت بیشتری برخوردار می شود و دولت ها با حساسیت و دقت بیشتری موضوع تحدید حدود را پیگیری می نمایند. این بر طولانی تر شدن حل مسئله تحدید حدود مرزی تاثیر می گذارد. در چنین مواقعی نمی توان از بهره برداری از این منبع طبیعی به دلیل وجود اختلاف غافل شد.

گفتار اول: موافقت نامه ی منطقه توسعه مشترک، ویژگی ها و انواع آن

بند اول: ویژگی های موافقت نامه و مزایای آن

به نظر می رسد که کارآمدترین گزینه در این زمان تعیین منطقه اختلافی به عنوان منطقه توسعه مشترک می باشد و این بدین معناست که:
“همکاری بین دولت ها در خصوص اکتشاف و بهره برداری از برخی مخازن و میادین یا توده منابع غیر جاندار که در تقاطع مرز دو کشور گسترده شده اند یا در منطقه ای ادعاهای تداخل مرزی قرار داده است.”^[۱۴۹]
برنامه یا راه کار توسعه مشترک بر ۴ عنصر اصلی مبنتی است:
تعیین منطقه ای مشخص و معین،
تعیین منابع موضوع عملیات توسعه در منطقه،
تعیین صلاحیت و حقوقی که عملیات مبنتی بر آن است و بر اساس آن انجام می شود،
شرایط و ضوابط اکتشاف و بهره برداری از منبع.
از ویژگی های منطقه ی توسعه مشترک^[۱۵۰](JDZ) می توان به موقتی بودن آن برای یک دوره زمانی مشخص اشاره کرد. اما این راه حل در عین حال می تواند بعضی اوقات از حالت موقت خارج و به صورت راه حلی دائم به جای تحدید حدود باشد. البته این راه حل نمی تواند جایگزین مناسبی در تمام موارد باشد چرا که دولت در مواقعی که مرزها تحدید حدود شده اند بیشتر برنامه آحادسازی یا بهره برداری اشتراکی را مدنظر قرار می دهند.
برای برقراری منطقه ی توسعه مشترک مقدماتی لازم است که بایستی از سوی دول ذیربط فراهم شود:
پذیرش تجمیع حقوق حاکمه در در منطقه مورد نظر
داشتن اتفاق بر همه امور راهبردی عمده
هدف مورد نظر یعنی اکتشاف و بهره برداری گاز، گم نشود.
فراهم شدن این مقدمات در ایجاد منطقه بسیار مهم و تاثیرگذار می باشد، چرا که به عنوان مثال تا دول ذیربط نپذیرند که حقوق حاکمه خود را با احترام به حقوق حاکمه دولت یا دول شریک دیگر اعمال نمایند، نمی توانند در ایجاد منطقه ای که نیازمند همکاری و مشارکت در امور مهم مدیریتی است، به توافق برسند.
در این میان وجود انگیزه های اقتصادی و عمل محرک دولت ها در فراهم کردن این مقدمات و در نتیجه ایجاد منطقه ی توسعه مشترک است که می توان آنها را چنین بیان نمود:
تمایل شدید به بهره برداری از منابع منطقه در سریع ترین زمان ممکن
اثر منفی رویکردهای جایگزینی مانند تحدید حدود بر روابط دو جانبه و تاخیر در امر بهره برداری
مناسب بودن این راه حل
در موافقت نامه های که برای ایجاد منطقه ی JDZ منعقد می شوند، حقوق دول ذینفع تصدیق می شود و در واقع این موافقت نامه ها، توافقی لازم الاجرا با تعهداتی بین دول طرف قرارداد است که طبق ماده ۲۶ کنوانسیون حقوق معاهدات و اصل وفای به عهد بایستی با حسن نیت اجرا شود.

بند دوم: انواع موافقت نامه های بهره برداری مشترک

مصادیق این موافقت نامه ها را می توان در موافقت نامه های دو جانبه بین دولت های ذیربط در منابع مشترک یافت. از عمده نمونه های این موافقت نامه های مشترک می توان به :
موافقت نامه های متضمن اعطای امتیاز و وضع مقررات در دست طرف موافقت نامه و
موافقت نامه های ایجاد کننده مقام فراملی،
اشاره کرد. هر کدام از این دو نوع موافقت نامه که در زیر مجموعه موافقت نامه های بهره برداری مشترک قرار می گیرند، مزایای خاص خود را دارا بوده و با بیان شرایطی خاص امکان بهره برداری مشترک را فراهم می نمایند.

گفتار دوم: موافقت نامه های متضمن اعطای امتیاز و وضع مقررات در دست طرف موافقت نامه و مصداق آن

بند اول: موافقت نامه ژاپن – کره جنوبی، مصداقی بارز از این نوع موافقت نامه

از نمونه موافقت نامه های متضمن اعطای امتیاز، می توان به موافقت نامه بهره برداری مشترک ژاپن و کره جنوبی ۱۹۷۴ ^[۱۵۱] اشاره کرد که موافقت نامه ای کامل و جامع از این نوع است.
برنامه و هدف اصلی این موافقت نامه با توجه به این که چاه های اکتشافی هنوز به کشف تجاری نرسیده اند، در نظر گرفتن منطقه ی اختلافی دو کشور در فلات قاره به عنوان ناحیه بهره برداری مشترک و کنار گذاشتن تحدید حدود برای حداقل ۵۰ سال است، مگر منابع زودتر پایان پذیرد.
این منطقه مشترک طبق موافقت نامه به نواحی فرعی تقسیم می شود که هر دولت به یک یا بیش از یک صاحب امتیاز، با صاحب امتیاز دولت دیگر طبق یک موافقت نامه عملیات مشترک، اختیار اکتشاف و استخراج از ناحیه فرعی را اعطا می نماید.
در این میان کمیسیون مشترک توسط دو دولت تشکیل می شود تا وظایف مربوط به نظارت کلی بر اقدامات صورت گرفته را اعمال نماید، البته به نظر می رسد در عمل بیشتر با تنظیم منافع ملی معارض دول ژاپن و کره در منطقه درگیر باشد تا مسئولیت عملیات مربوط به خود ناحیه بهره برداری مشترک.
صاحب امتیازان انتخاب شده از سوی هر دو دولت به طور مساوی در منبع شریک هستند و تنها در مقابل دول اعطاء کننده امتیاز خود -در خصوص مالیات و شیوه ی عمل در مخزن- پاسخگو باشند.
موافقت نامه برای حل مشکل قانونی قابل اعمال و جامعیت نسبی آن راه حلی ساده ارائه نموده است که سبب جذاب تر و تاثیرگذارتر شدن موافقت نامه شده است.^[۱۵۲]

بند دوم: شرایط مندرج در موافقت نامه مصداق(ژاپن – کره جنوبی)

این موافقت نامه به نوبه خود دربردارنده موارد و شرایطی است که می تواند برای سایر موافقت نامه های این دسته الگو باشد. لذا در اینجا به بررسی برخی شرایط و موارد ذکر شده در این موافقت نامه به عنوان یک الگوی مناسب می پردازیم.
از جمله شرایط و جزئیات قابل توجه در موافقت نامه می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
اختیار اعطای مجوز و وضع مقررات
مدیریت منابع
آحادسازی
میزان مالکیت دول ذینفع
چگونگی محاسبه و پرداخت مالیات
حقوق قابل اعمال در ناحیه مشترک
آلودگی
آیین حل و فصل اختلافات.
این موارد مهمترین جزئیات ذکر شده در موافقت نامه مذکور است که بنابر اهمیت این موافقت نامه و جامعیت و کامل بون آن در اینجا به بررسی اجمالی این جزئیات به عنوان یک نمونه ار موافقت نامه های متضمن اعطای امتیاز و وضع مقررات به وسیله دول طرف موافقت نامه می پردازیم.

