از مزیت‏های درخت‏ تصمیم نسبت به بسیار دیگری از رده‏بندها همانند شبکه‏های عصبی قابلیت تفسیر آن است به راحتی می‏توان اطلاعات موجود در درخت را بصورت عبارات منطقی نمایش داد. مزیت دیگر درخت تصمیم رده‏بندی سریع است معمولا با چندین پرسش ساده رده‏بندی صورت می‏گیرد.

الگوریتم C5 [53] یکی از الگوریتم‏هایی است که با بهره گرفتن از داده‏های آموزشی درخت تصمیم را می‏سازد درختی که توسط الگوریتم C5 تولید می‏شود می‏تواند برای رده‏بندی به کار برود. الگوریتم C5 به طریقی مشابه یا الگوریتم ID3 و با بهره گرفتن از مفهوم آنتروپی اطلاعات درخت تصمیم را از روی داده‏های آموزشی می‏سازد. داده‏های آموزشی یک مجموعه به صورت از نمونه‏های رده‏بندی شده است. هر نمونه یک بردار است که در آن ها نمایانگر ویژگی‏های آن نمونه هستند. داده‏های آموزشی با بردار نشانه‏گذاری شده‏اند که درآن‏ها ها رده متناظر با هر نمونه را نشان می دهد.

الگوریتم C5 از این حقیقت استفاده می‏کند که هر ویژگی داده می‏تواند برای تولید یک تصمیم به کار رود که بر اساس آن داده‏ها به زیر بخش‏های کوچک‏تری تقسیم می‏شوند این الگوریتم بهره اطلاعاتی نرمال شده ویژگی را محاسبه می‏کند و ویژگی برای ایجاد تصمیم انتخاب می‏شود که بهره اطلاعاتی نرمال شده بیشتری داشته باشد. تصمیم فهرست داده‏ها را براساس مقادیر مختلف آن ویژگی به چند زیر فهرست تقسیم می‏نماید پس از آن الگوریتم بر روی زیر فهرست‏ها دنبال می‏شود.
الگوریتم C5 موارد پایه کمی دارد. متداولترین مورد پایه هنگامی است که تمام نمونه‏های موجود در فهرست به یک رده یکسان تعلق داشته باشند. در چنین مواقعی، یک گره برگ حاوی برچسب آن رده تولید می‏شود. مورد پایه دیگر هنگامی است که هیچ ویژگی نتواند داده‏های مورد بررسی را افراز کند. در چنین مواردی مابین داده‏های باقیمانده رای اکثریت گرفته می‏شود و گره برگی با برچسب رده‏ای که اکثریت را داشته باشد ایجاد می‏شود علاوه بر این موارد ممکن است در یک زیر شاخه از یک گره هیچ نمونه‏ای وجود نداشته باشد (هیچ یک از نمونه‏ها در میان نمونه‏های مورد برسی مقدار خاص مورد نظر از ویژگی‏ای را که برای ساخت گره تصمیم به کار رفته بود نداشته‏اند) در این مورد گره برگی با برچسب رده اکثریت نمونه‏های مورد بررسی ساخته می‏شود. روال الگوریتم C5 را در شکل ۳-۴ مشاهده می‏نمایید.

شکل۳-۴: الگوریتم C5
۳-۲. خوشه‏بندی
هدف از خوشه‏بندی که یکی از مهمترین روش‏های یادگیری بدونِ‏ناظارت محسوب می‏شود، کشف یک ساختارp در میان مجموعه داده‏ی D می‏باشد که تابع هدف بهینه شود. به عبارت دیگر، با توجه به انتظاراتی که با شنیدن نام خوشه‏بندی ایجاد می‏شود، پیش بینی می‏شود که یک الگوریتم مناسب قادر باشد تا از طریق بررسی شباهت‏ها یا تفاوت‏هایی (مانند فاصله‏ها) موجود میان نقاط داده‏ای در مجموعه داده مفروض به کشف ساختار بپردازد. به این ترتیب خوشه‏هایی ایجاد می‏شود که آیتم‏های موجود در هر خوشه بسیار شبیه به یکدیگر باشند و با آیتم‏های خوشه‏های دیگر نیز تا حد ممکن متفاوت باشند. از جنبه محاسباتی باید در نظر داشت که تقسیم N نمونه به C خوشه، ایجاد تعداد زیادی از افرازها را فراهم می‏سازد.[۲] استفاده از عدد استرلینگ را برای نشان دادن داده‏های ممکن برای این افرازها را معرفی کرده‏است.
رابطه (۳-۱۳) S_n^©
به طور کلی یک الگوریتم افراز یک مجموعه داده‏ی D را می‏گیرد و مجموعه‏ای از خوشه‏ها P={C_i,…,C_C} را که یک شِما از افراز نمونه‏ها از D است را برمی‏گرداند. این بدین معنا است که خوشه‏های C_i با هم اشتراک ندارند و اجتماع همه آنها مجموعه داده را کامل می‏کند.
[۵۶] الگوریتم افرازبندی را به دو دسته‏ی اصلی تقسیم بندی می‏کند؛ (۱) بسته‏ای، (۲) افزایشی. الگوریتم‏های خوشه‏بندی بسته‏ای، کل مجموعه داده‏ها را بررسی می‏کنند تا مناسب‏ترین راه را برای سازماندهی آنها پیدا کنند. الگوریتم‏های افزایشی، در هر بار، یک مرحله از افراز داده‏ها را انجام می‏دهد. به طوریکه هر مرحله شامل یک آیتم داده‏ای واحد باشد. الگوریتم‏های بسته‏ای در ابتدای کار به تمام داده‏های مجموعه داده نیاز دارند. در حالیکه الگوریتم‏های افزایشی برای برنامه‏های کاربردی برخطی که داده‏ها در جریان مشاهدات افزایش پیدا می کنند مناسب هستند.
۳-۲-۱. الگوریتم‏های افراز بسته‏ای
این الگوریتم‏ها شامل چهار دسته‏ی کلی برای خوشه‏بندی می‏باشند ۱) خوشه‏بندی مبتنی بر بخش‏بندی (تابع هدف)، ۲) خوشه‏بندی سلسله مراتبی، ۳) خوشه‏بندی مبتنی بر مدل، و ۴) خوشه‏بندی مبتنی بر گراف.
در خوشه‏بندی مبتنی بر بخش بندی، اساس کار یک تابع هدف است. که کمینه سازی آن ما را به کشف ساختار موجود در مجموعه رهنمون می‏سازد و (در بسیاری موارد مسئله ی بهینه ‏سازی را می‏توان به خوبی فرموله کرد) به طور معمول در این گروه از الگوریتم‏ها، تعداد خوشه‏ها از قبل مشخص است و کار با بهینه ‏سازی تابع هدف ادامه پیدا می‏کند. با اعمال برخی تغییرات روی الگوریتم‏ها می‏توان تعداد خوشه‏ها را به طور پویا تنظیم کرد. مسئله‏ی اصلی در خوشه‏بندی سلسله مراتبی توسعه‏ی متوالی خوشه‏ها است که می‏تواند توسط الگوریتم‏های حریصانه^[۲۰۳] و یا بهینگی مرحله‏ای^[۲۰۴] انجام شود. در این روش کار به دو طریق بالا به پایین و یا پایین به بالا انجام می‏پذیرد. در حالت بالا به پایین، ابتدا کل مجموعه داده‏ها بعنوان یک خوشه در نظر گرفته می‏شوند و کار با تقسیمات متوالی ادامه پیدا می‏کند تا در آستانه توقف برسد. در حالت پایین به بالا، هر یک از نقاط به عنوان خوشه اولیه در نظر گرفته‏می‏شود و سپس ادغام صورت می‏گیرد. ( این فرایند ما را به مفهوم خوشه‏بندی انباشتی^[۲۰۵] رهنمود می‏سازد). آنچه برای خوشه‏بندی سلسله مراتبی مهم است، انتخاب تابع فاصله مناسب و نحوه‏ی تعیین فاصله موجود میان الگوها و نقاط است. با توجه به این مورد، طیف وسیعی از روش‏ها (تک پیوندی، پیوند کامل^[۲۰۶] و…) به وجود می‏آید. خوشه‏بندی مبتنی بر داده‏ها در نظر می‏گیرد. سپس پارامترها برآورد می‏شوند.
۳-۲-۱-۱.خوشه‏بندی سلسله مراتبی پایین به بالا
الگوریتم‏های خوشه‏بندی سلسله مراتبی، داده‏ها را بصورت گراف نمایش می‏دهند. ساخت گراف‏ها (این روش‏ها با در نظر گرفتن هر یک از نمونه ها، ساختار را آشکار می‏سازند) را می‏توان با توجه به دو رویکرد انجام داد: پایین به بالا، و بالا به پایین، در رویکرد پایین به بالا، که به آن رویکرد انباشتی نیز گفته می‏شود، هر الگو را یک خوشه تک عنصری در نظر گرفته و سپس بطور متوالی نزدیک‏ترین خوشه‏ها را ادغام می‏کنیم. این فرایند تا جایی ادامه پیدا می‏کند که به یک خوشه منفرد یا یک آستانه از پیش تعریف شده دست پیدا کنیم. رویکرد بالا به پایین که به آن رویکرد تقسیم کننده نیز گفته می‏شود، در جهت مخالف رویکرد قبلی عمل می‏کند. در این رویکرد، کل مجموعه داده در ابتدا یک خوشه منفرد در نظر گرفته شده، و در ادامه بطورمتوالی به خوشه‏های کوچکتر تقسیم می‏شود. با توجه به طبیعت فرآیندهای بالا به پایین و پایین به بالا، درمی‏یابیم که این روش‏ها در اغلب موارد از نظر محاسباتی ناکارا هستند. تنها حالتی که امکان دارد در آن پیاده سازی روش‏های مذکور بصرفه باشد، زمانی است که با الگوهای دودویی مواجه هستیم.
نتایج حاصل از خوشه‏بندی سلسله مراتبی بصورت دندروگرام نمایش داده می‏شود. همانطور که در شکل۳-۵ ملاحظه می‏کنید، دندروگرام، یک درخت دودویی با ریشه معین است که برگ‏های آن از تمامیِ اجزای داده‏ها تشکیل شده‏است. فرایند ادغام متوالی خوشه‏ها، با توجه به مقادیرفاصله هدایت می‏شود. با توجه به مقدار فاصله، دنباله‏ای از خوشه‏های تودرتو تولید می‏گردد. دندروگرام‏ها، دارای ساختار جالبی هستند که ما را در ادغام خوشه‏ها یاری می‏رساند، گره‏هایی که در پایین گراف قرار می‏گیرند متناظر با نمونه‏های موجود می‏باشند و همانطور که در گراف به سمت بالا حرکت می‏کنیم، می‏بینیم نقاطی که با توجه به تابع تشابهِ مفروض به یکدیگر نزدیک هستند ادغام شده‏اند. با حرکت در جهت بالا، اندازه خوشه‏ها نیز افزایش می‏یابد. از طرف دیگر فرایند ادغام تا زمانی ادامه می‏یابد که یا تنها یک خوشه داشته باشیم و یا اینکه به یک آستانه مناسب برسیم.