الف : اختیار اعطای مجوز و وضع مقررات

چه وقت ؟ کی و چه وقت این رویدادها اتفاق می‌افتد ؟ چرخه حیات مسئولیت‌ها، وظایف و مأموریت‌ها، رویدادهای مهم در کسب و کار، ساختار پردازش عملیات، زمان‌بندی عملیات.
چرا ؟ انگیزه اصلی در هر یک از این رویداد چه بوده است ؟ اهداف اصلی چیست ؟ اهداف، مأموریت‌‌ها، سیاست‌ها، راهبرد‌ها، نیازمندی‌ها، قواعد کسب و کار، قواعد فرآیندها[۱۸].
دیدگاه‌ها و جنبه‌های مختلفی که در چارچوب زکمن مورد توجه واقع شده‌اند، به صورت یک ماتریس نشان داده می‌شود که به ماتریس زکمن معروف است(شکل ۱-۲).

شکل ‏۲‑۲- وجه‌ها و دیدگاه‌های مختلف چارچوب معماری زکمن[۱۹]

چارچوب معماریِ سازمانی فدرال^[۳]

چارچوب معماری FEAF Version 1.1 توسط شورای مدیران ارشد اطلاعاتی دولت فدرال ایالات متحده آمریکا تهیه و تنظیم شد. این معماری شامل رهنمودهایی برای معماران سیستم‌های اطلاعاتی در توصیف مأموریت‌های چند سازمانی در دولت فدرال می‌باشد.مأموریت چند سازمانی به مأموریت‌هایی اطلاق می شود که در اجرای آن چندین سازمان به صورت مشترک فعالیت می کند.

چارچوب معماریِ سازمانی فدرال یک سازوکار سازماندهیِ مدیریتِ توسعه و نگهداریِ توصیفاتِ معماری است. همچنین ساختاری را برای سازماندهی منابع اطلاعاتی و تشریح و مدیریت فعالیت‌های معماریِ سازمانی فدرال ارائه می‌دهد. این مدل معماری شامل هشت مؤلفه اساسی است که متعاقباً شرح داده می‌شود.(شکل ۱-۳)
شکل ‏۲‑۳- مؤلفه‌های چارچوب معماری سازمانی فدرال[۲۰]
- پیشران های معماری
پیشران های معماری عبارتند از کلیه تهدیدها و فرصت‌هایی که سازمان از نظر سرویس‌ها و فناوری‌های اطلاعات در معرض آنها بوده، و شامل دو نوع پیشران تجاری (نگاه به بازار) و پیشران طراحی ( نگاه به فناوری) می‌گردد. این دو نوع پیشران یا محرک بیشترین فشار را به معماری فعلی فناوری اطلاعات ( اگر موجود باشد وگرنه تمام سازمان) وارد می‌کنند. پیشرانهای تجاری و طراحی به عنوان تنها محرک‌های بیرونی، درصدد به حرکت واداشتن معماری هستند، در حالی که سیستم‌های فعلی با اینرسی زیاد خود مانع این کار می‌شوند. البته سیستم‌های فعلی جزو لاینفک معماری فعلی است.
- جهت گیری راهبردی
هر سازمان دارای اهداف،رسالت‌ها،مأموریت‌ها و راهبرد‌های خاص خود است که دلیل اصلی شکل‌گیری آن نیز بوده است. پر واضح است که هرگونه تغییری باید در راستای این جهت‌گیری‌ها باشد.
- معماری فعلی فناوری اطلاعات سازمان
کلیه سیستم‌های اطلاعاتی فعلی، تجهیزات، سخت‌افزارها، شبکه‌ها و فرآیندها را شامل می‌گردد. به عبارت دیگر همه سیستم‌های فعلی (Legacy) جزو معماری فعلی هستند. هدف از معماری ایجاد انعطاف‌پذیری در مقابل تغییرات محیطی است : تعمیرات جزئی یا حتی بنیادی در اثر فرسودگی قطعات و زیرسیستمها کاملاً قابل توجیه بوده و در یک معماری پیش‌بینی‌های لازم صورت گرفته است. تنها تغییر عوامل و شرایط بیرونی است که معماری را از حالت بهینگی فعلی خارج می‌کند. تغییرات بیرونی می‌تواند جنبه مثبت و منفی داشته باشد ولی به هر صورت تغییر است و معماری باید بتواند خود را با آنها تطبیق دهد.
- معماری مطلوب
با انگیزشی که پیشرانه های طراحی و تجاری ایجاد کرده و بر اساس جهت‌گیری‌های راهبردی می‌توان معماری مطلوب را پیش‌بینی کرد. این معماری قطعاً به صورت مفهومی بوده و در این مرحله نمی‌تواند چندان جزئی باشد. هدف طراحی فرایند رسیدن به این معماری و اصول فنی و تکنیکی آن است.
- مدل معماری (چارچوب معماری)
برای رسیدن از معماری فعلی به معماری مطلوب، در راستای راهبرد سازمان، نیازمند مدل هستیم. مدل، باعث افزایش سرعت طراحی و نیز حفظ همسانی می‌شود. به عنوان مثال، سفالگری را مجسم کنید که برای ساختن هر کوزه، هر بار از خلاقیت خود کمک بگیرد،‌بدون شک، هیچ دو کوزه‌ از کارهای وی، شبیه به یکدیگر نخواهد بود. اما با داشتن یک قالب، هم خلاقیت کمتری مورد نیاز است، هم هزینه کاهش می‌یابد و هم یکدستی و یکپارچگی در محصولات به وجود می‌آید، ضمناً سرعت هم افزایش می‌یابد.
- فرایند گذار
اعمال تغییرات از معماری موجود به معماری مطلوب، به پیروی از استانداردهای معماری و توجه به هزینه فرایند گذار، تصمیم گیری‌های متنوع، رویه‌های مدیریتی، فرایند گذار است. در این مرحله باید سناریویی جهت حرکت از وضع موجود به هدف ارائه شود. به عبارت دیگر برنامه گذار یک فرایند توسعه معماری بر اساس پتانسیل‌های سازمان در کلیه بخش‌ها اعم از نیروی انسانی، فنی، مالی و پشتیبانی را تعریف می‌کند. این فرایند پیش از همه مقتضیات پیشبرد معماری را تهیه خواهد کرد و سپس یک برنامه اقدام برای توسعه و پیاده‌سازی معماری ارائه خواهد داد.
- بخش‌های معماری
هر سازمان دارای بخش‌هایی حیاتی است که فرایند معماری باید برای تک‌‌تک آنها مورد اجرا قرار گیرد.
- استانداردهای فناوری اطلاعات
برای تبدیل معماری فعلی به معماری مطلوب باید استانداردهایی در تمام لایه‌های فناوری در نظر گرفت. این استانداردها کمک می‌کند تا تعامل پذیری با دیگر سیستم‌ها در سازمان و نیز سیستم‌های برون‌سازمانی افزایش یابد و نیز سازگاری بین سیستم‌ها به وجود آید. پیش‌بینی فناوری
‌های نوظهور و نیز استانداردهای آتی می‌تواند ماندگاری معماری را افزایش دهد. بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که پیش‌بینی استانداردها بیشتر به عنوان خطوط راهنمایی برای ساختن زیر ساخت‌های فنی سازمان است تا سرمایه‌گذاری‌ها به بهترین نحو به مصرف برسد[۲۱].
نقاط ضعف چارچوب فدرال:
- اگرچه چارچوب فدرال از استانداردها و طرح‌های انتقالی به عنوان بخشی از معماری بهره برده است ولی مشخص نکرده که این استانداردها چگونه می‌بایست سازماندهی و بکار برده شوند.
- در مورد طرح انتقالی هیچ راهنمائی ارائه نشده است
- اگرچه در مستندات چارچوب فدرال نیاز به مخزن مدل‌ها مطرح شده ولی توضیح یا پیشنهادی داده نشده است.
- راهنمائی در خصوص امنیت وجود ندارد.
- چارچوب معماری سازمانی فدرال به عنوان “راهنما” برای سازمان‌های فدرال ارائه شده و جنبه “اجباری” ندارد.
نقاط قوت چارچوب فدرال :
این چارچوب گامی مهم در راستای تعریف عناصر و اجزاء معماری سازمانی است. برخلاف زکمن که تنها به خود چارچوب محصولات و مدل‌ها می‌پردازد در اینجا به اهداف راهبردی و نیازهای گذار(تحول) نیز پرداخته شده است. از متدلوژی برنامه ریزی معماری سازمانی اسپیواک به عنوان روش برپاسازی نام برده شده و لایه‌های معماری تشریح شده‌اند.

چارچوب سازمان خزانه داری^[۴]

سازمان خزانه داری آمریکا این چارچوب را در سال ۲۰۰۰ تعریف نمود. اهداف از این چارچوب عبارتند از[۳]:
هدایت سازمان‌های زیر مجموعه و بخش‌های مربوطه برای تهیه معماری سیستم‌های اطلاعاتی
ارائه مفاهیم، قوانین، فناوری و استانداردهای یکپارچه و مشترک برای تولید سیستم‌های سازمان خزانه داری
ارائه قالبی استاندارد برای توصیف معماری سازمانی
چارچوب TEAF بر اساس معماری زکمن طراحی شده است. می‌توان گفت که این چارچوب بخش‌هایی تا سطح چهارم زکمن را در بر می‌گیرد. همان‌طور که در جدول ۱-۲ مشخص می‌باشد، این چارچوب چهار نگرش داده، عملکرد، اطلاعات و کنشگر و بستر عملیاتی از چهار دیدگاه مختلف برنامه ریز، مالک، طراح و تولید کننده را در بر می‌گیرد. این چارچوب در واقع یک نمونه از FEAF بوده که به علت داشتن امتیازات خوب، مورد توجه زیادی قرار گرفت، به طوری که به عنوان یکی از سه چارچوب برتر جهت معماری سازمانی سازمان‌های فدرال آمریکا برگزیده شد.
در بطن این چارچوب ماتریسی وجود دارد که عناصر سیستم‌های اطلاعاتی سازمان را در خود توصیف می کند. این ماتریس شامل چهار دیدگاه عملکرد، اطلاعات، ساختار سازمانی و زیرساخت است. این دیدگاه‌ها هر کدام، یکی از ستون‌های ماتریس را تشکیل می‌دهند. این دیدگاه‌ها در چهار منظر مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرند. منظرها در سطرهای ماتریس قرار گرفته‌اند که شامل: برنامه ریز، مالک، طراح و سازنده می‌شود. در واقع دیدگاه‌ها تقسیم بندی و بخش‌های عناصر تشکیل دهنده معماری سازمانی را بیان داشته و این منظرها سطح توصیف و بیان هر یک از آن بخش‌ها را بیان می‌دارد.
جدول ‏۲‑۱- ماتریس چارچوب سازمان خزانه داری[۲۲]

چارچوب معماری C4ISR

چارچوب معماری C4ISR^[5] که در ابتدا برای توصیف معماری سیستم‌های نظامی طراحی شده بود، چارچوبی است، بسیار جامع که در نهایت از طریق تعدادی مستند معین، به نام « محصول» به توصیف کامل معماری نائل میاید. این چارچوب برای بیان سطوح مختلف یک سیستم، از سه نوع دیدگاه عملیاتی، سیستم، و تکنیکی استفاده می‌کند(شکل۴).
شکل ‏۲‑۴- دیدگاه‌های چارچوب معماری c4isr [23]
هر چند نسخه اول این چارچوب به منظور به کارگیری در سیستم‌های نظامی تهیه شده بود، ولی بعدها در سایر بخش‌های وزارت دفاع نظیر پرسنلی، و غیره نیز به کار گرفته شد.
۱- دیدگاه معماری عملیاتی
دیدگاهِ عملیاتی، توصیفی است کامل از مجموعه‌ وظایف، فعالیت‌ها، عناصر عملیاتی و نحوه گردش اطلاعات، که جهت انجام موفقیت آمیز و یا پشتیبانی یک عملیات نظامی لازم هستند.
این دیدگاه شامل توصیفِ ( اغلب گرافیکی) عناصر عملیاتی، فعالیت‌ها و وظایف محول شده، و نحوه گردش اطلاعات مربوط به یک عملیات نظامی است که در واقع به منظور پشتیبانی از آن عملیات به کار گرفته می‌شوند. در توصیفِ گردش اطلاعات (جریان اطلاعاتی)، لازم است تا انواع اطلاعات، بسامدِ تبادلِ اطلاعات فوق، کارها و وظایفی که با این کار مورد حمایت و پشتیبانی واقع می‌شوند، و نیز روش تبادلِ اطلاعات (صرفاً تا حد روشن شدن نحوه تعامل بین عناصر) مشخص شوند.

۲-۳-۲-۱۱-۲- تفکرات خراب در توحید
امام سجاد, فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى عَلِمَ أَنَّهُ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَقْوَامٌ مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ وَ الْآیَاتِ مِنْ سُورَهِ الْحَدِیدِ إِلَى قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فَمَنْ رَامَ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ فَقَدْ هَلَکَ»^[۲۲۳]: خداى عز و جل دانست که در آخر الزمان مردمى محقق و مو شکاف و کاونده خواهند آمد که به خاطر آنها سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و آیات سوره حدید را که آخرش «وَ هُوَ عَلِیمٌ‏ بِذاتِ الصُّدُورِ» است نازل فرمود، پس هر که براى خداشناسى فراتر از این­ها را بجوید هلاک است.
بیان: در بیان این روایت مقاله­ای نوشته شده است که برای فهم آن بخشی از اصل آن را به قرار زیر آورده­ام.