رضایت روی وفاداری مشتری اثر معنادار مثبت دارد.
اعتماد روی رضایت مشتری اثر معنادار مثبت دارد.
این تحقیق به بررسی میزان تاثیر گذاری ابعاد خدمات برند بر روی وفاداری برند می پردازد. متغیر مستقل تحقیق شواهد برند و صحبت درباره برند ، متغیر میانجی تحقیق نگرش به برند ورضایت مشتری و متغیر وابسته تحقیق وفاداری برند است. مدل تحقیق نیز بر گرفته از تحقیقات آتاناسیوس و همکاران در سال ۲۰۱۳ می باشد. مدل تحقیق بصورت زیر است
نام برند
قیمت (ارزش)پولی
ستاد مرکزی خدمات
کارمندان برند
فضای خدمات
احساسات
تناسب تصویر
محاوره های کنترل شده
محاوره های دهان به دهلن
تبلیغات
مدل تحقیق( Athanasios & Polymeros,2013)
این تحقیق به بررسی میزان تاثیر گذاری سهام مشتری و اعتماد مشتری بر وفاداری مشتریان می پردازد. متغیر مستقل تحقیق سهام مشتری ، متغیر میانجی تحقیق اعتماد مشتری و متغیر وابسته تحقیق وفاداری مشتری است. مدل تحقیق نیز بر گرفته از تحقیقات راماسشان و همکاران در سال ۲۰۱۳ می باشد. مدل تحقیق بصورت زیر است:
ارزش ویژه برند
ارزش سهام
روابط برند
اعتماد
وفاداری
سهام مشتری
مدل تحقیق((Ramaseshan etal,2013.
اویو و همکاران در سال ۲۰۱۳ تحقیقی با عنوان بررسی رابطه بین کیفیت رابطه با مشتری و وفاداری مشتری انجام دادند. نتایج تحقیق بصورت زیر است:
بین کیفیت رابطه با مشتری و وفاداری مشتری رابطه معنا داری و جود دارد
بین رضایت مشتری و وفاداری مشتری رابطه معنا داری و جود دارد
بین اعتماد مشتری و وفاداری مشتری رابطه معنا داری و جود دارد
بین تعهد مشتری و وفاداری مشتری رابطه معنا داری و جود دارد
لوای و جمال^[۴۴] در سال ۲۰۱۱ تحقیقی با عنوان ارزشیابی اینترنت بانک انجام دادند.این مطالعه بر ۳ موضوع متمرکز است.ادراکات و نگرش های کارکنان بانک ها , ادراکات و نگرش های مشتریان , ساختارهای IT در بانک ها. نتایج نشان داد که اینترنت بانک یک مسئله استراتژیک و مهم عملیاتی برای مدیران بانک هاست.همچنین نشان داد که مشتریان اینترنت بانک را به عنوان یک کانال جدید ارتباطی و یک موضوع مثبت تلقی می کنند. به نظر می رسد که جنبه های تکنولوژی و مهارت های کارمندان IT نقش بسیار مهمی در رضایتمندی مشتریان داشته باشد

اورث و گرین^[۴۵] در سال۲۰۱۰ تحقیقی با عنوان مقایسه وفاداری مشتریان در تجارت خانوادگی با تجارت غیر خانوادگی: نقش تصویر شرکت، اعتماد و رضایت انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که تصویر شرکت بطور مستقیم وغیرمستقیم(از طریق رضایت) بر وفاداری مشتریان تأثیر دارد. همچنین رضایت مشتری نیز مستقیماً تحت تأثیر تصویر فروشگاه و ب ه طور غیر مستقیم تح تتأثیر اعتماد قرار می گیرد. افزون بر این، یافت هها نشان می دهد ، میزان وفاداری مشتریان در تجارت خانوادگی در مقایسه با تجارت غیر خانوادگی تفاوتی ندارد؛ بنابراین، با توجه به ای نکه پژوهش های مختلف هر یک به طور جداگانه و پراکنده به بررسی تأثیر یک متغیر بر ارزیابی نگرش مصرف کنندگان از توسعه نام تجاری پرداختند؛ درنتیجه در این پژوهش به مطالعه و بررسی عوامل اثرگذار بر ارزیابی نگرش مصرف کنندگان از توسعه برند به صورت منسجم پرداخته شده است.
بو^[۴۶] در سال ۲۰۱۰ تحقیقی با عنوان مدل ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری و کاربرد آن برای اهداف چند گانه ، در آمریکا انجام دادند. این مطالعه به بررسی اطلاعات تجربی برای توسعه یک مدل برند با بهره گرفتن از مدل های ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری و اطمینان از روایی و پایایی این مدل می پردازد. نتایج پژوهش، مفهوم ارزش ویژه برند مبتنی بر مشتری را تأئید می کند و افزون بر این نشان می دهد که آگاهی از برند تأثیر مثبتی بر ارزش برند دارد اما نمی تواند اثر مستقیمی بر وفاداری مشتریان به برند داشته باشد. به بیان دیگر، توریستی که تجربه مثبتی دارد، ممکن است مشتری وفاداری نباشد.
یو و همکارانش ,۲۰۰۰” در مقاله ای به عنوان “ بررسی و انتخاب عناصرآمیخته بازاریابی و ارزش برند” به بررسی اثر آمیخته های بازاریابی بر روی ارزش های ویژه برند پرداختند.و از روابط بین عناصر منتخب آمیخته بازاریابی و ایجاد ارزش برند، مدل فرایند ایجاد ارزش برند را به منظور بررسی اینکه چگونه اقدامات بازاریابی ارزش برند را افزایش یا کاهش می دهند، خلق کردند.
یو ودانتو,۲۰۰۲” “ مطالعه ای میان فرهنگی پردازش نو آوری های ارزش برند” را انجام دادند. که ادامه ی مطالعات پیشین بوده ودر آن برخی تفاوتهای بین گروهی ( نمونه های کره ای و آمریکایی) را در فرایند تشکیل ارزش پیدا کردند و این تفاوتها را از نقطه نظر فرهنگی توضیح دادند.
دریز و هاسشر,۲۰۰۳” در مقاله ای به عنوان “ آگهی اینترنتی : آیا کسی تماشا می کند ؟ “به بررسی اثر تبلیغات اینترنتی بر روی شناخت و آگاهی برند پرداختند.و این دو محقق اثربخشی تبلیغات اینترنتی را با بهره گرفتن از کاربران اینترنت در فرانسه مورد مطالعه قرار دادند و دریافتندکه تبلیغات پلاکاردی یک ابزار تبلیغاتی موثر است، چون آنها می توانستند به شکل قابل توجهی شناخت وآگاهی برند را بهبود ببخشند.
مراگانک و لاواک,۲۰۰۳” در مقاله ای به عنوان “اثروابسته برند های اصلی ادراک شده بر کیفیت مشاهده ای مشتری” به بررسی اثر کیفیت مشاهده مشتریان بر روی کیفیت ادراک شده برند می پردازد. که این دو محقق با بهره گرفتن از یک نمونه از دانشجویان کانادایی، فهمیدند که کشور خاستگاه شرکت، تأثیر شدیدی بر ادراک مصرف کننده از کیفیت برند دارد و بنابراین تأکید بر اطلاعات کشور خاستگاه در فعالیتهای بازاریابی می تواند بر بهبود ارزیابی های تصویر ذهنی برند، کمک نماید.
فصل سوم
روش شناسی تحقیق

۳-۱٫ مقدمه

هر تحقیق و پژوهشی با یک مسأله آغاز میگردد. مسأله تحقیق موجب ایجاد سوالاتی در ذهن محقق گردیده و به ارائه فرضیه منجر می شود. بنابراین وظیفه اصلی و اساسی هر محقق، بررسی و پژوهش جهت تایید یا رد فرضیات می باشد. جهت پاسخگویی به سوالات تحقیق و نتیجه گیری در خصوص فرضیات ، داده های جمع آوری شده در خصوص تحقیق، ورودی اساس و پایه تحقیق می باشد ودر نهایت محقق بایستی با توجه به داده های گردآوری شده، در خصوص پاسخگویی به سوالات تحقیق اقدام نماید. اما همانگونه که آشکار و محرز می باشد داده ها، اطلاعات خام و غیر قابل اتکایی می باشند که جهت تبدیل شدن به اطلاعات قابل استفاده بایستی تحلیل گردند، تا با تبدیل داده ها به اطلاعات بتوان اقدام به تصمیم گیری نمود.
لذا در این فصل به بررسی چگونگی گردآوری داده ها، تحلیل آنها جهت استفاده از داده های خام در راستای سوالات تحقیق پرداخته می شود. همچنین در این فصل تعریف و تفصیل مفاهیم اساسی همچون روش تحقیق ،جامعه آماری، نمونه گیری ، اعتبار و روایی و چگونگی آزمون فرضیات ارائه گردیده و مفاهیم اساسی فوق برای تحقیق حاضر بررسی می گردد.

۳-۲٫ روش تحقیق

هدف از انتخاب روش تحقیق این است که مشخص نماییم برای بررسی موضوعی خاص چه روش تحقیقی لازم است و محقق چه روش و شیوهای را اتخاذ کند تا او هر چه دقیقتر و سریعتر به پرسش یا پرسشهای تحقیق مورد نظر دست یابد . تحقیق حاضر در زمره تحقیقات کاربردی قرار می گیرد.
روش تحقیق حاضر توصیفی از نوع همبستگی بوده و از نظر هدف یا ماهیت کاربردی است. تحقیق توصیفی شامل مجموعه روشهایی است که هدف آنها توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی است . اجرای تحقیق توصیفی میتواند صرفاً برای شناخت بیشتر شرایط موجود یا یاری دادن به فرایند تصمیم گیری باشد .تحقیقات توصیفی را می توان به پنج دسته پیمایشی ، همبستگی ، اقدام پژوهی ، بررسی موردی ، تحقیق علی – مقایسه ای تقسیم نمود(سرمد و دیگران، ۱۳۸۵).
با توجه به تعاریف هر یک از روش های یاد شده، روش تحقیق در این بررسی، توصیفی از نوع پیمایشی می باشد .

۳-۳٫ جامعه­ آماری

جامعه آماری را می توان اینگونه تعریف نمود:
جامعه آماری عبارتست از کلیه عناصر و افرادی که در یک مقیاس جغرافیایی مشخص دارای یک یا چند صفت مشترک باشند(حافظ نیا،۱۳۸۴)
جامعه آماری تحقیق شامل مشتریان و مصرف کنندگان اینترنت پرسرعت (شرکت های های وب , پارس , آسیاتک و مخابرات) استان گلستان می باشد که برای خرید سرویس به نمایندگی ها و دفاتر فروش مرکزی این شرکت ها مراجعه می کرند. تعداد جامعه آماری تحقیق نامحدود است.

اصولا پژوهش علمی در هر زمینه ای از علوم در جهت دستایبی به اهداف خاص و با انگیزه ای خاص صورت می پذیرد . بنابراین آنچه در هر تحقیق اهمیت ویژه ای دارد ، نتایج تحقیق است . در واقع محقق با صرف وقت و هزینه در مورد دستیابی به نتایجی است که انتظار آنرا دارد . هر چند که نتایج به دست آمده با آنچه مد نظر بوده متفاوت باشد . بازارگرایی که رویکردی عملیاتی به دیدگاه بازاریابی در عملیات و فعالیت های شرکت است ، در دو دهه گذشته از استقبال بسیاری در بین پژوهشگران و اندیشمندان بازاریابی و مدیران شرکت ها برخوردار شده و در پژوهش های متفاوتی رابطه آن با سرمایه فکری و انسانی و با حضور یا عدم حضور متغیر های واسطه و میانجی بررسی شده است . با توجه به اهمیت و ضرورت بسیار زیاد موضوع بازارگرایی و بحث سرمایه فکری ، تحقیق حاضر با هدف بررسی اثرات و روابط بین متغیر های بازارگرایی و سرمایه فکری انجام گرفت . در این بین شرکت آلومینیوم پارس شهرستان ساوه به عنوان جامعه آماری انتخاب گردید . تعداد ۱۵۵ نفر ، با بهره گرفتن از روش تصادفی به عنوان گروه نمونه انتخاب گردید . به منظور سنجش و اندازه گیری های متغیر های تحقیق از ابزار پرسشنامه سرمایه فکری بنیتس و پرسشنامه بازارگرایی نارور و اسلاتر استفاده گردید . بعد از توزیع پرسشنامه ها در بین افراد نمونه و جمع آوری داده های مورد نیاز تحقیق ، فرضیات اصلی و فرعی تحقیق مورد بررسی قرار گرفت که شرح نتایج بطور کامل در فصل چهارم ارائه شده است .