«برخى از مفسران حدیث, همچون فیض کاشانى حدیث را در مقام مدح اقوام متعمّق و امر به تعمّق مى دانند. فیض مى گوید: (لعلّه أشار بالمتعمّقین إلى أکابر أهل المعرفه). ملاصدرا نیز بدون این که تصریح کند, محتواى حدیث را در راستاى مدح و تمجید تعمّق کنندگان دانسته و به تعمّق در سوره توحید و شش آیه نخست سوره حدید مى پردازد. در مقابل, برخى دیگر از مفسران حدیث, همچون علامه مجلسى برآنند که پیام حدیث مذمت متعمّقان و نهى از تعمّق است. وى احتمال سومى را نیز مطرح کرده و آن این که حدیث در مقام بیان معیارى است که افکار و اندیشه ها را باید بر آن عرضه کرد. این معیار سوره توحید و اوایل سوره حدید است.
در سال هاى اخیر, برخى دانشوران در نوشته ها و سخنرانى هاى خود به ترویج نظریه نخست پرداخته اند و براى برخى این گمان پیدا شده است که حدیث معنایى جز همان تفسیر نخست ندارد. اینان بر این اساس که حدیث مورد بحث, متعمّقان را تمجید مى کند, متعمّقان را بر فیلسوفان تطبیق مى کنند و در نتیجه, حدیث را تأییدى بر فلسفه و آراى فلسفى مى دانند و گاه در ضمن سخن, زمان موجود را همان آخرالزمان دانسته و حدیث را مؤیدى بر آراى فیلسوفان معاصر و ردّى بر منتقدان این فیلسوفان مى دانند.
این روش براى تأیید یا ردّ یک مکتب یا نظریه اى فلسفى, و نیز تطبیق هاى ذکر شده, قابل بحث و تأمل است. اما بحث اصلى این نوشته, پیام حدیث است. آیا پیام حدیث مدح اقوام متعمّق و امر به تعمّق است یا نکوهش متعمّقان و نهى از تعمّق؟ اصولاً مفهوم تعمّق چیست و چه نسبتى میان سوره هاى توحید و حدید و تعمّق وجود دارد؟ در این نوشته نشان خواهیم داد که واژه تعمّق در فرهنگ معصومان علیهم السلام در مقام سرزنش به کار مى رود و پیام حدیث, نهى از تعمّق در ذات خداست و سوره هاى توحید و حدید معیار و میزانى هستند براى تفکّر صحیح که به تعمّق منتهى نخواهند شد.
تعمّق در لغت
(تعمّق) مصدر باب تفعل از ماده (عمق) است. ابن فارس مى گوید: (عُمق) وقتى صفت راه باشد, به معناى بُعد است و هنگامى که صفت چاه باشد, به معناى طول داخل چاه است. خلیل بن احمد, ابن اثیر و ابن منظور گفته اند که ماده (عمق) وقتى به باب تفعّل مى رود, به معناى مبالغه و افراط به کار مى رود: (المتعمِّق: المبالغ فی الأمر المتشدِّد فیه, الذى یطلب أقصى غایته).
تعمّق در احادیث
براى فهم درست معناى سخن هر گوینده­اى باید با زبان, فرهنگ و اصطلاحات او آشنا بود. نمى­توان واژه به کار رفته در یک زبان و فرهنگ را براساس معناى زبان و فرهنگ دیگر معنا کرد. سخنان معصومان علیهم السلام نیز از این قاعده مستثنا نیستند. مقتضاى به کار بردن اجتهاد در فهم واژه اى قرآنى و حدیثى این است که این واژه ها را به زمان صدور آن بازگردانیم و ببینیم وقتى واژه مورد تحقیق صادر شد, در زبان عربى آن زمان و فرهنگ اسلامى این واژه چه معنا و مفهومى داشته است. بنابراین, تفسیر واژه هاى به کار رفته در زمان معصومان, براساس معنایى که بعداً حادث شده یا براساس معنایى که در زبان فارسى وجود دارد, تفسیرى دور از واقع و مصداق تفسیر به رأى خواهد بود. این که در زبان فارسى تعمّق به معناى تفکّر و تأمّل, و امرى مثبت تلقى مى شود, نمى تواند دلیل آن باشد که این واژه در احادیث هم به همین معناست.
به منظور فهم معناى تعمّق در حدیث مورد بحث لازم است به خانواده حدیث مذکور مراجعه کرد. مقصود از خانواده حدیث, احادیثى هستند که در آن ها کلمه تعمّق به کار رفته است. با بررسى این احادیث مى توان معناى تعمّق را در فرهنگ احادیث استنباط کرد. این احادیث را در چند دسته مى توان رده بندى کرد. هرکدام از این دسته ها موردى از کاربرد کلمه تعمّق را نشان مى دهد. اما قدر جامع همه این احادیث این است که در فرهنگ معصومان علیهم السلام که هماهنگ با لغت عربى اصیل است, تعمّق به معناى افراط در کارى و خارج شدن از حدّ اعتدال است.

1. 1. دسته اول, احادیثى اند که مطلق تعمّق را مذمت مى کنند. از این میان, مى توان به حدیثى از امیرالمؤمنین, اشاره کرد که در آن تعمّق یکى از ارکان و ستون هاى کفر معرفى شده است:

الکفر على أربع دعائم: على التعمّق… فمن تَعَمِّقَ لم یُنِبْ إلى الحق;
کفر بر چهار ستون پایدار است: بر تعمّق… پس آن که تعمّق کرد به حق باز نگشت.
از دیدگاه دینى, بزرگ ترین خطر براى یک انسان کفر است و یکى از اسباب این خطر بزرگ تعمّق مى باشد. بنابراین, این دسته احادیث ضمن بیان خطر تعمّق, مردم را از تعمّق برحذر مى دارند و آن را شدیداً مذمت مى کنند.

2. 2. دسته دوم, احادیثى اند که تعمّق در دین را مذمت مى کنند و خطر آن را خروج از دین مى دانند. از این میان, حدیث پیامبر اکرم(ص) قابل ذکر است:

إنّ أقواماً یتعمّقون فى الدین یمرقون منه کما یمرق السهم من الرمیه;
همانا اقوامى در دین تعمّق مى کنند, آنان از دین خارج مى شوند, همان طور که تیر از چله کمان خارج مى شود.
در این احادیث خروج از دین یکى از خطرهاى تعمّق دانسته شده و نسبت به آن هشدار داده شده است.

3. 3. گروه سوم, احادیثى اند که از تعمّق در اعمال و تکالیف شرعى نهى مى کنند و مردم را از این کار بر حذر مى دارند; براى مثال امام موسى کاظم, مى فرمایند: (لاتعمّق فى الوضوء). شیخ حرّ عاملى براى این احادیث بابى تحت عنوان (استصحاب صفق الوجه بالماء قلیلاً عند الوضوء, وکراهه المبالغه فى الضرب, والتعمّق فى الوضوء) گشوده است. در این احادیث, تعمّق به معناى افراط در وضو گرفتن و وسواس گرى است. این معنا با معناى لغوى کاملاً هماهنگ است, زیرا تعمّق در لغت به معناى افراط و مبالغه است. از پیامبر اکرم(ص) حدیثى نقل شده است که در آن حکمت ترک تعمّق در دین و احکام دین بیان شده است:

إیّاکم والتعمّق فی الدین! فإنّ الله قد جعله سهلاً; فخذوا منه ماتطیقون;
از تعمّق در دین برحذر باشید, زیرا خداوند دین را آسان قرار داده است; پس از دین هر آنچه را در توان شماست, اخذ کنید.

4. 4. طبقه چهارم, احادیثى اند که از تعمّق در صفات خدا نهى کرده, ترک کنندگان این نوع تعمّق را مدح و تحسین نموده و آن ها را راسخان در علم معرفى مى کنند! امام على, مى فرمایند:

فانظر أیّها السائل; فما دلّک القرآن علیه من صفته فائتمّ به, واستضئ بنور هدایته, و ما کلّفک الشّیطان علمه مما لیس فى الکتاب علیک فرضه ولا فى سنّه النبیّ(ص) و أئمه الهدى أثره, فکل علمه إلى اللّه سبحانه; فإنّ ذلک منتهى حقّ الله علیک. واعلم أنّ الراسخین فى العلم هم الذین أغناهم عن اقتحام السّدد المضروبه دون الغیوب, الاقرار بجمله ما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب, فمدح اللّه اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم یحطیوا به علماً, وسمّى ترکهم التّعمّق فیما لم یکلّفهم البحث عن کنهه رسوخاً. فاقتصر على ذلک, ولا تقدّر عظمهالله سبحانه على قدر عقلک فتکون من الهالکین;
پس اى پرسنده بیندیش! و آن چه قرآن از وصف پروردگار به تو مى نماید, بپذیر, و نور هدایت قرآن را چراغ راه خود گیر; و از آن چه شیطان تو را به دانستن آن وامى دارد, و کتاب خدا آن را بر تو واجب نمى شمارد و در سنّت رسول و ائمه هدى نشانى ندارد, دست بدار, و علم او را به خدا واگذار ـ که دستور دین چنین است ـ و نهایت حقِ خدا بر تو این; و بدان راسخان در علم کسانى اند که خدا اقرارشان را به ندانستنِ آن چه در پرده غیب است و تفسیرش براى آنان روشن نیست, از ورود به درهاى بسته عالم غیب و آگاهى بدان چه در پس پرده مستور است بى نیاز ساخته, و خدا این اعتراف آنان را به ناتوانى در رسیدن بدان چه نمى دانند, ستوده است, ترک تعمّق آنان را در فهم آن چه بدان تکلیف ندارند, راسخ بودن در علم نامیده است. پس بدین بس کن! و بزرگى خداى سبحان را با میزانِ خرد خود مسنج تا از تباه شدگان مباشى.
در این حدیث نکات زیادى وجود دارد که در مقام شرح آن ها نیستیم. اما نکته قابل توجه این است که در این حدیث ترک تعمّق در صفات الهى, به عنوان رسوخ در علم معرفى شده است, در حالى که به نظر مى رسد رسوخ با تعمّق متناسب است نه با ترک تعمّق. شاید بدین دلیل باشد که تعمّق به معناى افراط و خارج شدن از حدّ است. بنابراین, اگر از حدّ علم صفات الهى خارج نشویم و در همان حدّ بمانیم, در واقع, در محدوده علم به صفات, راسخ, استوار و ثابت قدم مانده ایم, اما اگر از حدّ علم به صفات خارج شویم, از محدوده علم خارج شده و به منطقه جهالت و نادانى وارد شده ایم. در واقع, تعمّق در این گونه احادیث به معناى خارج شدن از حدّ علم, و فرو رفتن در جهل و گمراهى است. ذکر این نکته لازم است که این گونه احادیث از دلایل نقلى متکلمان در مورد توقیفى بودن اسما و صفات الهى است.

5. 5. دسته پنجم, احادیثى اند که تعمّق در معرفت خدا را بى فایده مى دانند. امام باقر, مى­فرمایند:

تکلّموا فى خلق اللّه ولا تتکلّموا فی اللّه, فإنّ الکلام فى اللّه لایزداد صاحبه إلاّ تحیّراً;
در مخلوقات خدا تکلّم و بحث کنید و در خدا بحث و تکلّم نکنید, پس به درستى که سخن گفتن در مورد خدا, جز تحیّر و سرگشتگى بر صاحب سخن چیزى نمى افزاید.
این که چه کسانى در ذات و صفات الهى تعمّق, تفکّر و یا تکلّم مى کنند, از محدوده بحث این نوشته خارج است. مقصود اصلى این است که قطع نظر از مصداق تعمّق کنندگان, تعمّق در فرهنگ احادیث, افراط کردن و خارج شدن از حدّ و وارد شدن در منطقه ممنوع است و در احادیث به عنوان امرى مذموم, بلکه خطرناک مطرح و از آن نهى شده است. بنابراین, نباید حدیث (اقوام متعمّقون) را دلیلى بر تأیید فلسفه و یا فلسفه اى خاص ذکر کرد و از آن به عنوان دلیلى در رد مخالفان نظریات فلسفى سود جست.
قرائن داخلى حدیث
قطع نظر از خانواده حدیث مورد بحث, متن حدیث نیز گویاى این است که حدیث در مذمت أقوام متعمّق صادر شده است. در حدیث آمده است: خداوند چون مى دانست در آخرالزمان گروه هاى تعمّق کننده اى ظهور خواهند کرد, سوره توحید و اوایل سوره حدید را نازل کرد. پس کسى که از این آیات فراتر رود, هلاک خواهد شد: (فمن رام وراء ذلک فقد هلک). اگر حدیث در مقام تحسین و تمجید تعمّق بود, نباید در آن این تعبیر به کار مى رفت.
معناى حدیث این است که چون در آخرالزمان عده اى در ذات و صفات خدا تعمّق و افراط خواهند کرد و از حدود مجاز خارج خواهند شد, خداوند براى جلوگیرى از کار آنان حدى معیّن کرد که آنان از آن حدّ تجاوز نکنند. این حدّ آیاتى از قرآن است که در حدیث مشخص شده است. پس کسى که از این حدّ تجاوز کند و در واقع, از مرحله تفکّر مجاز وارد تعمّق غیر مجاز شود, هلاک خواهد شد. بنابراین, آیات مذکور براى جلوگیرى از تعمّق و افراط نازل شده نه براى تشویق به تعمّق. به دیگر سخن, خروج از محدوده آیات مذکور, همان تعمّق است, لذا همان اثرى که در احادیث دیگر براى تعمّق ذکر شده, در این حدیث براى تجاوز از حدّ آیات ذکر شده است; یعنى هلاکت, کفر و گمراهى. بدین سان, پیام اصلى حدیث, پیام احادیث بسیارى است که از تفکّر در ذات و صفات خدا نهى کرده و آن را موجب هلاکت و گمراهى دانسته اند.
تعبیر (فى آخرالزمان اقوام متعمّقون) نیز مؤید این است که حدیث در مقام مذمت است, زیرا معمولاً تعبیر (آخرالزمان) در احادیث به منظور مذمت به کار مى رود, نه مدح و تحسین; یعنى آخرالزمان زمانى است که کارهاى قبیح و نادرست شایع خواهد شد, نه کارهاى خوب و شایسته. اصولاً دلیلى وجود ندارد که افراد آخرالزمان فهم و درک بیش ترى از پیشینیان داشته باشند.»^[۲۲۴]
۲-۳-۲-۱۱-۳- اعتقاد به مجبور بودن بر گناه
رسول­خدا۳ فرمود: «یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَعْمَلُونَ الْمَعَاصِیَ وَ یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَهَا عَلَیْهِمْ الرَّادُّ عَلَیْهِمْ کَشَاهِرِ سَیْفِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»^[۲۲۵] اقوامی در آخرالزمان خواهند بود که گناهان را مرتکب می­شوند و -بعد- می­گویند که خداوند این­ها را بر ما مقدر کرده است –و شیوع این عقیده به گونه ­ای است که- اگر کسی آنها را رد کند همانند کسی است که در راه خدا شمشیرش را آخته باشد.
این عقیده همان عقیده اشعریون و جبریون است که معتقدند انسان از خود اختیاری ندارد و در این عالم مجبور است لذا اگر گناهی هم مرتکب شوند می­گوید که این را خداوند برای ما خواسته است و چون او خواسته است لذا گناهی بر ما نیست!
اما این عقیده هم با عقل سازگار نیست که انسان گناه خود را بر گردن خداوند اندازد و او را مقصر سازد و هم این که با آیات گوناگونی از قرآن نیز در تضاد است، مثل آیه «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِک‏»^[۲۲۶] و نیز آیه «وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى»^[۲۲۷].
۲-۳-۲-۱۲- خروج از دین
برخی از روایات آخرالزمان حاکی از آن است که گروهی از امت اسلام در آن زمان از دین خارج می­شوند. که این خروج از دین، یا از جهت برگشتن و رد اعتقادات و اخلاقیات و احکام دین و یا از جهت تغییر دین خود به دینی دیگر می­باشد. البته هر دو اتفاق می­افتد ولی جهت اول شایع­تر است.
پیامبر۳ فرمود: «لَا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّى یَلْحَقَ حَیٌّ مِنْ أُمَّتِی بِالْمُشْرِکِینَ»^[۲۲۸]: بر پا نشود ساعت (ظهور) تا اینکه طایفه­ای از امت من به مشرکین ملحق شوند.
۲-۳-۲-۱۳- تزلزل در دین و ایمان مردم
برای دین و ایمان مردم انحرافاتی وجود دارد که به صورت­های زیر است.