از این رو در فصل پنجم به دو بخش زیر خو.اهیم پرداخت :
در بخش اول ، نتایج حاصل از تحقیق بیان گردیده و در بخش دوم با توجه به نتایج بدست آمده از پژوهش ، پیشنهاد هایی ارائه خواهد شد و همچنین محدودیت های تحقیق نیز ذکر می شود .
۵-۱ -خلاصه نتایج تحقیق (نتیجه گیری از فرضیه ها):
در مجموع در این پژوهش یک فرضیه اصلی و سه فرضیه فرعی با بهره گرفتن از روش های آمار توصیفی و استنباطی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج آزمون فرضیه ها به شرح زیر خلاصه می شود:
۵-۱-۱- نتیجه گیری از فرضیه اصلی:
فرضیه اصلی پژوهش عبارت بود از این که، بین سرمایه فکری و بازارگرایی رابطه معناداری وجود دارد.
به منظور سنجش این فرضیه، توسط رگرسیون چندمتغیره مورد آزمون قرار گرفت که در نهایت مشخص گردید بین سرمایه فکری و بازارگرایی رابطه معناداری وجود دارد.
۵-۱-۲ -نتیجه گیری از فرضیه فرعی اول:
فرضیه فرعی اول در این پژوهش عبارت بود از، رابطه بین سرمایه انسانی و بازارگرایی ،که پس از آزمون قرار دادن مشخص گردید که رابطه معناداری بین آنها وجود دارد.
این فرضیه ، با بهره گرفتن از ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت که در نهایت مشخص گردید که بین سرمایه انسانی و بازارگرایی رابطه معناداری وجود دارد.
۵-۱-۳- نتیجه گیری از فرضیه فرعی دوم:
فرضیه فرعی دوم در این پژوهش عبارت بود از، رابطه بین سرمایه مشتری(رابطه ای) و بازارگرایی ،که پس از آزمون قرار دادن مشخص گردید که رابطه معناداری بین آنها وجود دارد.
این فرضیه، با بهره گرفتن از ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت که در نهایت مشخص گردید که بین سرمایه مشتری(رابطه ای) و بازارگرایی رابطه معناداری وجود دارد.
۵-۱-۴- نتیجه گیری از فرضیه فرعی سوم:
فرضیه فرعی سوم در این پژوهش عبارت بود از، رابطه بین سرمایه ساختاری و بازارگرایی ،که پس از آزمون قرار دادن مشخص گردید که رابطه معناداری بین آنها وجود دارد.
به منظور سنجش این فرضیه، با بهره گرفتن از ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت که در نهایت مشخص گردید که بین سرمایه ساختاری و بازارگرایی رابطه معناداری وجود دارد.
جدول ۵-۱ نتایج حاصل از آزمون های آماری

حضرت علیu می‌فرماید: «الدُّعَا مَفَاتِیحَ النَّجَاح وَ مَقَالِیدَ الفَلاح؛^[۷۱] دعا کلید پیروزی و گنجینه رستگاری است.»

۵) اسلحه انبیاء و مؤمنان

پیامبر اکرمe می‌فرماید: «الدُّّعَا سَِلاحُ المُومِن وَعَمُودُ الدِّین وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرَضِین^[۷۲]؛ دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین است.»
حضرت رضاe همواره به اصحاب خود می‌فرموند: «عَلَیکُم بِسِلَاحِ الاَنبِیَاء فَقِیل: وَ مَا سِلاحِ الاَنبِیَاء؟ قَالَ: الدُّعَاء^[۷۳]؛ برشما باد اسلحه پیامبران، به ایشان عرض شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.»

۶)وسیله ی دفع بلا

حضرت علیu: «اِدفَعُوا اَموَاجَ البَّلاءِ بِالدُّعَاءِ^[۷۴] امواج بلا را به وسیله دعا از خود برانید.»

۷) برگرداننده‌ی قضای حتمی

«عَن زُرَارِه قَالَ: قَالَ لِی ابُوجَعفَرu: اَلا اَدُلُکَ عَلَی شَیٍ لمَ یَستثن فِیهِ رَسُولُ اللهe؟ قُلتُ: بَلی، قَالَ: الدُّعَاءُ یَرُدُ القَضَاء وَ قَد اَبرَمَ ابرَامَاً وَ ضَمَّ اَصَابِعَهُ^[۷۵] ؛ زراره می‌گوید حضرت باقرu به من فرمود: آیا تو را به چیزی راهنمایی کنم که رسول خدا e در آن مورد استثناء نشده؟ عرض کردم بلی، فرمود: دعاست که قضای مبرم را که به سختی محکم شده بر می‌گرداند. و (برای تشبیه و بیان مطلب) انگشتانش را به هم چسبانید یعنی اگر شدت ابرام آن مانند این انگشتان چسبیده به هم باشد.»

۸) محبوب‌ترین عمل در روی زمین

حضرت علیu می‌فرماید: «اُحبُّ الاَعمالِ اِلَی اللهِ سُبحَانَهُ فِی الاَرضِ الدُّعَاءِ؛^[۷۶] محبوب‌ترین کارها در روی زمین برای خدای عزوجل، دعاست.»

۹) وسیله‌ی دفع اندوه و مسکنت

پیامبر اسلامe می‌فرمایند: «اِنَّ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ اِذَا بَعَثَ نَبِیَاً قَالَ لَهُ… اِذَا احزَنَکَ اَمَرَ تُکرِهُهُ فَادَعنِی اِستَجِب لَکَ، وَ اِنَّ الله اَعطَی اُمَّّتِی ذَلِکَ حَیثُ یَقُول^[۷۷] «اُدعُونِی اَستَجِب لَکُم» ؛ به درستی که خدای تبارک و تعالی هر پیامبری را که بر انگیخت به او فرمود زمانی که در یک امری حزن و اندوه برتو عارض شد، پس مرا بخوان تا اجابت کنم و به درستی که خدای متعال آن نعمت را به امت من بخشیده است»، چون در آیه شریفه می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.»
مقصود از دعا در این آیه استغاثه و فریادخواهی است یعنی در وقت گرفتاری و درماندگی از من کمک بخواهید تا آسوده‌تان کنم و دعا لفظی است جامع میان بیست خصلت چون معجونی ساخته از اخلاق متفرّق که حمد است و عبادت و اخلاص و شکر و ثناء و تهلیل و توحید و سؤال و رغبت و رهبت و نداء و طلب و مناجات و افتقار و خضوع و تذلل و مسکنت.^[۷۸]
زمان و اوقات دعا
در قرآن و روایات، درباره‌ی زمان دعا سفارش بسیار شده است. زمان های مناسب، شامل موارد زیر است:
۱) بعد از نمازهای واجب و بین دو نماز؛
۲) هنگام نزول باران و وزش باد؛
۳) هنگام سحر؛
۴) شب و روز جمعه؛

۱) بعد از نمازهای واجب بین دو نماز

پیامبر اکرم e می‌فرماید: «مَن اَدَّی فَرِیضَه فَلَهُ عِندَالله دَعوَه مُستَجابَهُ.^[۷۹] هر کس فریضه‌ای ادا کند، یک دعای مستجاب نزد خدا دارد.»
پیامبر اکرم e در خطبه‌ی شعبانیه فرمود: «وَارجِعُوا اِلَیهِ اَیدِیکُم بِالدُّعَاء فِی اُوقَاتِ صَلواتِکُم، فَاِنَّهَا اَفضَلَ السَّاعَات یَنظُرُ الله تَعَالَی فِیهَا بِالرَحمَهِ الَی عِبَادِهِ^[۸۰]؛ هنگام نماز دست‌ها را به دعا بلند کنید که بهترین لحظاتی که خدا با رحمت به بندگانش می‌نگرد این لحظات است که اگر کسی خدا را مناجات کرد او هم جوابش را می‌دهد.»

۲) هنگام نزول باران و وزش باد

امام صادقu می‌فرماید: «ثَلاثُ اوقَاتُ لا یَحجُبُ فِیهَا الدُّعاء عَن‌الله: فِی اثرِ مَکتُوبَه، وَ عِندَ نُزولِ بِالقَطرِ وَ ظُهورِ مُعجزه الله فِی اَرضِهِ؛^[۸۱] در سه وقت بین دعا و خدا، حجاب و مانعی نیست (قبول می‌شود): بعد از نماز واجب و هنگام بارش باران و هنگام پدید آمدن معجزه‌ی الهی در زمین.»
امام صادق u می‌فرماید: «اُطلُبوا لِلدُّعَاء اَربَعَ سَاعَات عِندَ هبوبِ الرِّیَاح وَ زوالِ الافیاء وَ نُزولِ القطر وَ اَوَّل قَطرِهِ مِن دَمِ القَتِیل ِالمُومِن فَأِن اَبوابَ السَّمَاء تَفتِحُ عِندَ هِذِهِ الاَشِیَاء؛^[۸۲] برای دعا چهار زمان بجویید: هنگام وزیدن بادها و از بین رفتن سایه‌ها (قبل از غروب) و هنگام بارش باران و هم‌زمان با غلتیدن اولین قطره‌ای خون شهید مومن، زیرا در این اوقات، درهای آسمان گشوده می‌شود. دعا مستجاب می‌گردد.»

۳) هنگام سحر

رسول اکرم e: «خَیِر وَقتِ دَعوَتُم الله فِیهِ الاَسحَار وَ هَذِهِ الایَه فِی قُول یَعقُوب سَوفَ اَستَغفِر لَکُم رَبِّی وَ قَالَ: اخِرُهُم الَی السَحَر^[۸۳]؛ پیامبر اسلام e فرمود: بهترین وقتی که می‌توانید در آن خدای عزوجل را بخوانید، سحر است» و این آیه را که گفتار حضرت یعقوبu خطاب به فرزندانش است، تلاوت فرمود: «سوف استغفرلکم ربّی؛^[۸۴] بزودی برای شما از پروردگار خود آمرزش می‌خواهم»، سپس دعا کردن برای آن‌ها را تا وقت سحر به تأخیر انداخت.»^[۸۵] سوره‌ی آل‌عمران آیه ۱۷ «والمستغفرین بالسحار» و سوره‌ی ذاریات آیه ۱۸ «و بالاسحار هم یستغفرون» این قول را تأیید می‌کند.