۰۳/۰ ±

اولئیک اسید

۳۵۰/۰

۹۲/۴۰

۰۱/۰ ±

لینولئیک اسید

۴۲۷/۰

۸۴/۴۹

۰۸/۰ ±

۲-۶-۴- پراکسید روغن مغز گردو و اهمیت آن
اکسیداسیون چربی ها عامل اصلی فساد آن ها می باشد و هیدروپروکسیدهای تشکیل شده از واکنش بین اکسیژن و اسیدهای چرب غیر اشباع محصولات اولیه این واکنش هستند. هیدروپروکسیدها بدون طعم و بو هستند اما به سرعت تجزیه شده و آلدئیدها را به وجود
می آورند که دارای طعم و بوی شدید و نامطبوعی می باشند. غلظت پراکسید معمولا به صورت اندیس پراکسید بیان می شود و معیاری برای اکسیداسیون یا فساد در مراحل اولیه می باشد. تعیین اندیس پراکسید یکی از متداول ترین آزمون های شیمیایی برای تعیین کیفیت چربی ها و روغن ها است (مالک، ۱۳۸۷). بیشتر چربی هایی که در مواد غذایی وجود دارند تقریبا به صورت تری گلیسرید بوده و یک منبع مناسب برای اکسیداسیون و طعم نا مطلوب به حساب می آیند. زمانی که نور و حساس کننده از قبیل کلروفیل وجود داشته باشد اکسیژن اتمسفری را به اکسیژن یگانه تبدیل می کنند که نقش مهمی در شروع فساد و اکسیداسیون دارد. فلزاتی از قبیل آهن، مس و آنزیم هایی از جمله لیپوکسی ژناز نقش مهمی در شروع و تسریع این فرایند دارند. واکنش های هیدروپراکسید روی لیپیدها یک دوره ی مقدماتی را نشان می دهد که در طول این دوره، تغییرات اندکی در لیپید ها به وجود می آورد ولی در مراحل بعدی اکسیداسیون چربی ها شتاب پیدا کرده و فساد ایجاد می شود .(Noguchi and Niki, 1999)

۲-۷- موارد استفاده از درخت گردو
۲-۷-۱- میوه و مغز گردو
میوه نرسیده گردو سرشار از ویتامین C می باشد و در تهیه مارمالاد و چاشنی استفاده می گردد. تانن مجموعه ای از ترکیبات فنولیک است که در تمام اندامهای درخت گردو یافت می شود. قسمت اعظم تانن در پوست میوه است. علاوه بر تانن، ژوگلان هم در پوست گردو یافت می شود که در رنگرزی مورد استفاده است. پوست سخت گردو، به صورت پودرشده برای خشک کردن جراحتها و قطع خون ریزی معده به کار می رود، همچنین در صنایع تایرسازی، تولید الکتریسیته و سنباده صنعتی به عنوان عایق حرارتی در سازمان هوا فضا به دلیل تحمل دمای بالا استفاده می شود (طباطبایی، ۱۳۷۱).
به دلیل وجود اسیدهای چرب غیراشباع در مغز گردو، مصرف آن باعث کاهش کلسترول خون می شود (Fraser et al., 1992). در این باره تحقیقات جدید نشان داده است که خوردن ۸۴ گرم مغز گردو در روز برای مردان به مدت ۸ هفته میزان کلسترول خون را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده است و موجب شده است که چربی بدن هم تا حد قابل قبولی جذب گردد (Sabate et al., 1993). همچنین مصرف مغز گردو به دلیل وجود ملاتونین که نوعی آنتی اکسیدان می باشد، باعث کاهش بیماری پارکینسون و برخی از سرطان ها می شود. مصرف مغز گردو به دلیل وجود آلفا لینولئیک اسید باعث استحکام استخوان ها، کاهش
بیماری های قلبی عروقی و تقویت حافظه می شود. مغز گردو برای معالجه بیماری های ریه و حنجره و درمان سرفه های مزمن به کار می رود (FDA, 2003; FDA, 2004).
وجود ویتامین B در مغز گردو اعصاب را تقویت کرده و همچنین مانع تشکیل سنگ کلیه و صفرا می شود و به هضم غذا نیز کمک می کند. مربای مغز گردو جهت چاق شدن افراد لاغر، افزایش نیروی جنسی و جلوگیری از افسردگی تجویز شده است. از هر ۲ کیلوگرم مغز گردو حدود یک لیتر روغن استخراج می شود. پس از استخراج روغن گردو، ماده باقیمانده از مغز گردو که کیک فشرده شده نامیده می شود حاوی ۲۰ درصد روغن است. این کیک فشرده شده کوبیده می شود تا آرد گردو به دست آید. آرد گردو یک محصول جدید می باشد که در صنایع نانوایی ، جایگزین آرد نان شده است و در تهیه بیسکویت، کیک و یا طعم دهنده غذاها مورد استفاده قرار می گیرد ۲۰۰۶) (Anonymous,.
باید دانست که چنانچه میزان اسید لینولئیک در روغن گردو به میزان زیادی وجود داشته باشد این روغن برای آشپزی و پخت و پز مناسب نیست چون دارای مزه تیز و نامطلوب است اما این نوع چربی در صنعت رنگرزی به علت رنگ مطلوبی که ایجاد می کند، جایگاه
ویژه ای دارد. بدیهی است چنانچه اسید لینولئیک در روغن گردو متعادل باشد، چنین روغنی هم برای آشپزی و هم برای تهیه کیک و بیسکویت و هم برای تهیه ی انواع نان ها مناسب است (Anon, 1991).
۲-۷-۲- چوب گردو
چوب گردو از جمله با ارزش ترین و معروف ترین چوب های صنعتی جهان است. ارزش چوب گردو مدیون ویژگی های آناتومیک، فیزیکی، مکانیکی، تکنولوژی و همچنین رنگ قهوه ای آرام بخش و رگه دار و پر نقش و نگار آن می باشد. چوب گردو بسیار با دوام و مقاوم می باشد. علاوه بر این در روی چوب گردو گاهی گره های بزرگ وکوچکی به وجود می آید که به اصطلاح لوپ نامیده می شود و برش آنها نقش و نگار زیبایی به وجود می آورند که ارزش فراوانی در صنایع چوب و دکوراسیون دارند. چوب گردو در درجه اول به منظور نماسازی به کار می رود و علاوه بر آن در بسیاری از صنایع چوبی به صورت روکش مورد استفاده قرار می گیرد همچنین برای ساخت قنداق تفنگ، صندلی و مبل سازی، مجسمه سازی، ساخت عصا، منبت کاری، مشبک کاری، معرق کاری، کنده کاری، ساخت وسایل ورزشی مانند میل و تخته شنا، پاروهای قایق رانی، پاروی بستنی زنی، ساخت وسایل موسیقی، ساخت وسایل چوبی و قالب کفش یکی از مصارف عمده چوب گردو است. به علاوه از چوب گردو برای تهیه فرش های چوبی (پارکت چوب گردو) استفاده می شود که در اروپا و ایران بسیار متداول است (مدنی و همکاران، ۱۳۸۷).