۴) شب و روز جمعه

امام باقر u می‌فرماید:« اِنَّ اللهَ تَعَالی لِیُنَادِی کُل لَیلَه جُمعه مِن فَوق عَرشِهِ مِن اَوَّلِ اللَیل آخِرِهِ الا عَبدِ مُؤمِن …قَبلَ طُلُوعِ الفَجر فَاعَافِیَه الا عَبدِ مُؤمِن مَحبُوس مَغمُوم …، قَالَ: فَلا یَزالُ یُنَادی بِهَذا حَتَّی یَطلَعِ الفَجر^[۸۶] خداوند متعال، در هر شب جمعه از بالای عرش از اول تا آخر شب ندا می‌دهد که آیا بنده‌ی مؤمنی برای دین یا دنیای خود مرا می‌خواند، تا او را اجابت کنم، و آیا بنده‌ی مؤمنی هست که قبل از طلوع فجر از گناهانش توبه کند تا توبه او را قبول کنم و آیا بنده‌ی مومنی هست که رزق او مقدر شده باشد پس قبل از طلوع فجر از من طلب زیادی روزی کند تا روزی او را زیاد کنم و بنده‌ی مؤمن بیماری که از قبل از طلوع فجر از من طلب شفا کند تا او را عافیت بخشم و بنده‌ی مؤمن زندانی که غم دارد، پس آزادی خود را قبل از طلوع فجر از من بخواهد و آیا بنده‌ی مؤمن مظلومی هست که قبل از طلوع فجر از من بخواهد تا او را یاری کنم. آن‌گاه حضرت باقر uفرمود: این ندا تا طلوع فجر ادامه دارد.»
هنگامی که فرزندان حضرت یعقوب از آن حضرت طلب آمرزش کردند آن حضرت استغفار برای فرزندانش را به تأخیر انداخت و انتظار فرارسیدن شب جمعه بود. زیرا دعا در این شب زودتر مستجاب می‌شود.^[۸۷]
از پیامبر اکرم e نقل شده: انَّ یَومُ الجُمعَه سَیّدِالاَیَّام وَ اَعظَمَهَا عِندَاللهِ تَعَالی وَ اَعظَمَ مِن یَومِ الفِطرَه وَ یَومِ الاضحَی وَ فِیهِ خَمسِ خِصَال: خَلَقَ‌اللهُ فِیهِ آدم وَ اَهبَطَ فِیهِ آدم اِلی الاَرضِ وَ فِیهِ توفّی الله آدم وَ فِیهِ سَاعَه لا یَسئلُ‌اللهُ تَعالی فِیهَا اَحدَ شَیئاً اِلا َّاعطاهُ مَا لَم یَسئل حَرامَاً….^[۸۸]
به درستی که روز جمعه سیّد ایام و بزرگ‌ترین روزها نزد خداوند متعال است و بزرگ‌تر از روز عید فطر و عید قربان است، و برای آن پنج خصلت وارد شده است: در این روز خدا آدم u را خلق کرد و در این روز آدم u به زمین فرود آمد و در این روز آدم u وفات یافت و در این روز، ساعتی است که در آن هر چه بنده از خدا بخواهد، به او عطا می‌شود تا زمانی که درخواست حرام نکرده باشد.
زمان‌های متعددی برای اجابت دعا ذکر شده، از جمله هنگام اذان و هنگام ظهر و اولین ساعات ظهر روز جمعه و در ثلث آخر شب و بعد از سجده‌ای که به دنبال نماز مغرب انجام بگیرد و هنگام خشوع قلب و هنگام جاری شدن اشک و قبل از ظهر، در همه‌ی روزها و ماه‌های حرام و شب‌های قدر و روزهای قدر و روز ولادت رسول اکرم e و شب و روز مبعث و شب وروز عرفه و شب‌های عید غدیر و فطر و روزهای این اعیاد سه گانه و شب نیمه شعبان.^[۸۹]

مکان‌های دعا

هر چند براساس اطلاق ادله‌ی دعا، انسان می‌تواند هر کجا بخواهد دعا کند و برای استجابت دعا، مکان خاصی شرط نشده؛ اما برحسب ادله‌ی دیگر، مکان‌های خاص هم‌چون زمان‌های خاص، در اجابت دعا، تأثیر بسزایی دارد. برخی از این اماکن عبارتند از:
۱- حرم و کعبه؛
۲- عرفات و مشعرالحرام؛
۳- حرم امام حسینu؛
۴- مساجد؛

۱- حرم و کعبه

از امام رضاu روایت شده که : «مَا وَقَفَ اَحَدَ بِتِلک الجِبَال الا استجیبَ لَهُ فَأمَّا المُومِنَونَ فَیستَجَاب لَهُم فِی اخرتِهِم وَ اَمَّاالکُفَار فَیستجاب لَهُم فِی دُنیاهُم؛^[۹۰] کسی بر این کوه‌ها (مکه) نایستاد، مگر این که دعای او را اجابت کردیم اما استجابت دعای کفار را در دنیایشان قرار دادیم.»

۲) عرفات و مشعرالحرام

از معصوم u: روایت شده: «اِنّ َمِن الذُّنُوبِ مَا لا یَغفِرُالّا بِعرَفِهِ وَالمَشعَرِ الحَرام…؛ بعضی از گناهان آمرزیده نمی‌شود، مگر در عرفه و مشعر…»^[۹۱]
و در خبر است که: «ِانَّ اللهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی یَقُول لِلمَلائِکَه فِی ذلِکَ الیَوم: یَا مَلائِکتِی الا تَرَونَ الی عِبَادِی وَ اَمائی جَاء وَ امن اَطرافَ البِلاد شَعثاء غَیراء اَتدرُونَ مَا یَسَئلونَ؟ فیقولون: رَبَّنا اِنَّهُم یَسئَلُونَکَ المَغفِره فَیَقُول اشهُدوا انِّی قَد غَفَرَت لَهُم؛^[۹۲] خدای تعالی به ملائکه در این روز می‌فرماید: ای فرشتگان من، این بندگان من و کنیزان من که از شهرها و سرزمین‌های دور پراکنده و غبارآلود می‌آیند، آیا می‌دانید چه می‌خواهند؟. فرشتگان می‌گویند! بار خدایا! این‌ها طلب آمرزش گناهان می‌کنند. پس خدای تعالی می‌فرماید: شاهد و گواه باشید که من همه آن‌ها را آمرزیدم.»

۳) حرم امام حسینu

در روایت است که خداوند، در عوض شهادت امام حسینu چهار خصلت به آن حضرت عطا کرده است: «جَعَلَ الشُّفَاء فِی تُربَتِهِ وَ اِجَابه الدُّعاء تَحتَ قبَّتِهِ وَ الائمَه مِن ذُریَّتِهِ وَ اِن …؛^[۹۳] شفا را در تربتش نهاد و مستجاب شدن دعا را زیر گنبدش، و مقرر کرد که امامان علیهم‌السلام از ذریه‌اش باشند و روزهای زیارتی زائرانش، جزء عمرشان به شمار نیاید.»
روایت شده که روزی امام صادقu بیمار شد. به کسانی که اطراف ایشان بودند، دستور داد مزد کسی را بدهند تا برود و در کنار قبر امام حسینu برای شفای ایشان دعا کند. یکی از دوستان حضرت این مأموریت را پذیرفت و به راه افتاد؛ نزدیک در، به یکی از دوستانش برخورد و جریان را بیان کرد و گفت: من می‌روم، ولی در این فکرم که هم امام حسینuو هم حضرت صادق u امامان واجب‌الطاعه هستند چرا باید نزد قبر آن امام رفت؟ آن مرد پیش امام صادق u آمد و ماجرا را گفت. حضرت فرمود: آری همین‌طور است، هر دو واجب‌‌الطاعه هستیم ولی او نمی‌داند که خدا در زمین در جاهای ویژه‌ای دعا را مستجاب می‌کند و زیر قبه‌ی امام حسینu از همان جاهاست.^[۹۴]

۴) مساجد

از امام صادق uروایت شده که فرمودند: «کَانَ اَبِی اِذَا طَلَبَ الحَاجَه طَلَبِهَا عِندَ زِوَال الشَّمس فَاِذَا اَرادَ ذَلِکَ قَدَمَ شَیئاً فَتَصَّدَّق بِهِ وَ شَمَّ شَیئاً مِنَ الطِیبِ وَ راحِ الی المَسجد وَ دَعا فِی حَاجَتِهِ بِمَا شاء؛^[۹۵] پدرم امام باقرu هر گاه حاجتی داشت آن را هنگام ظهر از خدا درخواست می‌کرد و هرگاه چنین منظوری داشت در آغاز چیزی صدقه می‌داد و خود را خوشبو می‌ساخت، به مسجد می‌رفت و درباره حاجت و خواسته‌اش دعا می‌کرد.»
هم‌چنین گفته شده پانزده مکان است که دعا در آن‌جا مستجاب می‌شود. برخی از این مکان‌ها عبارت‌اند از: مکه مکرمه نزد ناودان طلا و مقابل مقام ابراهیم و روبه‌روی حجرالاسود و بین ناودان و مقام و درون خانه خدا و نزد چاه زمزم و بالای کوه صفا و مروه و در مشعر الحرام و مقابل جمرات سه‌گانه و هنگام دیدن کعبه.^[۹۶]

فصل دوم:

آداب وشرایط دعا

• • شرایط دعا

• • نظر مرحوم علامه طباطبایی راجع به شرایط دعا

• • آداب دعا در نیایش‌های انبیاء علیهم‌السلام

وثوق‌الدوله درگیرودار انتخابات مجلس شورای ملی بود که با موج عظیمی از اعتراضات علیه قرارداد مواجه شد. در ایران بسیاری از رجال سیاسی و به تبع آن‌ها مردم شروع به اعتراض و تظاهرات علیه قرارداد کردند. روشنفکران در مجالس و روحانیون در مساجد و محافل مختلف نارضایتی خود را اعلام و مردم را علیه قرارداد تحریک می‌کردند. در میان دولتمردان عده‌ای بودند که کانون‌های ضد قرارداد را تشکیل می‌دادند. این عده عبارت بودند از: صادق‌خان‌مستشارالدوله تبریزی که در چندین مرتبه ریاست مجلس شورای ملی و یا منصب وزارت را به عهده داشت. میرزا حسن‌خان محتشم‌السلطنه که بارها مقام وزارت را عهده‌دار بوده است. میرزا اسماعیل‌خان ممتازالدوله که مدتی ریاست مجلس و وزارت را بر عهده‌داشته است. مختارالملک تبریزی که علاوه بر وزارت مدتی نیز به عنوان سفیر در دولت کار کرده بود. علاوه بر این افراد، معین‌التجار بوشهری نیز علیه قرارداد مبارزه و کمک‌های مالی به مبارزین می‌کرد. این افراد به دلیل وجهه اجتماعی که در میان مردم تهران داشتند در بسیاری از اقدامات علیه قرارداد از جمله تعطیلی‌های عمومی نقش مهمی ایفا می‌کردند. (دولت آبادی، ۱۳۶۱: ۴/ ۱۳۵-۱۳۴). از دیگر رجال معروف مخالف قرارداد سیدحسن مدرس بود. مدرس علت مخالفت خود با قرارداد ۱۹۱۹ را مخالفت شخصی با وثوق‌الدوله نمی‌دانست، دلیل مخالفت او با قرارداد این بود که این قرارداد بدون طی کردن روال قانونی یعنی تصویب مجلس به امضا رسیده بود. مدرس حتی با میرزا کوچک‌خان‌جنگلی ارتباط برقرار کرد تا از طریق جنگلی‌ها و نیروی چریک آن‌ها به دولت وثوق فشار وارد کند و از این طریق قرارداد لغو و مانع از به اجرا در آمدن آن شود.
علاوه بر رجال سیاسی بسیاری از نویسندگان و شاعران نیز شروع به قلم فرسایی علیه قرارداد کردند. روزنامه ایران به سردبیری ملک‌الشعرای بهار که در ابتدا از قرارداد حمایت کرده بود، با دیدن هیجانات و اعتراضات مردم به جرگه‌ی مخالفان پیوست و مقالاتی علیه قرارداد چاپ کرد. یحیی دولت‌آبادی جزو کسانی بود که علیه قرارداد مقاله نوشت و مردم را از ماهیت قرارداد آگاه کرد. وی در روزنامه ایران مقاله‌ای نوشت و در آن به مضرات قرارداد ۱۹۱۹ و مخالفت‌هایی که در این قرارداد با قانون اساسی داشت پرداخت و تذکر داد که عیب دیگر آن این است که مدت این قرارداد مشخص نیست. (همان: ۱۳۰ -۱۲۹). شاعران نیز در این میان غافل نبودند. میرزاده عشقی در منظومه اعتراض‌آمیزی تحت عنوان «به نام عشق وطن» به شدت به قرارداد اعتراض کرد. (مکی،۱۳۶۲: ۱/ ۸۴-۸۲). فرخی یزدی نیز با آنکه مانند دیگر معترضان به قرارداد، به دست وثوق‌الدوله زندانی شده بود، غزلی علیه قرارداد سرود که بخشی از آن این چنین بود:

(فرخی یزدی، ۱۳۷۶: ۱۱۹ )
در چنین اوضاعی حادثه‌ای اتفاق افتاد که احساسات ضد قرارداد ۱۹۱۹ را در مردم ایران بیش از پیش برانگیخت و آن مرگ کلنل فضل‌الله‌خان‌آقا اولی از افسران ژاندارمری بود. پس از عقد قرارداد گروهی مستشار نظامی به ریاست ژنرال دیکسن برای متحد‌الشکل کردن ارتش ایران وارد کشور شدند. آن‌ها به اتفاق برخی افسران ایرانی از جمله کلنل فضل‌الله‌خان کمیسیونی برای تشکیل این امر انجام دادند. چنانکه گفته شد یکی از تصمیمات این کمیسیون این بود که افسران ایرانی حق ترفیع از درجه‌ی سروانی بالاتر را ندارند و از درجه‌ی سروانی بالاتر در ارتش ایران از افسران انگلیسی استفاده شود. کلنل به این تصمیم اعتراض کرد و آن را با وزیر جنگ، سردار منصور رشتی در میان گذاشت. وزیر جنگ به اعتراض او وقعی ننهاد. به همین دلیل وی در روز اول فروردین ۱۲۹۹ هجری شمسی در دفتر کار خود خودکشی کرد. (مکی، ۱۳۶۲: ۱/۱۰۶-۱۰۴). وی پیش از خودکشی نامه‌ای به وزیر جنگ نوشته بود که در آن علت خودکشی خود را بیان کرده بود. هر چند که این نامه هرگز منتشر نشد اما نزدیکان وزیر جنگ بعدها فاش کردند که وی در نامه، تصمیم کمیسیون و برخورد وزیر جنگ با این تصمیم را علت خودکشی معرفی کرد. (شیخ الاسلامی، ۱۳۷۵: ۱/۱۹۲-۱۹۱).

قرارداد علاوه بر موج اعتراضات داخلی با اعتراضات کشورهایی از جمله: آمریکا، فرانسه و حتی برخی از مردم انگلستان مواجه شد؛ زیرا هزینه این لشکرکشی‌ها به طورغیرمستقیم از طریق مالیات از مردم انگلستان تامین می‌شد. سفارت آمریکا برای آنکه از ملیون ایرانی که علیه قرارداد قیام کرده بودند پشتیبانی کرده باشد، در نهم سپتامبر ۱۹۱۹ (۱۸شهریور۱۲۹۸هجری شمسی) ابلاغیه‌ای رسمی چاپ کرد و در تهران انتشار داد. در این اعلامیه، سفارت آمریکا علت عدم موفقیت نمایندگان ایران در کنفرانس صلح پاریس و تلاش‌های آمریکا برای ایران را عدم حمایت دولت ایران از نمایندگان خود دانست و همچنین بیان کرد که این قرارداد برای آن‌ها به این معنی است که ایران دیگر به کمک یا تقویت آمریکا نیازی ندارد. (مکی، ۱۳۶۲: ۷۶-۷۷). حقیقت امر این بود که سید ضیاء‌الدین در روزنامه خود علت عدم موفقیت نمایندگان ایران در کنفرانس صلح پاریس را سنگ‌اندازی آمریکا دانست. آمریکا نیز از این موقعیت استفاده کرد و در اعلامیه‌ای خود را تبرئه و دولت وثوق و اقدامات آن (قرارداد ۱۹۱۹) را عامل اصلی ناکامی نمایندگان دانست. سناتورهای آمریکا نیز وقتی از جریان قرارداد باخبر شدند در کنگره علیه آن سخنرانی کردند و آن را «سند خیانت بریتانیا» نامیدند و آن رانمونه‌ای گویا ازعوام‌فریبی انگلستان دانستند. (آبادیان، ۱۳۹۰: ۴۶۹-۴۷۰). سفارت فرانسه در تهران نیز علیه این قرارداد دست به اقداماتی می‌زد. در گزارش سرپرسی کاکس به لندن نیز، کاکس به شدت از اقدامات وزیر مختار فرانسه (بونن) ناراحت است و می‌گوید که بونن در مجالسی که در تهران شرکت می‌کند به شدت علیه قرارداد صحبت می‌کند. در قسمت دیگری از این گزارش کاکس می‌گوید که بونن اخبار مربوط به اروپا را به سرعت در مطبوعات ایران منتشر می‌کند. سرپرسی کاکس از کرزن می‌خواهد که با دولت فرانسه صحبت کند و از آن‌ها بخواهد بونن را از ادامه‌ی رویه‌اش برحذر دارند. (شیخ‌الاسلامی، ۱۳۷۵: ۲۵۵). پرنس ارفع نیز در خاطراتش این چنین می‌نویسد: «… روزنامه فرانسه می‌نوشت که ایران با این قرارداد افتاده به چنگ انگلیس و استقلالش رفت…». (ارفع، ۱۳۷۸: ۴۹۷). در خود انگلستان نیز مخالفان علیه قرارداد کم نبودند. هزینه لشکرکشی بریتانیا در ایران به سالی سی میلیون لیره بالغ می‌شد. این هزینه سنگین باعث اعتراض سیاستمداران و مردم انگلستان شده بود. (شیخ‌الاسلامی،۱۳۷۵: ۱/۱۶۶).
در این شرایط ضد قرارداد، احمدشاه پس از دو ماه مسافرت به خارج از ایران، تصمیم به بازگشت گرفت. کاکس نیز از ایران رفت و نرمن جانشین او شد. با روی کار آمدن نرمن در اواسط خردادماه ۱۲۹۹ هجری شمسی (ژوئن ۱۹۲۰ میلادی) قرارداد در مسیر جدیدی افتاد. وی فردی منطقی و انعطاف‌پذیرتر از کاکس بود. به علاوه احمدشاه نیز موضع جدیدی در برابر قرارداد گرفت. به این معنی که علناً با قرارداد مخالفت کرد. در حقیقت احمدشاه از زمانی که تصمیم به بازگشت گرفته بود، تصمیم قطعی برای سقوط کابینۀ وثوق‌الدوله را گرفته بود. در جریان بازگشت نیز حوادثی برای وی پیش آمد که عزم وی را محکم ترکرد. احمدشاه در بازگشت به ایران در بین راه به عتبات رفت و با علمای شیعه دیدار کرد. علما انزجار خود را از قرارداد اعلام کردند و از شاه درخواست کردند قرارداد را لغو کند. علاوه بر این زمانی که شاه به تهران رسید مردم از دروازه‌ی قزوین تا خود کاخ که مسیر آمدن اتومبیل شاه بود، فریاد مرده باد وثوق، مرده باد قرارداد را سر می‌دادند. به این ترتیب احمدشاه، علما و مردم را همسو با تصمیم خود دانست. در روی دیگر سکه نیز اوضاع نسبت به قبل تغییر کرده بود. نرمن سفیر جدید بریتانیا در ایران، به این نتیجه رسیده بود که وثوق‌الدوله دیگر توانایی نخست‌وزیری را ندارد. نرمن در گزارش خود به لرد کرزن در مورد دیدارش با وثوق‌الدوله می‌نویسد که: او را بی‌اندازه افسرده یافتم. وثوق به حمایت شاه اعتماد ندارد و می‌گوید شاه با دشمنان او در ارتباط است و سرگرم توطئه علیه او می‌باشد. (غنی، ۱۳۷۷: ۹۰). از گزارش نرمن مشخص است که وی چندان تمایلی به ماندن وثوق‌الدوله ندارد.
با موضع‌گیری احمدشاه ، نرمن علی‌رغم میل لرد کرزن تصمیم گرفت وثوق‌الدوله را برکنار کند. نرمن به دنبال شخصی برای جانشینی وثوق می‌گشت. پرنس ارفع درخاطرات خود می‌گوید: چندی قبل از استعفای وثوق برخی آقایان از جمله سلیمان‌خان میکده و مهدی‌خان ملک‌زاده به منزل او آمدند و از او خواستند تا نخست وزیری را قبول کند و حتی جلسه‌ای برای او با مستوفی‌الممالک ترتیب دادند اما او در نهایت قبول نکرد. (‌ارفع، ۱۳۷۸: ۴۹۹-۴۹۸‌). نرمن خود نیز به ملاقات پرنس ارفع می‌رود و با او مذاکره می‌کند. ارفع در این ملاقات مشیرالدوله را به عنوان بهترین گزینه برای ریاست‌الوزرایی به نرمن معرفی می‌کند.(‌همان: ۴۹۹‌). به این ترتیب نرمن با مشیر‌الدوله وارد مذاکره شد. وثوق‌الدوله در ۴ تیرماه ۱۲۹۹ هجری شمسی استعفا داد و سلطان احمدشاه در ۷ تیر ۱۲۹۹ هجری شمسی میرزا حسن‌خان پیرنیا (مشیرالدوله) را مأمور تشکیل کابینه کرد.
نرمن به این دلیل مشیر‌الدوله را برگزید که: مشیرالدوله بر عکس برخی از رجال سیاستمدار آن دوره فرد خوشنامی بود و از بسیاری اتهام‌ها که در آن زمان به سیاستمداران نسبت داده می‌شد، مبرا بود. همچنین وی وجاهت ملی و سابقه‌ی خوبی در اذهان داشت و اکثر ایرانیان به او اعتماد داشتند. نرمن فکر می‌کرد که مشیرالدوله می‌تواند قرارداد را به تصویب برساند. مشیرالدوله در مذاکرات خود با نرمن، قبول نخست‌وزیری را مشروط به شروطی کرد که عبارتند از: در اعلامیه نخست‌وزیری خود بگوید قرارداد تا به تصویب مجلس نرسد قابل اجرا نیست؛ راضی شده است بگذارد مستشاران مالی بریتانیا به کار ادامه دهند ولی کابینه او حق رد یا قبول توصیه‌های آن‌ها را برای خود محفوظ دارد، انگلستان حداقل یک یا دو ماه دیگر به هنگ قزاق کمک مالی دهد. نرمن شروط مشیرالدوله را پذیرفت و قرار شد مشیر‌الدوله کار خود را آغاز کند. وی با دو مشکل اساسی رو‌به‌رو بود. یکی خالی بودن خزانه، دیگری انتخابات مجلس شورای ملی و تصویب قرارداد. احمدشاه از نرمن درخواست کرد که مشکل خالی بودن خزانه را حل کند. نرمن، لرد کرزن را قانع کرد که کمک مالی تا چهار ماه دیگر ادامه یابد. با تأمین هزینۀ مالی، نخست‌وزیر در صدد برآمد تا مجلس شورای ملی را بگشاید و قرارداد را به نتیجه برساند. مشیرالدوله با وضع دشواری روبه‌رو بود. «… مفاسد انتخاباتی که تاکنون بدست کارکنان وثوق‌الدوله صورت گرفته است بیش از آنچه می‌دانستند به او واضح می‌گردد … بهرحال جرائد محلی موضوع انتخابات را مطرح نموده بعضی می‌گویند انتخابات باید تجدید شود بعضی می‌گویند آنچه شده گذشته است در انتخابات آینده باید کوشید که اشخاص با جرأت وطن دوست انتخاب شوند و در مجلس اکثریت یافته و قرارداد را رد نمایند و بالجمله هیاهوی شدید در این باب برپا شده است و بالاخره رئیس دولت در ششم برج اسد ۱۲۹۹ [ششم مرداد ماه ۱۲۹۹ هجری شمسی] بیانیه‌ای نشر می‌دهد که حاصل آن لزوم مراجعه به آراء عمومی ملت است در کار انتخابات در تجدید شدن یا عدم آن.» (دولت آبادی، ۱۳۶۱: ۴/ ۱۶۳). مشیرالدوله نه می‌توانست قرارداد را لغو کند زیرا در این صورت از کمک مالی انگلستان محروم می‌شد ونه می‌توانست آن را قبول کند زیرا قرارداد مورد تنفر مردم ایران بود. به همین دلیل سعی داشت از طریق افتتاح مجلس سرنوشت آن را مشخص کند.
مشیرالدوله در مورد انتخابات مجلس و افتتاح آن با دو مشکل روبه‌رو بود. مشکل اول انتخابات نیمه‌کاره و تقلب‌آمیز دولت وثوق‌الدوله بود که مردم آن را قبول نداشتند. مشکل دوم درگیری‌های دولت با نیروهای گریز از مرکز در آذربایجان و گیلان بود. غائله آذربایجان و شیخ محمد خیابانی به راحتی تمام شد. اما جریان گیلان بسیار سخت‌تر و پیچیده‌تر بود به طوری که باعث سقوط کابینه مشیرالدوله شد. در این زمان فرماندهی لشکر قزاق (تنها نیروی نظامی قدرتمند ایران) در دست سرهنگ استاروسلسکی روس تبار بود. انگلیسی‌ها در صدد بودند که استاروسلسکی را بر کنار کنند و خود فرماندهی قزاق‌ها را بر عهده گیرند. در این میان شاه و مشیرالدوله با این اقدام انگلیسی‌ها مخالف بودند. مشیرالدوله لشکر قزاق را عازم گیلان کرد تا به غائله آن‌ها خاتمه دهد، اما با سنگ‌اندازی انگلستان استاروسلسکی و قزاق‌ها شکست خورده و به قزوین عقب‌نشینی کردند. شکست استاروسلسکی بهانه لازم را به دست انگلستان داد تا از شاه و نخست‌وزیر بخواهند که او را عزل کنند. احمدشاه زیر فشار انگلستان با عزل استاروسلسکی موافقت کرد اما مشیر‌الدوله در ۴ آبان ۱۲۹۹ هجری شمسی استعفا داد.