۲-۸- عوامل مؤثر در کیفیت میوه و مغز گردو قبل از برداشت محصول
۲-۸-۱- انتخاب ارقام مناسب برای کاشت
نوع رقم گردو، از مهمترین عوامل در تعیین کیفیت مـغز گردو است، زیرا خصوصیـت ‌های ژنتیکی ارقام‌ مختلف باعث تولید محصول با کیفیت‌های متفاوت می‌شود. خوش رنگی مغز گردو، خوشمزه‌ بودن آن، ریز و درشت ‌بودن میوه، حساس نبودن به آفات‌ و بیماری ها و مقاوم بودن در برابر آنها به نوع رقم گردو بستگی دارد. بنابراین انتخاب و کاشت ارقام مناسب و سازگار بودن با منطقه سبب بالارفتن کیفیت محصول می‌شود. مغز گردو‌هایی که رنگ روشن دارند در بازار مصرف، ارزش و قیمت بالاتری دارند. برای همین منظور لازم است که برای داشتن چنین محصول مناسبی در انتخاب نوع رقم، دقت زیادتری به عمل آید. ارقام زودرس، نسبت به سیاه‌ شدن مغز گردو، حساسیت بیشتری دارند. در این ارقام، زمان رسیدن میوه و پرشدن مغز در گرمای تابستان انجام می‌شود همین موضوع باعث سیاه ‌شدن مغز گردو می‌شود. ارقامی که میوه آن ها شکاف بازتری دارند، رطوبت پذیری به داخل میوه بیشتر می شود و در نتیجه سبب پایین ‌آمدن کیفیت و رنگ مغز می‌شود. این موضوع در شرایط رطوبت نسبی زیاد و یا مناطقی که بارندگی در آنها زیاد است، بیشتر به چشم می‌خورد. همچنین ارقام پوست کاغذی در مقایسه با ارقام پوست سخت، از نظر عقب افتادن زمان برداشت، جمع‌ آوری، پوست کنی و خشک‌کردن حساسیت بیشتری دارند. در نهایت در ارقام پوست‌ کاغذی آسیب‌های مکانیکی و شکسته ‌شدن مغز در هنگام پوست‌کندن، بیشتر از ارقام پوست سخت است. مغز گردوی ایرانی را بر اساس اندازه به سه گروه تقسیم می‌کنند:
۱- درشت: حداکثر تا ۲۰۰ دانه در یک کیلوگرم (هر دانه بیش از ۵ گرم )
۲- متوسط: ۲۰۰ تا ۳۰۰ دانه در یک کیلوگرم (هر دانه از ۳/۳ تا ۵ گرم)
۳- ریز: ۳۰۰ تا ۴۰۰ دانه در یک کیلوگرم (هردانه از ۵/۲ تا ۳/۳ گرم)
ارقام گردوی محلی که در ایران کشت می‌شوند عبارتند از: پوست کاغذی، ماکویی، ضیا‌ءآبادی و شهمیرزادی می باشند. ارقام اصلاح شده داخلی Z₆₇,Z_63,Z_60, B_21, G₃) هستند و ارقام اصلاح‌ شده خارجی شامل (Franquete , Serr, Pedro, Chandler) می‌باشند (مدنی وهمکاران، ۱۳۸۷).
۲-۸-۲- دمای مناسب برای رشد درخت گردو
بهترین دما برای رشد ارقام مختلف گردو ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد است. بنابراین هر تغییری در دما آثار متفاوتی در رشد و نمو میوه گردو می گذارد. دمای بالای ℃ ۳۸ در اوایل تابستان یعنی زمان رشد جنین و پر شدن مغز گردو باعث پوکی، چروکیدگی و سیاه شدن مغز گردو می شود. زیرا بیشترین رشد میوه و مغز در این زمان انجام می شود ولی در اواخر تابستان چون رشد میوه کامل شده است گرمای زیاد کمتر به مغز گردو آسیب می رساند و فقط باعث تغییر رنگ مغز آن می شود. دمای بالا در زمان برداشت میوه نیز بر روی کیفیت محصول اثر می گذارد. در مناطقی که آب و هوای گرم دارد، رسیدن پوست سبز گردو دو تا سه هفته پیش از کامل شدن و رسیدن مغز انجام می شود. بنابراین نباید در برداشت محصول اشتباه کرد، برعکس باید اجازه داد مغز گردو به رشد کامل برسد سپس برداشت صورت گیرد. ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و شب های خنک دارد رسیدن پوست سبز و مغز هم زمان است و محصول با کیفیت و رنگ مناسب به عمل می آید. درجه حرارت پایین یعنی کمتر از ℃ ۲۵ نیز کیفیت محصول را پایین می آورد و مغز گردو چروکیده می شود (Mate et al., ۱۹۹۶).
۲-۸-۳- اثر رطوبت نسبی در رشد درخت گردو و میوه ی آن
رطوبت و بارندگی زیاد به رشد پوست سبز میوه سرعت می دهد و در نتیجه مرحله کامل شدن رشد پوست سبز با رسیدن و کامل شدن رشد مغز میوه هم زمان می شود و به بالا رفتن کیفیت مغز کمک می کند. رطوبت نسبی بالا و یا بارندگی در اوایل فصل رشد، باعث زیاد شدن بیماری ها به ویژه بیماری بلایت می شود که به شاخه و برگ، میوه و مغز گردو آسیب
می رساند و باعث سیاه شدن مغز گردو می شود و بیماری های قارچی مانند کپک نیز شیوع پیدا کرده و به محصول خسارت وارد می نماید (Mate et al., 1996).
۲-۸-۴- تاثیر شدت نورآفتاب در کیفیت میوه ی گردو
گرما و نور زیاد سبب آفتاب سوختگی میوه ی گردو می شود و مغز گردو سیاه
می گردد. میوه هایی که در تابش مستقیم نور خورشید قرار دارند زودتر گرم می شوند و رنگ مغز آنها سیاه می شود (مدنی وهمکاران، ۱۳۸۷)
۲-۹- آبیاری درختان گردو

اسوه در اصل معنی آن حالتی است که انسان به هنگام پیروی از دیگری به خود میگیرد و به تعبیر دیگر، همان تأسی کردن و اقتداء نمودن است.
جمله، (لقد کان لکم فی رسول الله اسوهٌ حسنه)، مفهومش این است که برای شما در پیامبر i تأسی و پیروی خوبی است و شما میتوانید با اقتدا کردن به او، خود را اصلاح کنید و در مسیر «صراط مستقیم» قرار بگیرید. _{(مکارم شیرازی، ۱۳۸۰، جلد ۱۷،ص ۲۴۳ )}

۱-۹-۵- الگو: طرح و نمونه و روبری از چوب نازک یا مقوا و کاغذ و یا پارچه نازک که از روی آن چیزی را می برند و یا می سازند، نمونه، طرح. _{(معین محمد،۱۳۹۰،ج۱،ص۵۳)}
۱-۹-۶- مربی: پرورش دهنده، تربیت کننده، پرورنده، رشد دهنده. _{(حسینی دشتی سید مصطفی،۱۳۷۶،جلد نهم-۲۶۱)}
۱-۹-۷- نقش: نگاشتن، نگارش، نگار کردن، کندن نگین. _{(حسینی دشتی سید مصطفی،۱۳۷۶،ج۱۰،ص۷۲۹)}
فصل دوم
اهداف و اصول
مقدمه:
در بیان اهمیّت تعلیم و تربیت همین بس که خداوند در آیات بسیاری خود را رب موجودات دانسته و پس از مقام الهویت به ربوبیت و پروردگاری خویش بر جهانیان اشاره می کند. در آیه ۱۲۹و ۱۵۱ سوره بقره مقام تربیت و رشد انسان ها را به عنوان وظیفه پیامبران و هدف بلند ایشان می شمارد و تزکیه به معنای رها سازی شخص از عناصر بازدارنده برای دست یابی به مواد و منابع رشد و نمو را از اصول دعوت و وظایف تمامی انبیاء الهی بر می شمارد.
از این رو هدف پژوهش حاضر بررسی نقش مربی در تربیت از نظر اسلام می باشد، که در این فصل از تحقیق به اهداف، عناصر و اصول تربیت پرداخته و در قسمت پایانی از نظرات پنج نفر از صاحب نظران اسلامی در مسائل تربیتی استفاده گردید.
۲-۱- اهداف تربیت:
از نظر رهنمودهای اسلام، ابتدا باید انسان و ابعاد وجودی و نیروها و استعدادهای او را شناخت و آنگاه به تربیتش پرداخت. البته از آنجا که شناخت حقیقت ژرف و نامتناهی وجود انسان به طور کامل مشکل است و از سویی پرده های ستبر غرایز و مادیات، عقل آدمی را احاطه کرده و انسان نمی تواند به برنامه ریزی و تهیه قانون کاملی برای سعادت خود بپردازد، خدای متعال که آفریننده انسان و ربّ و پرورنده حقیقی اوست برنامه های تربیتی خاصی را تعیین فرموده و توسّط پیامبرانش به انسانها ابلاغ نموده است.
امام علی ۸ به کمیل میفرماید: ای کمیل، خداوند پیامبر i را تربیت کرد و آن حضرت مرا تربیت نمود. پس من نیز اهل ایمان را تربیت نموده و آداب پسندیده را به آنها یاد میدهم. _{(مجلسی، محمد باقر،۱۳۸۵، ج۷۷،ص۲۶۸)}
تربیت باید با برنامه دقیق و حساب شده انجام گیرد تا موفقیت آمیز و نتیجه بخش باشد. در تربیت تنها پند و اندرز کافی نیست، بلکه باید تمام شرایط به طور هماهنگ فراهم شود تا نتیجه مطلوب به بار آید.
مربی به هنگام تربیت متربیان باید به چند نکته اساسی توجه نماید:
مربی باید فرد مورد تربیت را بشناسد و از ویژگی ها و رموز آفرینش جسمانی و نفسانی او آگاه باشد.
مربی باید هدفی داشته باشد؛ یعنی در نظر بگیرد که چگونه انسانی میخواهد بسازد.
مربی باید برنامه داشته باشد؛ یعنی بداند برای پرورش شخصیّتِ فرد، چه شرایطی ضروری است. او باید همه آنها را فراهم سازد که در چنین صورتی میتوان در انتظار نتیجه بود.
بهترین زمان برای تربیت، دوران کودکی است، زیرا در این دوران شخصیت کودک هنوز کاملاً شکل نگرفته و او برای هر گونه تربیت آمادگی دارد. مسئولیت این امر حساس و مهم در مرتبه اول، بر عهده والدین نهاده شده است.
اصولاً در تربیت پنج هدف متعالی در نظر گرفته میشود:
۲-۱-۱- اصلاح رابطه انسان با خودش:
از مهمترین اهداف تربیت، اصلاح رابطه انسان با خودش است؛ بدین معنا که انسان خود را بشناسد و استعدادهایش را در جهت تکامل و سعادت خویش بکار گیرد.
یکی از راه های تربیت، شناخت بهتر شخص از نیروها و قوای درونی خودش است و از همین رو در روایات تاکید فراوانی بر آن شده است.
پیامبر اکرم i به رابطه خودشناسی با خداشناسی اشاره کرده، می فرماید: «من عرف نفسه فقد عرفه ربه» _{( مجلسی،ج۲، روایت ۲۲ )} کسی که خود را شناخت، به خدای خود معرفت می یابد.
امام علی ۸ می فرماید: «مَعرِفَهُ النّفسِ اَنفَعُ المَعارف» _{(غرر، ص۴۶۶۰، ۱۴۸/۶، ترجمه محمد علی انصاری )} نافع ترین معارف، شناخت نفس است.
و نیز می فرماید: آنکه به معرفت نفس دست یابد، به پیروزی بزرگی رسیده است. _{( نادری شاهرودی، ۱۳۸۹، ص ۱۷۲)}
دهها روایت دیگر نیز در این زمینه وجود دارد که حاکی از ارزش شناخت نفس است تا انسان به عظمت آن واقف گردد.
تاکید روایات بر مطالعه و شناخت نفس، این نکته را میرساند که مطالعه در خود و معرفت به خویش یکی از بهترین راه های وصول به حق است. معرفت نفس خود علمی است که سبب می شود فرد در مقابل انحرافات و خواهشهای بیجا که گاه از سوی نفس سر میزند و مانع رشد او میشود، بایستد و آن ها را اصلاح میکند.
در پرتو معرفت نفس خلوت دل حاصل میشود، اغیار از دل بیرون میروند و انسان عارف با خدای خود پیوند
می یابد، یعنی درک میکند که فقیر و محتاج مطلق به خدای سبحان است. انسان در این دریای معرفت نفس هر چه بیشتر غور کند، درّهای گرانبها تری را به دست میآورد و آن وصول و قرب الی الله است.
شهید مطهری می گوید:
“درست است که امام علی ۸ مظهر انسان کامل بود و درست است که انسان، نمونه های عالی انسانیت را دوست میدارد، اما اگر علی۸ همه این فضایل انسانی را که داشت، میداشت؛ آن حکمت و آن علم، آن فداکاریها و از خود گذشتگیها، آن تواضع و فروتنی، آن ادب، آن مهربانی و عطوفت، آن ضعیف پروری، آن عدالت، آن آزادگی و آزادی خواهی، آن احترام به انسان، آن ایثار، آن شجاعت، آن مروت و مردانگی نسبت به دشمن، آن سخا و جود و کرم و… اگر علی۸ همه اینها را که داشت، میداشت، اما رنگ الهی نمیداشت، مسلماً اینقدر که امروز عاطفه انگیز و محبت خیز است، نبود. علی۸ از آن نظر محبوب است که پیوند الهی دارد. دل های ما نا خود آگاه در اعماق خویش با حق سَر و سرِّ و پیوستگی دارد و چون علی۸ را آیت بزرگ حق و مظهر صفات حق مییابند، به او عشق میورزند. در حقیقت، پشتوانه عشق علی۸، پیوند
جانها با حضرت حق است که برای همیشه در فطرت ها نهاده شده و چون فطرت ها جاودانی است، مهر علی۸ نیز جاودان است.” _{(مطهری مرتضی،۱۳۶۸،ص۱۰۰)}
امام علی۸ خود، میفرماید:
“هر کس میخواهد بدون قوم و قبیله عزیز باشد و بدون قدرت، هیبت داشته باشد و بدون ثروت، بینیاز باشد و بدون بذل و بخشش، فرمانش را برند، پس باید از زیر بار ذلت نافرمانی خدا به عزت طاعت خدا منقلب شود که او تمام اینها را دارد.”_{(دلشادتهرانی،۱۳۸۵،ص۵۷)}
۲-۱-۲- اصلاح رابطه انسان با خدا:
اصلاح رابطه انسان با خدا، اساسی ترین هدف در تربیت است، زیرا تا رابطه انسان با خدا اصلاح نشود، هیچ امری به درستی اصلاح نمی شود و زمانی که این رابطه اصلاح شود، اصلاح دیگر امور نیز ممکن می گردد. انسانی که رابطه خود را با خدا اصلاح نماید عاقبت به خیر خواهد شد و این میسر نمی شود مگر با عمل نیک و رعایت فضائل اخلاقی و دوری جستن از رذائل نفسانی. خلاصه باید خدا گونه شد تا به سعادت ابدی رسید و باید همه چیز را برای او خواست و به مقام فنا بالله رسید.
خداوند متعال می فرماید:
$pkš‰r’¯»tƒ ß`»|¡RM}$# $tB x8¡xî y7În/tÎ/ ÉOƒÌx6ø۹$# ÇÏȓÏ%©!$# y7s)n=yz y71§q|¡sù y7s9y‰yèsù ÇÐÈ þ’Îû Äd“r& ;ou‘qß¹ $¨B uä!$x© št7©.u‘ ÇÑÈ _{(انفطار- ۸،۷،۶)}
ای انسان چه چیزی تو را به پروردگار کریم و بزرگوارت مغرور و فریفته ساخت؟ خدایی که تو را آفریده و به صورتی کامل بیاراست و به هر صورتی که خواست ترکیب فرمود.
این آیه، انسان را متوجه خلقتش کرده و تنبّه و آگاهی میدهد که خدا تو را آفریده و تو در آفرینش خویش محتاج و نیازمند به او بودهای و این فقر وجودی تو را به خدا میرساند. پس چرا مغرور میشوی؟ انسانی که خود را بشناسد و به موقعیّت خویش در برابر خداوند تبارک و تعالی عارف شود هرگز به خود مغرور نمی گردد.
بنابر این، انسان آنگاه که خود را بشناسد و به گوهر گرانبهای وجودش پی ببرد، به سوی خداوند تبارک و تعالی حرکت می نماید، زیرا می فهمد که برای این جهان آفریده نشده و ارزش این جهان با همه وسعتش کمتر از اوست و اصلا آنچه را خدا در آسمانها و در زمین آفریده همه را مسخر انسان گردانیده است.
t¤‚y™ur /ä۳s9 $¨B ’Îû ÏNºuq»yJ¡¡۹$# $tBur ’Îû ÇÚö‘F{$# $Yè‹ÏHsd çm÷ZÏiB 4 ¨bÎ) ’Îû šÏ۹ºsŒ ;M»tƒUy 5Qöqs)Ïj9 šcr㍩۳xÿtGtƒ _{(جاثیه -۱۳)}
گفتنی است رابطه حسنه با خداوند حاصل نمی گردد مگر با ترک اعمالی از جمله:
۱- ترک خیانت.
ترک ظلم و ستم که باعث هلاکت امتها شمرده شده است.