جانشین مشیرالدوله قبل از استعفای او مشخص شده بود. در شب سوم آبان ۱۲۹۹ هجری شمسی که هنوز استعفای مشیرالدوله قطعی نشده بود، نرمن با احمدشاه ملاقات کرده بود و مقدمات نخست‌وزیری سپهدار رشتی را فراهم کرد. نرمن در نامه‌ی خود به کرزن در مورد این ملاقات این‌چنین می‌گوید: پس از اینکه شاه پیشنهاد مرا دایر به انتصاب سپهدار رشتی به جای مشیرالدوله قبول کرد، مدتی دربارۀ ترکیب کابینه با هم تبادل نظر کردیم. لازم است این را نیز به اطلاعتان برسانم که قبل از اینکه سپهدار را به عنوان جانشین مشیرالدوله به شاه معرفی کنم با خود این شخص تماس برقرار کرده و تعهد قبلی گرفته بودم که پس از روی کار آمدن درست طبق سیاستی که من پیشنهاد خواهم کرد عمل کند. (شیخ الاسلامی، ۱۳۷۵: ۱/ ۲۰۴). سپهدار قول داده بود مجلس را تشکیل دهد و به محض اینکه اکثریت حاصل شود قرارداد را تصویب کند. سپهدار در حال برگزاری انتخابات بود که جریان رشوه گرفتن وثوق‌الدوله و دو وزیر او غوغای شدیدی در تهران به‌پا کرد. حتی نمایندگانی که انتخاب شده بودند و موافق با قرارداد بودند، به دلیل هراس از اعتراضات مردم و تهمت رشوه‌گیری در اعلامیه‌ای قرارداد را محکوم کردند. علاوه بر این انگلیس می‌خواست تا بهار ۱۳۰۰ هجری شمسی نیروی خود را از ایران خارج کند. مردم ایران و شاه به شدت از این خبر هراسان شده بودند و از نظر آنان خروج ارتش انگلستان از ایران به معنای حمله بلشویک‌ها به تهران و بر باد رفتن جان و مالشان بود. سپهدار مجلسی از بزرگان و رجال سیاسی و با نفوذ تشکیل داد تا در مورد اوضاع ایران گفتگو کنند. مجلس تشکیل شد اما «ارائه طریقی بدولت پریشان وقت نکردند.» (جهانبانی، ۱۳۴۶: ۸۱).
سپهدار چنان که قول داده بود نتوانست به قول خود وفا کند. نرمن سعی کرد با آوردن سپهدار قرارداد را به تصویب رساند ولی متوجه شد که سپهدار کوچکتر از این حرف‌هاست. نرمن دریافت که دیگر امیدی برای تصویب قرارداد نیست. از مدت‌ها قبل ژنرال ادموند آیرونساید برای عقب کشیدن نیروهای انگلیس از شمال و خروج آنها از ایران، وارد ایران شده بود. بلشویک‌ها منتظر خروج نیروهای بریتانیا از ایران بودند. منتظر بودند زیرا حضور نیرو‌های بریتانیا تهدید منافع آن‌ها در منطقه محسوب می‌شد. در این زمان جنگ جهانی اول نیز تمام شده بود و از نظر روس‌ها حضور نیرو‌های بریتانیا در ایران دلیلی نداشت جز آنکه می‌خواهند از ایران به ویژه شمال آن به عنوان پایگاهی برای ضربه زدن به روسیه و منافع آن‌ها استفاده کنند. یکی از این منافع نفت قفقاز بود. از نظر روس‌ها، بریتانیا به این منطقه‌ی نفت‌خیز چشم داشت. از دیگر منافع روس‌ها دریای خزر بود. روس‌ها در میان کشورهای حاشیه‌ی دریای خزر بیشترین و بهترین استفاده را از دریای خزر می‌کردند. حال آنکه با آمدن انگلستان به شمال ایران وحتی دریای خزر این نفوذ و قدرت تهدید می‌شد. علاوه بر این‌ها روس‌ها، انگلستان را با دید یک کشور امپریالیستی که دشمن نظام بلشویکی آنهاست نگاه می‌کردند ومعتقد بودند انگلستان در تلاش برای از بین بردن حکومت نو بنیان آنهاست. از همین رو آن‌ها در مرزهای مشترک خود با ایران مستقر شده بودند و اوضاع آنجا را کاملاً زیر نظر داشتند. در طرف دیگر، انگلیس‌ها نیز با بدبینی به روس‌ها نگاه می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند که با خروج نیرو‌های نظامی آنها از ایران، بلشویکها به ایران حمله خواهند کرد و نظام بلشویکی را در ایران و سپس دیگر کشورها توسعه خواهند داد. هراس انگلستان از بلشویک‌ها و فکر وحشت‌انگیز از دست دادن منافع خود در ایران‌، سیاستمداران این کشور را به فکر ایجاد یک کشور قوی نظامی در ایران انداخت و باعث شد آن‌ها زمینه را برای روی کار آمدن یک حکومت نظامی به رهبری یک نظامی (رضاخان) فراهم کنند. تفکری که نتیجه آن کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹هجری شمسی شد.
۳-۲-وقوع کودتا و نقش وزارت جنگ
با مقاومت‌ها و مشکلاتی که بر سر راه قرارداد ۱۹۱۹ بود، نرمن متوجه شده بود که به قرارداد امیدی نیست و باید به فکر سیاست دیگری باشد. او با کمک ژنرال ادموند آیرونساید به فکر افتاد تا طور دیگری ایران را حفظ کند. ژنرال ادموند آیرونساید توسط ژنرال هالدین، فرمانده کل قوا در بین‌النهرین به ایران فرستاده شد و بنا به دستور هالدین، به فرماندهی نیروهای شمال ایران گماشته شد. پیش از این انتصاب نیروهای انگلیسی در شمال ایران از بلشویک‌ها شکست خورده و عقب‌نشینی کرده بودند. ژنرال آیرونساید در خاطرات خود در مورد این عقب‌نشینی چنین می‌گوید: «… نیروهای بریتانیایی مستقر در انزلی بدون درگیری به دشت عقب‌نشینی کرده بودند. گزارش‌های بعدی حاکی از آن بود که نیروی پیاده شده در انزلی یک نیروی بزرگ است و نیروهای ایرانی به فرماندهی یک شورشی به نام کوچک‌خان با کمک و هدایت افسران بلشویک در آنجا اعلام وجود کرده و نام خود را ارتش رهایی بخش ایران نهاده است.» (آیرونساید، ۱۳۷۳: ۱۸۲-۱۸۳). فرمانده نیروهای انگلیسی در شمال در مورد جنگ با بلشویک‌ها یا عدم جنگ با آن‌ها از مافوق‌های خود دستوری دریافت نکرده بود. به همین دلیل بنابه تشخیص خود، نیروها را از منطقه رشت خارج کرد و در نتیجه بلشویک‌ها پیشروی بیشتری کردند. در همین گیر و دار بود که نیروهای قزاق که از افسران روس و ایرانی تشکیل شده بود، و تحت فرماندهی ژنرال استاروسلسکی بودند در نبرد با بلشویک‌ها شکست خورده و به قزوین عقب‌نشینی کردند. مأموریت آیرونساید این بود که روحیه افراد را تقویت کند و بلشویک‌ها را به عقب براند و خروج این نیرو را از ایران تدارک ببیند. این نیرو تقریباً شش هزار نفر بود. بخشی از این نیرو در زنجان، بخشی در گردنه‌ی منجیل و بقیه در قزوین در حال آماده باش بودند. دیویزیون^[۲۴] قزاق را تجدید سازمان کند و در نهایت حکومت مرکزی نیرومندی بوجود آید که نظم و امنیت را برقرار کند. (غنی، ۱۳۷۷: ۱۶۷-۱۶۸).
آیرونساید از بدو ورودش به ایران، ۹ مهرماه ۱۲۹۹ هجری شمسی پیوسته در تکاپو بود. او وضع نیروهای انگلیسی در قزوین را بررسی می‌کرد؛ مواضع جنگی به ویژه منجیل را زیر نظر داشت؛ با نرمن در تهران جلساتی برگزار می‌کرد و با او به مشورت می‌پرداخت. آیرونساید با دو مشکل اساسی روبرو بود. مشکل اول هجوم بلشویک‌ها به شمال ایران و دوم اوضاع متشنج داخلی ایران. با این حدس و گمان که با خروج نیروهای انگلستان از ایران بلشویک‌ها ایران را تصرف خواهند کرد، هم سیاستمداران ایرانی و هم بسیاری از بریتانیایی ها را نگران ساخته بود و ترس عجیبی در میان آنان به راه انداخته بود. آیرونساید از اوضاع بلشویک‌ها خبر داشت. می‌دانست که آنها در مناطق دیگر نیز دچار جنگ هستند. پس آنها نمی‌توانند نیروی چندانی صرف ایران کنند. وی با این اعتقاد توانست گردنه‌ی منجیل را حفظ کند و از حرکت بلشویک‌ها جلوگیری کند. اما آنچه بزرگتر از مشکل قبلی او به نظر می‌رسید اوضاع وخیم داخلی ایران و ضعف حکومت مرکزی در مدیریت اوضاع بود. سفارت بریتانیا گزارش اوضاع داخلی ایران را برای آیرونساید می‌فرستاد. در این گزارشات اوضاع داخلی این چنین بیان شده: «‌در میان توطئه چینان حرفه‌ای گرایش به آن است که در زمینه‌های سوسیالیستی دست به دست یکدیگر دهند و با هم کار کنند. در اینجا این توطئه‌گران تا کنون به ضد یکدیگر فعالیت کرده‌اند. در عین حال طبقات بالا که منافعی در مملکت دارند سخت سرگرم رقابت برای مناصب دولتی‌اند و هیچ نشانی از اتحاد برای دفع خطر بلشویسم در میان آنها دیده نمی‌شود.» (همان: ۱۶۸). در گزارش دیگری آمده است: دولت ایران در دو ماه گذشته مرعوب کمیته‌های بلشویکی بوده است. شماری از افسران ایرانی در این کمیته‌ها خدمت می‌کنند. در حقیقت کمیته‌ای مخصوص افسران وجود دارد. این کمیته‌ها اجلاس مجلس را مانع می‌شوند، جلوی هر‌گونه حکومت با کفایت را می‌گیرند و در واقع بلشویسم را تدارک می‌بینند. (همان: ۱۶۸-۱۶۹). آیرونساید در مشورت با نرمن متوجه شده بود که وجود افسران روسی و گل سرسبد آنان، استاروسلسکی مانع از تجدید سازمان دیویزیون قزاق است. پس درصدد بر آمدند تا آنان را از لشکر قزاق اخراج کنند. با این اقدام هم تجدید سازمان و هم تسلط برآن به راحتی امکان‌پذیر بود و هم اینکه می‌توانستند از این طریق طرفداران بلشویسم در ایران را سر جای خود بنشانند و اوضاع داخلی را آرام کنند.
نقشه‌ی اخراج استاروسلسکی کشیده شده بود. نرمن نزد احمدشاه رفت و گفت که علت شکست قزاق‌ها، قصور استاروسلسکی بوده و او با بلشویک‌ها دستش در یک کاسه است. علاوه بر این نرمن تهدید کرد که اگر افسران روس اخراج نشوند انگلستان نه‌تنها هزینه ارتش قزاق، بلکه مقرری شاه را نیز قطع خواهد کرد. نرمن به شاه خاطر نشان کرده بود که حضور افسران روس سفید در واحدهای ارتش ایران از عوامل ناآرامی است و حکومت شوروی با اظهار گله و شکایت این امر را نشانه‌ی بارز توطئه‌ای می‌داند که در ایران علیه آن دولت ترتیب داده می‌شود. (آیرونساید، ۱۳۷۳: ۱۹۶). به هر ترتیب احمدشاه موافقت کرد. بعد از شکست از بلشویک‌ها استاروسلسکی به تهران آمد و از احمدشاه استعفای خود را شنید. در مورد اخراج و دستگیری استاروسلسکی، آیرونساید می‌گوید: او با شنیدن خبر عزل خود به نیروهای قزاق خود دستور داد تا در دهکده‌ای در بین راه قزوین-تهران منتظر او بمانند اما نیروهای انگلیسی در تلگراف او دست بردند و به قزاق ها گفتند که در ساختمان حکومتی قزوین بمانند. به این ترتیب قزاق‌ها در ساختمان حکومتی قزوین دستگیر و استاروسلسکی نیز زمانی که به دهکده‌ی مورد نظر که در تلگراف خود به آن اشاره کرده بود رسید، توسط انگلیسی‌ها دستگیر شد. (همان: ۲۰۱).
با اخراج استاروسلسکی و روس‌ها، احمدشاه سردار همایون (قاسم‌خان والی) را به عنوان فرمانده جدید فوج قزاق انتخاب کرد. سردار همایون قدرت فرماندهی چنین نیروی مهمی را نداشت. به احتمال زیاد به این دلیل که از درباریان مورد اعتماد احمدشاه بود از طرف او به این مقام منصوب شد. نرمن و آیرونساید نیز به رغم وقوف به عدم توانایی سردار همایون با این انتخاب مخالفت نکردند. وجود چنین شخصی برای آنان بهتر بود زیرا آنها امور اداری و مالی لشکر قزاق را به کلنل هنری اسمایس داده بودند و برای نقشه‌های آینده آنان، وجود ظاهری سردار همایون لازم بود. اسمایس توانست به امور قزاق‌های قزوین سر و سامان دهد. وی در گزارشی به آیرونساید بیان کرده بود که: از سردار همایون خواسته است برای سرکوبی کمیته‌های بلشویکی اقدام کند و او قول داده که به امور رسیدگی کند اما وی شهامت این کار را ندارد. (غنی، ۱۳۷۷: ۱۶۹). آیرونساید به خوبی می‌دانست که باید یک فرمانده قدرتمند امور قزاق‌ها را به عهده گیرد. اسمایس که از مدت‌ها قبل در میان لشکر قزاق بود، رضاخان را انتخاب کرد و این پیشنهاد را با آیرونساید در میان نهاد. به این ترتیب رضاخان فرمانده لشکر قزاق انتخاب شد. آیرونساید به اسمایس دستور داد که سردار همایون را از خدمت مرخص کند. (همان: ۱۷۲). با این تصمیم اختیار کامل قزاق‌ها به دست رضاخان افتاد. بدین ترتیب مهره نظامی مطلوب برای انجام کودتا و به دست گرفتن حکومت مرکزی انتخاب شد.
رضاخان فردی نظامی بود. هر چند که او از نظر نظامی فرد قابلی بود اما آیرونساید و نرمن دریافته بودند که وی از نظر سیاسی اطلاعات چندانی ندارد و نمی‌تواند به عنوان رئیس‌الوزراء بعد از کودتا ایفای نقش کند. پس نرمن به دنبال مهره‌ی سیاسی کودتا نیز می‌گشت. سید ضیاء‌الدین طباطبایی به عنوان مهره‌ی سیاسی وی انتخاب شد. سید ضیاء‌الدین امتحان وفاداری خود را به انگلیس پس داده بود. او به طرفداری بی‌چون و چرا از وثوق‌الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ پرداخته و در روزنامه خود به نام «رعد» مقالات زیادی در طرفداری از قرارداد چاپ می‌کرد. او به دلیل خوش خدمتی به بریتانیا در سفارت آنها برو بیایی داشت و با پاره‌ای از کارمندان سفارت آشنا شده بود. در نهایت هم در دولت سپهدار بود که بانک شاهی اعلام کرد برات‌ها و چک‌های دولت ایران که به بانک حواله می‌شود، پس از آنکه معامله یا پرداخت گردد به تصویب سفارت انگلیس برسد. سید ضیاءالدین نیز در شمار واسطه‌های این کار در آمد و با اعضای سفارت بیش از پیش‌رفت و آمد پیدا کرد. سید ضیاءالدین به عضویت کمیته‌ی آهن که بعدها زرگنده نامیده شد در آمد. اعضای این کمیته از طرفداران انگلستان محسوب می‌شدند. سیدضیاء در آنجا نیز با بسیاری از سیاسیون آشنایی پیدا کرد. (دولت‌آبادی، ۱۳۶۱: ۴/ ۲۲۱-۲۱۹). چون سید برای این داد و ستدهای مالی تسهیلات فراهم می‌کرد به سپهدار و به اعضای کابینه هم دسترسی مستقیم داشت. علاوه بر این با رفتن هستنز و روی کار آمدن اسمایس به عنوان رئیس قزاقخانه، سیدضیاءالدین با اسمایس متحد شد و درصدد اجرای اهداف خود بر آمد.در همین راستا سیدضیاءالدین مرتب از تهران به قزوین(مقر اسمایس)می‌رفت. (همان: ۲۲۳). نرمن مذاکرات زیادی با سیدضیاءالدین انجام داد و شرط و شروط‌هایی نیز گذاشته بودند. سید به احتمال زیاد نقشه‌های خود را برای اصلاح امور مالی و اداری کشور به نرمن گفته بود. سیدضیاء‌الدین قول داده بود که حافظ منافع بریتانیا در ایران باشد اما او نمی‌تواند قرارداد ۱۹۱۹ را بپذیرد. این شروط سید برای نرمن مشکل چندانی نبود. نرمن در گزارش خود به کرزن می‌گوید که قرارداد چه تصویب شود چه نشود، سیدضیاء قصد دارد مفاد آن را به اجرا گذارد. کارمندان انگلیسی بدون نیاز به قرارداد برای تجدید سازمان ارتش و دارایی کشور استخدام خواهند شد. و چه اهمیت دارد که ایران چندتایی کارشناس هم از ممالک دوست انگلستان مثلاً از بلژیک بگیرد. ایران در حکومت سیدضیاءالدین قرص و محکم در مدار بریتانیا می‌ماند و به منافع اقتصادی و سایر مصالح آن ضرری نمی‌خورد. (‌غنی، ۱۳۷۷: ۱۷۷‌).
آیرونساید نیز در آماده کردن زمینه‌های کودتا مانند نرمن فعال بود. وی مرتب به بازدید اردوی انگلیس‌ها در قزوین و ساخلوی قزاق‌ها در آق‌بابا حدود ۲۵ کیلومتری غرب قزوین می‌رفت. او در این بازدید‌ها رضاخان را برانداز می‌کرد تا مطمئن شود مهره‌ای که انتخاب کرده از عهده کودتا برمی‌آید. رضاخان نیز به اردوی قزاق‌ها انضباط بخشیده بود. به آنان آموزش زیادی داده بود تا آنجا که آیرونساید متقاعد شد قزاق‌ها می‌توانند روی پای خود بایستند. آیرونساید آماده شد که به طور جدی با رضاخان در مورد کودتا صحبت کند. وی می‌گوید: «‌در آق‌بابا مرتب به دیدار بریگاد قزاق می‌رفتم. رضاخان اینک سرهنگ دوم شده بود و بریگاد قزاق با شتاب به سوی کارآیی گام برمی‌داشت. مسئولیت تعیین این که قزاق‌ها از نظارت ما خارج می‌شدند به من واگذار شده بود و من در نظر داشتم یک ماه پیش از عزیمت به بغداد این کار را بکنم. از این رو موضوع را با رضاخان در میان گذاشتم. به او تاریخ عقب‌نشینی‌مان را گفتم و از او خواستم قول بدهد به هنگام عقب‌نشینی ما به هیچگونه اقدامی تهاجمی و عملیاتی علیه ما دست نزند… موضوع دومی که از او خواستم این بود که اقدام قهرآمیزی برای سرنگون کردن شاه خودکامه صورت ندهد و به دیگران هم اجازه و امکان چنان اقدامی را ندهد. در هر دو مورد قاطعانه به من قول داد که به خواسته‌های من عمل کند.» (آیرونساید، ۱۳۷۳: ۲۱۹). به این ترتیب رضاخان نیز توجیه شد و کودتا در شرف آغاز بود.
آیرونساید با رضاخان مذاکره کرد و شروطی برای او گذاشت. رضاخان با کمال میل آن شروط را پذیرفت. وظیفه آیرونساید عقب کشیدن نیروهای بریتانیا به صورت ایمن و منظم از شمال کشور بود هر چند که او کار خود را نیمه تمام گذاشت اما در آماده کردن زمینه‌های کودتا و تلاش برای وقوع آن چیزی کم نگذاشت. وی در ۲۷ بهمن ۱۲۹۹ هجری شمسی، کمتر از یک هفته پیش از کودتا به دیدن نرمن و سپس احمدشاه رفت. وزیر جنگ، امیرنظام در نامه‌ای به رئیس‌الوزراء درخواست کرد که به خاطر تلاش‌های آیرونساید به او نشانی داده شود. وی در این نامه خواسته بود به دلیل ابراز لیاقت ژنرال آیرون‌ساید و برخی دیگر از صاحب‌منصبان انگلیسی در فرونت گیلان، قبل از خروج آنها از ایران به آنها نشان‌هایی داده شود. (اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شماره‌ تنظیم ۴۲۰۵). رئیس‌الوزرا نیز از شاه درخواست کرد که نشان شیر و خورشید به آیرونساید داده شود. وی پس از دریافت نشان در ۲۸ بهمن از ایران رفت.
هرچند آیرونساید ایران را ترک کرد ولی او نقشه را کشیده بود و زمینه‌ها را فراهم و افراد را توجیه کرده بود. از مدت‌ها قبل توسط دستیارش اسمایس، سیدضیاءالدین مهره‌ی سیاسی کودتا را با دو تن از افسران ژاندارمری تهران به نام‌های کاظم‌خان سیاح و مسعودخان کیهان آشنا کرده بود و پیش از وقوع کودتا این دو ژاندارم به رضاخان و کودتاچیان در قزوین پیوستند. این دو ژاندارم از جمله عناصری بودند که باعث شدند ژاندارمری تهران در زمان ورود کودتاچیان به تهران، از خود مقاومتی نشان ندهند. «بدیهی است از صدای توپ و تفنگ اضطرابی در خلق تهران حاصل است ولی بیش از نیم ساعت طول نمی‌کشد که سر و صدا افتاده بی‌خواب یا بدخواب‌شدگان دوباره بخواب میروند ژاندارم و پلیس هم می‌فهمند تکلیف آنها اطاعت کردن از فرمانده این قوۀ کودتا کننده است و بادای تکلیف خود میپردازند. » (دولت آبادی، ۱۳۶۱: ۴/ ۲۲۹). وزارت جنگ نهاد دیگری بود که می‌توانست در برابر کودتا قد علم کند. به همین دلیل باید با اعضاء بلند پایه آن وزارتخانه مذاکره می‌شد و مطمئن می‌شدند که افسران و کارمندان و سربازان این وزارتخانه علیه کودتا و کودتاچیان اقدامی نمی‌کنند. در این زمان امیر نظام وزیر جنگ در دولت سپهدار بود. امیر احمدی می‌گوید که در قزوین رضاخان به من گفت چند روز به تهران می‌روم و با مقامات مؤثر مذاکره می‌کنم تا ببینم رفتن به تهران و تصرف قزاقخانه برای ما امکان‌پذیر است یا نه و به تهران حرکت کرد. امیر احمدی می‌گوید رضاخان پس از بازگشت از تهران به او گفت که مقامات موافقت کرده‌اند که او رئیس قزاقخانه شود به شرط آنکه افسران ارشد مخالفت نکنند. رضاخان، امیر احمدی را مأمور می‌کند تا به تهران برود و موافقت افسران ارشد را مبنی بر رئیس قزاقخانه شدن رضاخان جلب کند. امیر احمدی توانست موافقت افسران را جلب کند. ( غنی، ۱۳۷۷: ۱۹۴). به این ترتیب رضاخان با شعار برقراری نظم، آماده حرکت به تهران شد.
حسن ارفع نیز در خاطرات خود حرف‌هایی دارد که نشان از مصالحه وزارت جنگ با کودتاچیان دارد. ارفع می‌گوید: بامداد دوم اسفند ۱۲۹۹ سرهنگ حبیب‌الله‌خان شیبانی من را فراخواند و گفت که حدود هزار قزاق به خاطر اینکه چند ماهی حقوق نگرفته‌اند، شورش کرده‌اند و احتمالاً تا شب به تهران خواهند رسید. ارفع ادامه می‌دهد: با وجود آنکه چند سروان نسبت به او ارشد بودند، شیبانی از او خواست که فرماندهی هنگ در شب کودتا را او به دست گیرد و راه‌های ورودی غرب شهر را ببندد. شیبانی به ارفع گفت که افسرانی را که از او ارشد هستند به دو روز مرخصی فرستاده است. ارفع می‌گوید از شیبانی پرسیدم اگر بخواهند به زور وارد شوند می‌توانم به آنها تیراندازی کنم؟ پاسخ داد، اگر آنها تیر اندازی کردند شما هم تیراندازی کنید. (همان: ۱۹۲-۱۹۳). در حقیقت این جمله شیبانی به معنی مقاومت نکردن بود چه بسا اگر کودتاچیان تیراندازی نمی‌کردند، قزاق‌های داخل قزاقخانه نیز نباید تیراندازی می‌کردند. ارفع می‌گوید در دیدار دیگری که پیش از کودتا با شیبانی داشته است شیبانی به او دستور داده که از اردوی زندانیان محافظت کند و هر کس را که بخواهد وارد اردو شود با تیر بزند. ولی اگر قزاق‌ها صرفاً از جلو پادگان بگذرند با آنها کاری نداشته باشند. (همان: ۱۹۲-۱۹۳). باز می‌بینیم که دستورات به گونه‌ای به قزاق‌های تهران داده شده بود که عملاً آنها را در موضع مقاومت نکردن قرار می‌داد.
با ژاندارمری، وزارت جنگ و نهادهای آن از جمله قزاقخانه تهران هماهنگ شده بود. حالا نوبت بهانه‌ای بود تا با آن بتوانند قزاق‌ها را به حرکت در آورند. این بهانه را سردار همایون به رضاخان داد. «… به سردار همایون رئیس دیویزیون قزاق دستور دادند آتریاد^[۲۵] تهران را به تهران بخواند، او نیز بی‌آنکه به شاه بگوید بقزوین تلگراف کرد که ساخلوی تهران به پایتخت بیایند. امیرتومان^[۲۶] امیر موثق فرماندۀ قوای قزوین به منظور اجرای امر به رضاخان میرپنجه^[۲۷] دستور حرکت به تهران داد.» (بهار، ۱۳۵۷: ۱/ ۸۲). قزاق‌ها از قزوین به سمت تهران حرکت کردند. چند روز قبل از حرکت آنها به تهران، سه هزار نفر سرباز انگلیسی به قزوین احضار شده بودند که جای خالی را پر کنند. (مکی، ۱۳۵۸: ۱/ ۲۸۱). قبل از حرکت قزاق‌ها و رضاخان به تهران‌، آخرین چراغ سبز به آنها نشان داده شد. ژنرال آیرون ساید در ۲۸ بهمن از ایران خارج شد. خروج وی با توجه به ملاقات‌هایی که قبل از آن با رضاخان داشته و اختیاراتی که به او داده بود، زمینه را برای حرکت قزاق‌ها به تهران فراهم ساخت. خارج شدن ژنرال آیرون ساید از ایران در واقع اختیارات و فضای لازم را به رضا‌خان می‌داد که به عنوان فرمانده قزاق‌ها عمل کند و اکنون که ژنرال آیرون‌ساید فرماندهی قزاق‌ها را در دست ندارد، قزاق‌ها تحت فرمان رضا‌خان در آیند و بر اساس دستورات او عمل کنند. پس از خروج آیرون ساید از ایران کودتاچیان آماده حرکت به تهران شدند.
کودتاچیان در بین راه تلفنخانه‌ها را توقیف می‌کردند و اجازه نمی‌دادند که کسی با تهران و یا به عکس تماس داشته باشد. علاوه بر این آنان میان سربازان پول تقسیم می‌کردند تا روحیه آنان مضاعف شود . امیر احمدی و کاظم‌خان سیاح در قهوه‌خانه‌ای میان راه چهار هزار تومان پول میان سربازان تقسیم کردند. (بهار، ۱۳۵۷: ۱/ ۸۵-۸۴).حرکت کودتاچیان رعب زیادی در دل احمدشاه انداخت. وی به سردار همایون که دچار خبط شده بود دستور داد به کودتاگران تلگراف کند که به قزوین بازگردند. سردار همایون به سرعت تلگراف کرد. با تهدید، رئیس تلگرافخانه را وادار کردند که در جواب سردار همایون بگوید که نتوانسته با رضاخان تماس بگیرد. سردار همایون با اتومبیل خود به سمت کودتاگران رفت اما در میان راه جلوی او را گرفتند. از طرف احمدشاه به قزاق ‌ها دستور داده شد که به سمت تهران پیشروی نکنند تا دستورات لازم به آنها برسد. اما در جواب وی، پاسخ دادند که نگران نباشد و تشویشی به خود راه ندهد. سردار همایون نیز که به سرعت خود را به اردوی قزاق‌ها رسانده بود نتوانست کاری از پیش ببرد. قزاق‌ها بدون توجه به دستورات او، وی را توقیف کردند.^[۲۸] (جهانبانی، ۱۳۴۶: ۸۷). احمدشاه که به شدت هراسان شده بود، تصمیم گرفت هیئتی را نزد قزاق‌ها بفرستد. این هیئت عبارت بودند از: معین‌الملک منشی مخصوص شاه، ادیب‌السلطنه معاون نخست وزیر، کلنل هیگ کفیل مستشار سفارت بریتانیا و کلنل هادلستن افسر انگلیسی. این هیئت با این استدلال که حرکت ناگهانی اردوی قزاق باعث وحشت اهالی تهران شده است وشاه می‌خواهد که قزاق‌ها به قزوین برگردند از سیدضیاءالدین و رضاخان درخواست کردند به قزوین بازگردند ولی به درخواست‌های آنان توجه نشد. رضاخان به آنها گفت که مدتی است حقوق دریافت نکرده‌اند و همچنین برای دیدن همسر و فرزندان خود به تهران می‌روند.
شواهد دیگری در دست است که نشان می‌دهد وزارت جنگ از وقوع کودتا خبر داشت و در جدال با کودتاگران نه‌تنها به مقابله با آنها بر نخاست، بلکه آنها را یاری کرد تا به راحتی و بدون خونریزی تهران را تصرف کنند. یحیی دولت‌آبادی نقل می‌کند که: «اردو بشهر نزدیک میشود اداره ژاندارمری در تحت امر سرهنگ حبیب‌الله‌خان شیبانی مهیای جلوگیری می‌شود ولی به آنها از شهر خبر می‌رسد که بجای خود نشسته متعرض اردوی قزاق نبوده باشند. در این صورت پیش قراولان اردو بی‌مانع پشت دروازه تهران می‌رسد. دروازه را گشوده دیده وارد شهر می‌شود. اعضاء جزء نظمیه تهران از اصل واقعه بی‌خبر هستند گفتم اعضاء جزء بلی زیرا رئیس نظمیه که [وستدهل] سوئدی است و خود جزو کمیته آهن است و ممکن نیست بی‌خبر بوده باشد ولی بمصلحت تابینهای^[۲۹] خود را اطلاع نداده است.» (دولت‌آبادی،۱۳۶۱: ۴/ ۲۲۸). آری ممکن نبود وستدهل سوئدی بدون اجازه مافوق‌های خود در وزارت جنگ در برابر کودتاچیان کوتاه بیاید و کاری انجام ندهد. تنها برخی از سربازان نظمیه که از اصل اوضاع بی‌خبر بودند، در نظمیه با قزاق‌ها درگیر و چند نفر از آنان کشته شدند. احتمالاً وستدهل عمداً آنها را توجیه نکرده بود تا خود را از تهمت مصالحه با قزاق‌ها مبرا کند.
ملک‌الشعرای بهار در کتاب خود در مورد کودتا و نحوه‌ی آرایش نیروهای نظامی زیر نظر وزارت جنگ در پایتخت به منظور مقابله با کودتاچیان اطلاعاتی می‌دهد که می‌توان به نقش وزارت جنگ در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هجری شمسی بیشتر پی‌برد. او می‌‌نویسد «دولت ششصد ژاندارم را که حاضر مرکز بودند برای ممانعت قزاق به خارج از شهر و حدود باغشاه گسیل داشت. سپس سرباز بریگاد مرکزی را برای نگهداری خندق و همراهی با ژاندارم مأمور ساخت و اول شب به پاسبان‌های شهربانی نیز اسلحه دادند که در مرکز و کلانتری‌ها مواظب باشند. ژاندارم مقارن غروب از شهر خارج و در باغشاه و یوسف‌آباد که مقر آنها بود [مستقر] شدند ولی به آنها تفنگ بی فشنگ داده شده بود. رؤسای سوئدی با کودتا همراه بودند. ورنه ژاندارم بدون شک با تکیه به شهر می‌توانست قوای خسته قزاق را در ساعت متفرق کند. خاصه که بریگاد مرکزی نیز پشتیبان آنان قرار می گرفت.» (بهار،۱۳۵۷: ۱/۶۷). بهار از شخصی نقل می‌کند که: شب کودتا کمیسیونی در وزارت جنگ تشکیل شده بود. امیر نظام وزیر جنگ و سالار وزیر عدلیه در آن کمیسیون بودند. سالار لشکر با حالتی نگران، کلنل گلروپ^[۳۰] رئیس ژاندارمری و بیورینگ^[۳۱] کفیل شهربانی نیز در جلسه حضور داشتند. پس از مدتی صحبت، وزیر جنگ به یکی از فرماندهان دستور می‌دهد که قوای خود را در باغشاه (مرکز اداره ژاندارمری وسربازخانه) مجهز و آماده کنید. اگر قزاق‌ها (کودتاچیان) به طرف شما تیراندازی نکردند شما نیز تیراندازی نکنید و دوستانه رفتار نمایید! (همان:۱۱۱).